Η ταχεία του Υπαρξισμού έχει προφανώς μηχανοδηγό τον Ζαν-Πολ Σαρτρ (Jean-Paul Charles Aymard Sartre, 1905-1980), με έργα όπως Το είναι και το μηδέν (1943) και Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός (1946). Σ’ αυτό το τρένο συνεπέβαιναν κι άλλοι Γάλλοι διανοούμενοι με κυριότερο τον Αλμπέρ Καμύ (Albert Camus, 1913-1960) με τον Μύθο του Σισύφου (1942) και τα μυθιστορήματά του (π.χ. Ο ξένος, 1942, και Η πανούκλα, 1947), ο οποίος ωστόσο κατέβηκε το 1951, όταν έγραψε τον Επαναστατημένο άνθρωπο και μετεπιβιβάστηκε στον Παραλογισμό.
Όπως προσέξατε, μιλάμε για ένα χρονικό εύρος από το 1942 έως το 1951, όταν καθορίζεται η συνείδηση του μεταπολεμικού ανθρώπου.
Ο Νίκος Καζαντζάκης, βέβαια, είχε ήδη διανύσει πολλά χιλιόμετρα πάνω στην υπαρξιστική αμαξοστοιχία[1] πολύ πριν, ήδη από τον μεσοπόλεμο, όπου είχε συναντήσει τον Σόρεν Κίρκεγκορ,[2] τον Φρίντριχ Νίτσε,[3] τον Λεβ Σεστόφ,[4] τον Karl Jaspers,[5] τον Μάρτιν Χάιντεγκερ,[6] ενώ ο Αντώνης Σαμαράκης (1919-2003), μια γενιά μικρότερος από τον Κρήτα ομότεχνό του, ανεβαίνει στο τρένο το 1954 και συντάσσεται με την επαναστατημένη μεταπολεμική λογοτεχνία.[7]
Ο Υπαρξισμός, όπως προείπα, ανθεί ακριβώς μέσα και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, όταν γίνεται αντιληπτός ο παραλογισμός της βίας και του θανάτου, το χάος του μεταπολεμικού κόσμου, η απληστία, η αδικία, η πείνα, η χρεοκοπία της παλιάς ηθικής κ.λπ. Τόσο ο Ζ.-Π. Σαρτρ όσο και ο Αλ. Καμύ απαυδούν με τις ξοφλημένες αξίες της ανθρωπότητας, ενώ την ίδια οργή εκφράζει ο Ν. Καζαντζάκης[8] στον Ανήφορο (που γράφτηκε το 1946 και δημοσιεύτηκε μόλις το 2022), όπως και οι ήρωες του Αντ. Σαμαράκη στις δύο πρώτες συλλογές διηγημάτων του (Ζητείται ελπίς, 1954, και Αρνούμαι, 1961) και στο μυθιστόρημά του Σήμα κινδύνου (1959).
Τι, λοιπόν, πρεσβεύει ο Υπαρξισμός του Ζ.-Π. Σαρτρ και ο Παραλογισμός του Αλ. Καμύ;
Καταρχάς, υιοθετούν τη νιτσεϊκή αντίληψη για τον θάνατο του Θεού και πάνω στην ερημιά που αφήνει η έλλειψή του υποστηρίζουν ότι μόνο του το άτομο οφείλει να γεμίσει αυτό το κενό και να δημιουργήσει τη δική του ηθική. Ο Αλ. Καμύ τόνιζε ιδιαίτερα τον παραλογισμό, καθώς το σύμπαν είναι ψυχρό και αδιάφορο, χωρίς νόημα, κι οι άνθρωποι βρίσκονται αντιμέτωποι με παράλογες καταστάσεις. Ο Ζ.-Π. Σαρτρ, από την άλλη, ισχυριζόταν ότι ο άνθρωπος δεν είναι μια προϋπάρχουσα ουσία, αλλά μόνος του διαπλάθει τη φύση του και δημιουργεί τον εαυτό του.[9] Απέναντι στον αναπόφευκτο θάνατο αλλά και στη δίχως νόημα ζωή, ο καθένας νιώθει την απελπισία και τον φόβο, την αγωνία μπροστά στο άγνωστο.[10] Επειδή όμως είναι ελεύθερος, κι η ελευθερία του είναι συνυφασμένη με την ύπαρξή του, αναλαμβάνει την ευθύνη και προβαίνει σε πράξεις, ώστε να χτίσει ο ίδιος την ευτυχία του, χωρίς προκαθορισμένες συνταγές.
Ο Ν. Καζαντζάκης έχει χαράξει τη δική του υπαρξιστική γραμμή ήδη με την Ασκητική το 1927 και την Οδύσσεια[11] το 1938, χωρίς να ξεχνώ φυσικά την υπαρξιστική βάση πολλών θεατρικών του έργων, προπολεμικών και μεταπολεμικών, στα οποία η βιβλιογραφία έχει αποδείξει πώς οι ιδέες του Υπαρξισμού εξοπλίζουν τους χαρακτήρες και νοηματοδοτούν τη δράση.[12] Στην Ασκητική, λοιπόν, σ’ αυτό το «μετακομουνιστικό» του πιστεύω, σαλπίζει την ανάγκη να ξεπεραστούν οι υπάρχουσες αξίες και προβάλλει το χρέος του ανθρώπου και την ατομική δράση, ενώ στο έπος του, ακολουθώντας έναν προ-σαρτρικό υπαρξιστή, τον Σ. Κίρκεγκορ, δημιουργεί έναν Οδυσσέα desperado, που οδηγείται σταδιακά στη «θρησκευτική συνείδηση» —όρος του Κίρκεγκορ— και αντιμετωπίζει τη ματαιότητα με πράξεις ελευθερίας.[13]
Ο Αντ. Σαμαράκης ανεβαίνει στο τρένο, όταν τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια ο Υπαρξισμός δεσπόζει στη Γαλλία και έρχεται στην Ελλάδα,[14] όπου χαιρετίζεται με επευφημίες — αλλά και με μαρξιστικούς ψόγους.[15] Ο πεζογράφος, όπως εξηγεί η Αγγέλα Καστρινάκη, από φιλοσοφική άποψη εντάσσεται στον Υπαρξισμό,[16] με κυρίαρχες στη σκέψη του τις έννοιες της ενοχής και της ευθύνης, ενώ από καλλιτεχνική άποψη στο πεδίο του Παραλόγου με μη ρεαλιστικά σκηνικά, σχηματικά πρόσωπα και σπασμωδικές ενέργειες.[17]
Ας δούμε τους βασικούς όρους-κλειδιά που εμφιλοχωρούν στα έργα των Ελλήνων συγγραφέων.
Στο θέμα της ελευθερίας[18] ο Ν. Καζαντζάκης πλησιάζει άλλοτε τον Αλ. Καμύ[19] κι άλλοτε τον Ζ.-Π. Σαρτρ, αφού αποδέχεται τον παράλογο κόσμο[20] και κοιτάζει την άβυσσο της αβεβαιότητας χωρίς ελπίδα αλλά και χωρίς φόβο («κρητική ματιά»[21]). Δεν δέχεται την αδικία και μάχεται να βρει μια διέξοδο για την ανθρωπότητα, άλλοτε επαναστατώντας ενάντια στον Θεό κι άλλοτε εντασσόμενος στο είναι του.[22] Εφόσον, λοιπόν, ο Θεός ή απουσιάζει ή αδιαφορεί, ο ίδιος ο άνθρωπος είναι «εγκαταλελειμμένος» στον κόσμο, χωρίς οδηγό, και καλείται να βρει μόνος τους τον δρόμο. Ο Οδυσσέας είναι ο ελεύθερος ήρωας που πλέει στο χάος, ψάχνοντας να δημιουργήσει τη δική του πολιτεία.[23]
Ο Ν. Καζαντζάκης[24] φτιάχνει τον Προμηθέα και τον Ζορμπά, ανάμεσα στον Ζ.-Π. Σαρτρ και τον Αλ. Καμύ. Ο πρώτος από τους Γάλλους φιλοσόφους υποστήριζε ότι ο άνθρωπος είναι γεννημένος («καταδικασμένος») να είναι ελεύθερος και ότι η ελευθερία ορθώνει την ύπαρξη του ατόμου απέναντι στους όρους που καθορίζουν αυτήν την ύπαρξη.[25] Ο Αλ. Καμύ, απ’ την άλλη, θεωρεί την ελευθερία κοινωνική συνθήκη κι ελεύθερο εκείνον που μέσα στην αυθεντικότητά του[26] δίνει νόημα στη πορεία του μέσω των πράξεών του, κυλάει τον βράχο του σαν τον Σίσυφο χωρίς να παραιτείται, ζει παθιασμένος τη ζωή και επαναστατεί συμμαχώντας με το παράλογο.
Σ’ αυτό το πλαίσιο, ο Ζορμπάς αναγνωρίζει τους περιορισμούς της ύπαρξης, αλλά δεν «υπογράφει» ούτε στον θάνατο, ούτε στον Θεό, και ξεπερνά την ελπίδα στα δεδομένα σχήματα αλλά και τον φόβο. Το «παράλογο» του Αλ. Καμύ είναι η «ανάγκη» του Ν. Καζαντζάκη.[27] Είναι η στάση απέναντι στη μοίρα, όπως τη συνοψίζει ο James Heisig: στην αρχή ο άνθρωπος της εμπειρίας σκύβει το κεφάλι στην αιώνια αναγκαιότητα-νομοτέλεια, έπειτα, στο επίπεδο της Ενόρασης ο άνθρωπος επαναστατεί απέναντι στη μοίρα και τέλος έρχεται η ώσμωση των δύο φάσεων: ελεύθερος είναι όποιος αντιλαμβάνεται τον ρυθμό του κόσμου και πολεμά χωρίς ελπίδα απολύτρωσης.[28]
Ενώ στον Ζ.-Π. Σαρτρ, η ελευθερία είναι δεδομένη και κάθε άνθρωπος τη χρησιμοποιεί με τα κριτήριά του, στον Ν. Καζαντζάκη ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος, αλλά αυτή η ελευθερία είναι ένα υπέρτατο αγαθό που πρέπει να αναζητείται, να κατακτάται και να επιβεβαιώνεται καθημερινά σε επίπονους αγώνες.[29] Με άλλα λόγια, η ελευθερία είναι η ύψιστη αρετή, που τίθεται ως στόχος κι όχι ως προϋπόθεση της ζωής· έτσι, ο αγώνας γι’ αυτήν καταξιώνει το άτομο.
Ο Αντ. Σαμαράκης, τώρα, αναγνωρίζει το παράλογο στον μεταπολεμικό κόσμο, ο οποίος δεν κατόρθωσε να φέρει το καλύτερο αύριο που ονειρευόταν η ανθρωπότητα. Σ’ αυτόν τον κόσμο, ο άνθρωπος καταρχάς φοβάται κι έπειτα —λόγω της ελεύθερης επιλογής που έχει— αγωνιά για το τι θα μπορέσει να κάνει, ποιες αποφάσεις να πάρει, πώς να δράσει ώστε να καθορίσει το μέλλον του και τον εαυτό του, αλλά και να συντείνει στην πορεία που θα πάρει η ανθρωπότητα. Ομνύει στην «Αγία Ανησυχία[30] που δεν υπάρχει στους ναούς, [στην] ανησυχία που έχει ο Χριστός, ο εναγώνιος, ο ανήσυχος Χριστός» (Σήμα κινδύνου, σ. 191).[31] Η ανελευθερία στον Αντ. Σαμαράκη είναι πρώτιστα κοινωνική και πολιτική, αλλά ο άνθρωπος μπορεί να διατηρήσει τα δικαίωμα να αντιδράσει. Λ.χ. στο διήγημα Η τελευταία ελευθερία, που περιλαμβάνεται στη συλλογή Αρνούμαι, ο πρωταγωνιστής, όπως όλοι, υποχρεούται από το σύστημα να δείχνει ευτυχισμένος. Αυτός όμως μόλις έχει χάσει τον μονάκριβο γιο του και δεν είναι σε θέση να υποταχθεί σ’ αυτήν την επιβεβλημένη ευτυχία, με αποτέλεσμα να προχωρήσει σε μια προσωπική ηρωική εξέγερση.
Όπως φάνηκε ήδη, παιδί της ελευθερίας για τους εν λόγω φιλοσόφους και λογοτέχνες είναι η ευθύνη. Το άτομο, κατά τον Ζ.-Π. Σαρτρ, είναι απόλυτα υπεύθυνο, ακριβώς επειδή είναι ελεύθερο, και πρέπει να αναλάβει το καθήκον του να δημιουργήσει τη δική του ηθική. Ο Γάλλος φιλόσοφος εννοεί την ευθύνη με δύο τρόπους: αφενός, ο άνθρωπος ευθύνεται για οτιδήποτε συμβαίνει στη ζωή του, αφού είναι ο ίδιος κύριος της μοίρας του και έχει την απόλυτη αρμοδιότητα να την καθορίσει, προνοώντας όχι μόνο για τις πράξεις του, αλλά και τις συνέπειές τους· αφετέρου, η ευθύνη είναι αρκετά πιο συλλογική και αφορά ευρύτερα σύνολα. «Εσύ κι εγώ θα διαμορφώσουμε το μέλλον».[32]
Στην Ασκητική ο Ν. Καζαντζάκης δηλώνει το ίδιο: «Ν’ αγαπάς την ευθύνη. Να λες: εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γης. Αν δεν σωθεί, εγώ φταίω» (Ασκητική, σ. 32), ευθύνη όχι μόνο απέναντι στη «μικρή ασήμαντη ύπαρξή σου» (Ασκητική, σ. 37), αλλά απέναντι στη ράτσα και ολόκληρη την ανθρωπότητα.[33] Στον Ανήφορο ο Κοσμάς θέλει να σώσει τον κόσμο, αναλαμβάνοντας οικουμενικές ευθύνες, και ο Μανολιός στο Ο Χριστός ξανασταυρώνεται σαν άλλος Θεάνθρωπος επωμίζεται την υπαιτιότητα του φόνου, που υπέστη το αγαπημένο του αγά Γιουσουφάκι, χωρίς να φταίει, μόνο και μόνο για να σώσει το χωριό.[34] «Ο μόνος τρόπος να σώσεις τον εαυτό σου είναι να μάχεσαι να σώσεις τους άλλους», ακούγεται στο Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά (σ. 46).
Την ίδια αίσθηση της ευθύνης δείχνουν κι οι ήρωες του Αντ. Σαμαράκη, οι οποίοι βρίσκονται σε κατάσταση έξαρσης, μιας ενοχικής αναστάτωσης απέναντι σε κάθε βόλεμα και επανάπαυση, και γι’ αυτό κάνουν μια παράλογη συχνά ενέργεια, ώστε να ταράξουν τα λιμνάζοντα νερά. Ο γιατρός στο Σήμα κινδύνου μονολογεί: «Είχα την ευθύνη μου, τη δική μου ευθύνη, την ατομική μου ευθύνη για το «Πανόραμα» του κόσμου μας. Ο καθένας έχει την ευθύνη του, το δικό του κομμάτι ευθύνης» (Σήμα κινδύνου, σ. 98) και στο τέλος, μετά από άλλες ταραχοποιές πράξεις, τραβάει συμβολικά το κορδόνι κινδύνου στο τρένο, για να αφυπνίσει τους εφησυχασμένους συνανθρώπους του.[35]
Παιδί της ευθύνης κι εγγόνι της ελευθερίας είναι η πράξη. Μπροστά στη ματαιότητα του κόσμου ο Σίσυφος του Αλ. Καμύ δεν σταματά, αρνείται την αναγκαιότητα του θανάτου και ξεπερνά τον μηδενισμό[36] με συνεχή προσπάθεια. Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος πρέπει να δεθεί με τους ρόλους που έχει αναλάβει, όσο παράλογοι κι αν είναι, διαφορετικά τον περιμένει η κενότητα που αντίκειται στην ύπαρξη.[37] Στον Ν. Καζαντζάκη η ευθύνη δεν αφήνει τους ήρωες να υποταχθούν στην ανάγκη, αλλά αυτοί μάχονται ακόμα και χωρίς ελπίδα να ξεπεράσουν τον εαυτό τους και τη μοίρα. Ο Χριστόφορος Κολόμβος, ο Προμηθέας, ο Καποδίστριας ξέρουν ότι μπορεί και να ηττηθούν, αλλά ο ηρωικός πεσιμισμός τους δεν τους αφήνει άπραγους. Γι’ αυτό, αυτός ο φαινομενικά απαισιόδοξος υπαρξιστικός «πεσιμισμός» τρέφει μια βαθιά ελπίδα, ότι το άτομο μπορεί να κάνει πολλά, χωρίς να περιμένει τον Θεό ή προκαθορισμένες συνθήκες δράσης.[38]
Υπάρχει ωστόσο μια αντίθεση με τον Ζ.-Π. Σαρτρ: στον Γάλλο φιλόσοφο αυτό που ορίζει το άτομο είναι η πράξη του, είναι η δράση του, όταν αποκτά επίγνωση του εαυτού του και των άλλων. Στον Ν. Καζαντζάκη, αντίθετα, αυτό που ορίζει τον άνθρωπο δεν είναι απαραίτητα η δράση, αλλά η «φλόγα» που τον κατατρώει, θα μπορούσαμε να πούμε, η παρόρμηση που τον εξυψώνει πάνω από τον εαυτό του να κατακτήσει την απόλυτη ελευθερία.[39] Η ελευθερία γεννά δράση· δεν είναι όμως το αποτέλεσμα που ενδιαφέρει, αλλά η ίδια η προσπάθεια.
Στον Αντ. Σαμαράκη αντίστοιχα η πράξη έχει πιο πολύ συμβολικό χαρακτήρα,[40] καθώς ο άνθρωπος δεν μπορεί να αλλάξει τον παράλογο κόσμο, αλλά μπορεί να σηκώσει το ανάστημά του,[41] ακόμα κι αν συντριβεί. Η πράξη μπορεί να είναι μάταιη· δεν είναι μάταιος ωστόσο ο ιδεαλισμός που την καθοδηγεί. Πρόκειται για ένα είδος αντίδρασης απέναντι στον παραλογισμό του κόσμου αλλά και στην άρνησή του, δηλαδή στον θάνατο, πεποίθηση που οδηγεί στην κατάφαση της ζωής, ακριβώς όπως ο Επαναστατημένος άνθρωπος του Αλ. Καμύ. Σ’ αυτό το πλαίσιο, η αυτοκτονία[42] συναντάται συχνά στα έργα του Σαμαράκη (Σήμα κινδύνου, Γραφείον Ιδεών, Η τελευταία ελευθερία και 50 κιλά ναφθαλίνη), ως ύστατη —κατά τον Ζ.-Π. Σαρτρ— επιλογή του ανθρώπου να απελευθερωθεί από τους περιορισμούς μιας ζωής χωρίς νόημα, και ως αντίδραση στο ασφυκτικό πλαίσιο ζωής που έχει επιβληθεί.[43] Ο Αλ. Καμύ θα διαφωνούσε με μια τέτοια στάση, καθώς θεωρεί την αυτοκτονία λανθασμένη και ανώφελη επιλογή.
Συνοψίζω και κλείνω, πριν αυτοκτονήσουμε από την πολλή φιλοσοφία.
Σε έναν κόσμο εν κενώ (χωρίς Θεό, για τους Γάλλους διανοητές, ή με Θεό αλλά που δεν δεσμεύει κανέναν, για τους Έλληνες συγγραφείς[44]), η ελευθερία είναι πεδίο δράσης αλλά και στόχος, η ευθύνη είναι η αναπόδραστη συνθήκη ώστε το άτομο να χτίσει τόσο τη δική του ευτυχία όσο και το πεπρωμένο του κόσμου, η πράξη είναι ο καρπός κάθε ανησυχούσας συνείδησης. Ο Ν. Καζαντζάκης μεταπολεμικά προσπαθεί έντονα να συζεύξει τον ατομικιστικό υπαρξισμό με τον κοινωνικό μαρξισμό, να ακολουθήσει τον ένθεο υπαρξισμό, αμφισβητώντας ταυτόχρονα τον Θεό-δυνάστη, και να συνδυάσει έναν μη υλιστικό κομμουνισμό με έναν γήινο χριστιανισμό. Ο Αντ. Σαμαράκης, αντίστοιχα, συνδέει την αγωνία των μεταπολεμικών ανθρώπων με τις ανθρωπιστικές του επιδιώξεις, το ιδεολογικό οπλοστάσιο των εξεγερμένων με μια αριστερή δικαιοσύνη και το χριστιανικό credo με την ατομική ευθύνη και ανησυχία.
Α. Πρωτογενή κείμενα
Βασιλικός, Β., 1999, Η μνήμη επιστρέφει με λαστιχένια πέδιλα, εκδ. Λιβάνη.
Βασιλικός, Β., 2011, Η διήγηση του Ιάσονα και αναμνήσεις από τον Χείρωνα, εκδ. Γκοβόστη.
Καζαντζάκης, Ν., 2022, Ο ανήφορος, εκδ. Διόπτρα.
Καζαντζάκης, Ν., 2023, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδ. Διόπτρα.
Καζαντζάκης, Ν., 2023, Ασκητική, εκδ. Διόπτρα.
Καζαντζάκης, Ν., 2023, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, εκδ. Διόπτρα.
Καζαντζάκης, Ν., 2023, Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, εκδ. Διόπτρα.
Καμύ, Α., 2007, Ο μύθος του Σισύφου. Δοκίμιο για το παράλογο, μτφρ. Ν. Καρακίτσου-Ντουζέ, εκδ. Καστανιώτης.
Καμύ, Α., 2013, Ο επαναστατημένος άνθρωπος, μτφρ. Ν. Καρακίτσου-Ντουζέ, εκδ. Καστανιώτης.
Καμύ, Α., 2018, Ο ξένος, μτφρ. Ν. Καρακίτσου-Ντουζέ, Μ. Κασαμπαλόγλου-Ρομπλέν, εκδ. Καστανιώτης.
Καμύ, Α., 2020, Η πανούκλα, μτφρ. Ν. Καρακίτσου-Ντουζέ, Μ. Κασαμπαλόγλου-Ρομπλέν, εκδ. Καστανιώτης.
Σαμαράκης, Α., 1982, «Η ευθύνη του συγγραφέα στην εποχή μας», στο περ. Διαβάζω, τχ. 49, Ιανουάριος 1982.
Σαμαράκης, Α., 2020, «Ζητείται ελπίς», στο: Άπαντα, τόμ. 1, εκδ. Ψυχογιός, σσ. 9-76.
Σαμαράκης, Α., 2020, «Σήμα κινδύνου», στο: Άπαντα, τόμ. 1, εκδ. Ψυχογιός, σσ. 77-195.
Σαμαράκης, Α., 2020, «Αρνούμαι», στο: Άπαντα, τόμ. 1, εκδ. Ψυχογιός, σσ. 197-419.
Σαμαράκης, Α., 2021, Γιατί είμαι Χριστιανός, προλ. Μητροπολίτης Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Νικόλαος, επιμ. Θ. Νιάρχος, εκδ. Ψυχογιός.
Σαρτρ, Ζ.-Π., 2005, Η ναυτία, μτφρ. Ειρ. Τσολακέλλη, εκδ. Πατάκης.
Σαρτρ, Ζ.-Π., 2007, Το Είναι και το Μηδέν. Δοκίμιο φαινομενολογικής οντολογίας, μτφρ. Κ. Παπαγιώργης, εκδ. Παπαζήση.
Σαρτρ, Ζ.-Π., 2020, Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός, μτφρ. Αντ. Χατζημωυσής, εισαγ.-σημ. Αρ. Ελκαΐμ-Σαρτρ, εκδ. Δώμα.
Β. Δευτερογενή κείμενα
Αθανασοπούλου, Α., 2008, Νίτσε-Βούδας-Καζαντζάκης: Η γενεαλογία της “κρητικής ματιάς”, στο περ. Πόρφυρας, τχ. 129, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2008, σσ. 286-303.
Βαλ, Ζ., 2011, Εισαγωγή στις φιλοσοφίες του υπαρξισμού. Κίρκεγκορ, Χάιντεγκερ, Γιάσπερς, Μαρσέλ, Σαρτρ, εισαγ.-μτφρ.-σχόλια Χρ. Μαλεβίτσης,
εκδ. Αρμός.
Βιστωνίτης, Α., 2012, «Η παραίτηση, ο θάνατος, ο φασισμός», στην εφ. Το Βήμα, 12 Φεβρουαρίου 2012.
Βάρναλης, Κ., 1947, «Ο υπαρξισμός: φιλοσοφία και φιλολογία της αντίδρασης», στην εφ. Ριζοσπάστης, 18 Σεπτεμβρίου 1947.
Βράζας, Η., 2011, «Η “κρητική ματιά” ως amor fati: η αυτοσυντήρηση του “μισερού καπετάνιου”», στο: Έρ. Σταυροπούλου, Θ. Αγάθος (επιμ.), Νίκος Καζαντζάκης. Παραμορφώσεις, παραλείψεις, μυθοποιήσεις, εκδ. Γκοβόστης, σσ. 67-72.
Γραμματάς, Θ., 1983, Η έννοια της ελευθερίας στο έργο του Ν. Καζαντζάκη, Αθήνα-Γιάννινα, εκδ. Δωδώνη.
Γραμματάς, Θ., 1992, Κρητική ματιά. Σπουδή στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη, εκδ. Αφοί Τολίδη.
Δασκαλόπουλος, Δ. (παρουσ. - ανθολ.), 1990, Αντώνης Σαμαράκης, στο: Η μεταπολεμική μας πεζογραφία. Από τον πόλεμο του ’40 ως τη δικτατορία του ’67, τόμ. Ζ΄, εκδ. Σοκόλη, σσ. 54-99.
Δημάδης, Κ.Ε., 2011, «Τέχνη και εξουσία: Παρατηρήσεις σε τέσσερα ταξιδιωτικά έργα του Νίκου Καζαντζάκη», στο: R. Beaton (επιμ.), Εισαγωγή στο έργο του Καζαντζάκη, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σσ. 271-310.
Καζαντζάκη, Ε., 21983, Νίκος Καζαντζάκης. Ο Ασυμβίβαστος, εκδ. Ελένης Ν. Καζαντζάκη.
Καραθανάσης, Δ., 2023, Η παρουσία και η πρόσληψη του ένθεου υπαρξισμού από λογοτέχνες και κριτικούς την περίοδο του Μεσοπολέμου, στο: Β. Μακρυδήμας (εισαγ.-επιμ.), Όψεις του θρησκευτικού φαινομένου στη λογοτεχνική κριτική του μεσοπολέμου (1922-1940), εκδ. Librofilo & Co, σσ. 465-540.
Καρτσάκης, Α., 2009, Μεταπολεμική κριτική και ποίηση. Ζητήματα αισθητικής και ιδεολογίας, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας».
Καστρινάκη, Α., 2005, «Υπαρξισμός», στο: Η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία 1940-1950, εκδ. Πόλις, σσ. 392-400.
Καστρινάκη, Α., 2015, «Τα οργισμένα νιάτα της ελληνικής πεζογραφίας», στο: Αν. Νάτσινα, Αγγ. Καστρινάκη, Ι. Δημητρακάκης, & Ε. Δασκαλά, Η πεζογραφία στη μακρά δεκαετία του 1960 [Προπτυχιακό εγχειρίδιο], Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις, σσ. 66-113. [διαθέσιμο στο: https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/2197/6/00_master_document_natsina-KOY.pdf, ανακτήθηκε στις 14/6/2023]
Κόρφης, Π., 1959, «Αντώνη Σαμαράκη: “Σήμα κινδύνου” - Α. Νενεδάκη: “Άσπροι φράχτες”», στο περ Κριτική, τχ. 3-4, Ιούλιος-Οκτώβριος 1959, σσ. 199-202.
Κουμάκης, Γ., 1985, «Μορφές ελευθερίας στο Νίκο Καζαντζάκη και οι πιθανές επιδράσεις πάνω στη σκέψη του», στο: Πεπραγμένα του Ε´ Κρητολογικού Συνεδρίου (Άγιος Νικόλαος, 25 Σεπτεμβρίου – 1 Οκτωβρίου 1981), επιμ. Θ. Δετοράκης, Ηράκλειο, Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, τόμ. Γ´, σσ. 93-105.
Μανιού, Σ., 2021, Η Οντολογική ελευθερία του ανθρώπου στη Φιλοσοφία του Ζαν-Πωλ Σαρτρ, [Διπλωματική εργασία στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλοσοφίας - Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Φιλοσοφία»]. [διαθέσιμο στο: https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/frontend/el/browse/2962252#content, ανακτήθηκε στις 14/6/2023]
Μιχαηλίδης, Κ., 1977, «Ανάβαση, το ερμηνευτικό σχήμα του όντος στην “αναφορά” του Νίκου Καζαντζάκη», στο: Τετράδια "Ευθύνης". Θεώρηση του Νίκου Καζαντζάκη 3, σσ. 87-98.
Μουλλάς, Π., 1992, «Η λογοτεχνία της οργής», στο: Παλίμψηστα και μη. Κριτικά δοκίμια, εκδ. Στιγμή, σσ. 13-49.
Μουσόπουλος, Α., 1972, Η επίδραση των ιδεών του Νίτσε στην ελληνική διανόηση και η υπέρβασή τους από τον Καζαντζάκη, Ξάνθη, έκδοση «Θρακικών Χρονικών», σσ. 3-26.
Μπάιλα, Τ., 2015, «Αντώνης Σαμαράκης, ο πεζογράφος της εξεγερμένης συνείδησης», στο περ. Διαδρομές, τχ. 120, Δεκέμβριος 2015-Φεβρουάριος 2016, σσ. 40-46.
Μπάιλα, Τ., 2020, «Αντώνης Σαμαράκης ο διαχρονικός», στο ηλεκτ. περ. www.literature.gr, 25 Οκτωβρίου 2020. [διαθέσιμο στο: https://www.literature.gr/antonis-samarakis-o-diachronikos-grafei-i-tesy-mpaila, ανακτήθηκε στις 14/6/2023]
Μπαντές, Θ., 2014, «Ο Καμύ, ο Σίσυφος και το παράλογο», στο ηλεκτ. περ. www.eranistis.net, 9 Μαΐου 2014. [διαθέσιμο στο: eranistis.net/wordpress/2014/05/09/ο-καμύ-ο-σίσυφος-και-το-παράλογο, ανακτήθηκε στις 14/6/2023]
Οικονομίδου, Ε., 1982, «Νίκος Καζαντζάκης. Μια βασανισμένη πορεία προς το δημιουργικό λόγο», στο: περ. Νέα Πορεία, τχ. 330-332, Αύγουστος-Οκτώβριος 1982, σσ. 83-97.
Παγκράτης, Π., 1992, «Η πράξη ως “χειρονομία” στην πεζογραφία του Αντώνη Σαμαράκη, στο περ. Η λέξη, τχ. 109, Μάιος-Ιούνιος 1992, σσ. 326-331.
Παππάς Κ., 1988, Αντώνης Σαμαράκης, το έργο του, εκδ. Σμίλη.
Περαντωνάκης, Γ.Ν.-Χατζηγεωργίου, Π.Μ., 2018, Βιβλιογραφία για τον Νίκο Καζαντζάκη (1906-2012), Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης [διαθέσιμο στο: https://www.cup.gr/wp-content/uploads/2018/05/BIBLIOGRAFIA_GIA_TON_KAZANTZAKH-EBOOK.pdf, ανακτήθηκε στις 14/6/2023]
Πετράκου, Κ., 2001, «Υπαρξισμός και ψυχανάλυση στο θέατρο του Νίκου Καζαντζάκη», στο: Ι. Βιβιλάκης (επιμ.), Δάφνη. Τιμητικός τόμος για τον Σπύρο Α. Ευαγγελάτο, εκδ. Ergo, σσ. 259-279.
Πετράκου, Κ., 2007, «Φιλοσοφικές επιδράσεις στο θεατρικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη», στο περ. Ίαμβος, τχ. 17-18, φθινόπωρο-χειμώνας 2007, σσ. 112-116.
Πετροπούλου, Ε., 1999, «Η πρόσληψη των ιδεών του Friedrich Nietzsche στο έργο του Thomas Mann και του Νίκου Καζαντζάκη», στο περ. Σύγκριση-Comparaison, τχ. 10, σσ. 82-95.
Πεφάνης, Γ.Π., 1996, Jean-Paul Sartre. Τέσσερα μελετήματα για το έργο και τη φιλοσοφία του, εκδ. Αιγόκερως.
Πούχνερ, Β., 1993, «Το πρώιμο θεατρικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη», περ. Παρουσία, τόμ. Θ´, σσ. 63-160.
Πρεβελάκης, Π., 1958, Ο ποιητής και το ποίημα της Οδύσσειας, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας».
Πρεβελάκης, Π., 1977, «Ο Καζαντζάκης. Βίος και έργα», Τετράδια "Ευθύνης". Θεώρηση του Νίκου Καζαντζάκη 3, σσ. 9-45.
Ραυτόπουλος Δ., 1986, Κρίσιμη λογοτεχνία, εκδ. Καστανιώτης, σσ. 161-172.
[διαθέσιμο στο: http://www.potheg.gr/ProjectDetails.aspx?Id=985&lan=1, ανακτήθηκε στις 14/6/2023]
Ραυτόπουλος, Δ., 2011, «Τα πρόσωπα της “Ασκητικής” του Καζαντζάκη», στο: R. Beaton (επιμ.), Εισαγωγή στο έργο του Καζαντζάκη, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σσ. 313-333.
Σκούντζου, Ε., 2022, Ο θεατρικός σουρεαλιστικός «Χριστόφορος Κολόμβος» και οι φιλοσοφικές και θεοκρατικές προεκτάσεις του [Μεταπτυχιακή εργασία], Ναύπλιο. [διαθέσιμο στο: https://amitos.library.uop.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/6824/Skountzou_5052201902016.pdf?sequence=1&isAllowed=y, ανακτήθηκε στις 14/6/2023]
Σοφοκλέους, Ά., 2018, «Η ελευθερία και η έννοια του Άλλου στον Σαρτρ», στο ηλεκτ. περ. www.medium.com, 4 Σεπτεμβρίου 2018.
[διαθέσιμο στο: medium.com/@angelos.sofocleous94/η-ελευθερία-και-η-έννοια-του-άλλου-στον-Σαρτρ-9b79db74564e, ανακτήθηκε στις 14/6/2023]
Τσιρόπουλος, Κ. Ε., 1977, «Νέα ανάγνωση της “Ασκητικής”», στο: Τετράδια "Ευθύνης". Θεώρηση του Νίκου Καζαντζάκη 3, σσ. 162-179.
Χατζηβασιλείου, Β., 2012, «Νέος και οργισμένος Βασιλικός», στην εφ. Το Βήμα, 4 Μαρτίου 2012.
Becker, C., 2004, «Prometeo de Nikos Kazantzakis», στο περ. Byzantion Nea Hellas, τχ. 23, σσ. 241-259.
Becker, C., 2005, «Prométhée-Thésée: le héros existentiel de Kazantzaki», στο περ. Le Regard Crétois / Η Κρητική Ματιά, τχ. 31, Ιούλιος 2005,
σσ. 14-23.
Bidal-Baudier, M.-L., 1996, «Kazantzaki et l’existentialisme», στο περ. Le Regard Crétois / Η Κρητική Ματιά, τχ. 14, Δεκέμβριος 1996, σσ. 40-50.
Bien, P., 2001, Καζαντζάκης. Η πολιτική του πνεύματος, τόμ. Α΄, μτφρ. Α.Δ. Λαμπρινίδου, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Bien, P., 2007, Καζαντζάκης. Η πολιτική του πνεύματος, τόμ. Β΄, μτφρ. Αθ. Κ. Κατσικερός, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Centeno, M., 2003, «Aspectos existencialistas en la Odisea de Kazantzakis», στο: περ. Byzantion Nea Hellas, τχ. 22, σσ. 229-245.
Flynn, T.R., 2006, Υπαρξισμός. Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε, εκδ. Ελληνικά Γράμματα (ΔΟΛ).
Hains, B., 2017, «How Camus and Sartre split up over the question of how to be free», στο ηλεκτρ. περ. www.aeon.co, 27 Ιανουαρίου 2017 [διαθέσιμο στο: https://aeon.co/ideas/how-camus-and-sartre-split-up-over-the-question-of-how-to-be-free]. Ελληνική μορφή σε μτφρ. Λ.Τ., στο: ηλεκτρ. περ. share24.gr. [διαθέσιμο στο: https://share24.gr/kamy-ke-sartr-sygkrousis-apopseon-peri-eleftheria, ανακτήθηκε στις 14/6/2023].
Heisig, J., 1971, «Ενσάρκωση ελευθερίας: το όραμα του Νίκου Καζαντζάκη», μτφρ. Λ. Κάσδαγλη, στο: περ. Νέα Εστία, τχ. 1067, 25 Δεκεμβρίου 1971, σσ. 146-178.
Levitt, M., 1977, «The Companions of Kazantzakis: Nietzsche, Bergson and Zorba the Greek», στο: περ. Comparative Literature Studies, τόμ. 14, τχ. 4, Δεκέμβριος 1977, σσ. 360-380.
McDonough, B.T., 1978, Nietzsche and Kazantzakis, Ουάσινγκτον, University Press of America.
Oakberg, M.E., 1973, Nikos Kazantzakis and Albert Camus (Master's Thesis), University of Tennessee. [διαθέσιμο στο: https://trace.tennessee.edu/utk_gradthes/2660, ανακτήθηκε στις 14/6/2023]
Raizis, M.B., 1970, «Symbolism and Meaning in Kazantzakis’ The Greek Passion», στο περ. Ball State University Forum, τόμ. 11, τχ. 3, καλοκαίρι 1970, σσ. 57-66.
Raizis, M.B., 1983, Nikos Kazantzakis: Two Plays, Sodom and Gomorrah and Comedy: A Tragedy in One Act. Translated from the Greek by Kimon Friar. Minneapolis: North Central Publishing Company, 1982, σσ. 124, στο: περ. Balkan Studies, τόμ. 24, τχ. 1, σσ. 306-309.
Rosso Efhymiou, A., 2010, «Kazantzakis’s Comedy: The Tragedy of Christianity as a Discipline», στο: περ. Journal of Modern Greek Studies, τόμ. 28 (συμπλήρωμα), τχ. 1, Μάιος 2010, σσ. 69-78.
Stanford Freedom Project, 2015, Sartre and Camus in Contrast: Divergent Conceptions of Freedom in Existentialist and Absurdist Literature, 9 Δεκεμβρίου 2015 [διαθέσιμο στο: https://stanfordfreedomproject.com/what-is-freedom-new-essays-fall-2015/sartre-and-camus-in-contrast-divergent-conceptions-of-freedom-in-existentialist-and-absurdist-literature, ανακτήθηκε στις 14/6/2023].
