Θεσσαλία: Η προειδοποιητική μνήμη της χαρτογράφησης

Το 1878, σχεδόν ενάμιση αιώνα πριν, αποφασίστηκε από τις Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής στο Συνέδριο του Βερολίνου, η δεύτερη αναίμακτη εδαφική διεύρυνση της Ελλάδας· ολοκληρώθηκε το 1881 με την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας ― η πρώτη είχε γίνει λίγο νωρίτερα με την ένωση της Επτανήσου το 1864. Πριν 145 χρόνια λοιπόν παρουσιάστηκε στη χώρα μας μια χαρτογραφική κινητικότητα και σχετική εκδοτική δραστηριότητα, ενδιαφέρουσα για τις περιορισμένες ελληνικές δυνατότητες της εποχής εκείνης· στόχευαν στην υποστήριξη με χάρτες των ελληνικών γεωχωρικών διεκδικητικών θέσεων στο Συνέδριο του Βερολίνου. Ανάμεσα στους χάρτες εκείνους, το Γενικό Επιτελείο εξέδωσε ομότιτλη σειρά τεσσάρων σημαντικών φύλλων (βλ. Χάρτης#33, Χάρτης#34) με την απεικόνιση της Θεσσαλίας, Ηπείρου και Μακεδονίας, σε κλίμακα 1:420000 (1 εκ. στον χάρτη = 4,2 χλμ. στο έδαφος). Κεντρικός ―μηδενικός― μεσημβρινός μέτρησης των μηκών στον χάρτη, ήταν ο διερχόμενος από το βάθρο στον λόφο των Νυμφών του Αστεροσκοπείου Αθηνών και το γεωγραφικό πλάτος, προς τον βορρά, έφτανε μέχρι τις 42 μοίρες. Στους χάρτες εκείνους, απεικονίζονταν με ιδιαίτερη φροντίδα, μαζί με τον προεξάρχοντα Πηνειό, ποταμοί, παραπόταμοι, ρέματα, χείμαρροι, λίμνες, βάλτοι και «υγρά εδάφη» ―έτσι τα σημείωναν τότε στους χάρτες― δημιουργώντας ένα δαιδαλώδες υγρό σύστημα φυσικών διαύλων νερού.

Το απόσπασμα του επιτελικού εκείνου χάρτη, που παραθέτω εδώ, απεικονίζει το μεγαλύτερο μέρος της Θεσσαλίας· είναι το ΝΑ φύλλο των τεσσάρων της σειράς, μεταξύ των περιοχών του Τυρνάβου στα βόρεια, των Τρικάλων-Καρδίτσας στα δυτικά, του Βόλου στα ανατολικά και των πρώτων συνόρων στα νότια, με τα τοπωνύμια και την ορθογραφία τους της εποχής. Η σχεδιαστική επέμβασή μου στο ψηφιακό αντίγραφο του χάρτη δίνει τη γαλάζια διαφανή χρωματική έμφαση στο ιδιαίτερο θεσσαλικό υγρό σύστημα, για ευχερέστερη αναγνώριση και ανάγνωσή του στον χάρτη· τονίζονται επίσης με κύκλο η θέσεις των Τρικάλων, της Καρδίτσας, του Παλαμά, της δυτικής περιοχής του Ζάρκου (Δήμος Φαρκαδόνας), της Λάρισας, του Βόλου και των Φαρσάλων.

Ο ποταμός Πηνειός (Σαλαμβρίας) διατρέχει τον θεσσαλικό κάμπο, κατά γεωγραφικό μήκος, και λίγο βορειότερα ο ποταμός Τιταρείσιος (Ξεριάς)· συμβάλουν βόρεια-βορειοανατολικά της Λάρισας στην κορυφή των ελών του Μαυρολίβαδου (Καρά Τσαΐρ), τα οποία συνδέει το ρέμα Ασμάκι, προς τα νοτιοανατολικά, με τη λίμνη Βοιβηίδα (Κάρλα). Πλήθος ποταμών και παραποτάμων από τα νότια, από τη «Σειρά της Όθρυος» ―των πρώτων συνόρων― και από τα δυτικά, συμβάλουν στον Πηνειό, στη Φαρκαδόνα, περνώντας από τον Παλαμά. Ήδη από το 1878, οι δαιδαλώδεις ποτάμιοι δρόμοι και παράδρομοι της πεδινής Θεσσαλίας είχαν απεικονιστεί. Όπως απεικονίστηκαν σε μεγαλύτερη κλίμακα και αργότερα, μεταξύ της καταστροφής του 1897 και των Βαλκανικών Πολέμων, στη θαυμαστή χαρτογράφηση της Θεσσαλίας από τη Χαρτογραφική Υπηρεσία Στρατού ― πρόδρομο της σημερινής ΓΥΣ, που απέδωσε την περίφημη σειρά (βλ. Χάρτης#35) των θεσσαλικών φύλλων 1:75000 (1 εκ. στο χάρτη = 750 μέτ. στο έδαφος). Τότε, τη δεκαπενταετία 1897-1912, η Ελλάδα επένδυσε στη χαρτογραφική οργάνωση και τη χαρτογράφηση, δηλαδή στη γνώση τους εδάφους, της ιστορικής γεωχωρικής διεπαφής-κλειδί που αποτελεί η Θεσσαλία μεταξύ της νότιας και βόρειας Ελλάδας. Εκεί όπου οι δρόμοι του νερού έφεραν τον καταστροφικό υγρό λαβύρινθο του Σεπτεμβρίου 2023.
Οι σύγχρονες δορυφορικές παλυφασματικές τηλεπισκοπικές εικόνες του ευρωπαϊκού οργανισμού Copernicus απεικονίζουν το μέγεθος και το σχήμα της πλημμυρισμένης θεσσαλικής γης· μας αφήνουν άναυδους από την έκταση του φαινομένου, αλλά και από τις δυνατότητες της σύγχρονης high-tech διαστημικής τεχνολογίας.

Οι εικόνες αυτές επιβεβαιώνουν τις «προειδοποιήσεις» των ιστορικών χαρτών. Αν τους είχαμε διαβάσει εγκαίρως και επιμελώς ―επικαιροποιώντας τους διαχρονικά― σε περιβάλλον «χαρτογραφικού εγγραμματισμού» και όχι «χαρτογραφικού αναλφαβητισμού» ίσως να μην μέναμε σήμερα άναυδοι από τις εικόνες Copernicus. Η προσαρμογή της τηλεπισκοπικής εικόνας στον χάρτη «Γενικό Επιτελείο 1878» δείχνει τη σύμπτωση της πλημμύρας του 2023 με τις περιοχές σύγκλισης των θεσσαλικών ποτάμιων δρόμων και παράδρομων στον Πηνειό, στη Φαρκαδόνα, διαμέσου του Παλαμά, και με την περιοχή μεταξύ των ελών του Μαυρολίβαδου (Καρά Τσαΐρ) και της λίμνης Κάρλα, όπως έχουν απεικονιστεί 145 χρόνια πριν.

Πώς λοιπόν μετά από αυτά να μη θρηνεί ο Πηνειός;

Περισσότερα:

Ε. Λιβιεράτος. Γεωχωρικά Διακυβεύματα, 1821 και μετά. Μια Απόκλιση. Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2022.
Ε. Λιβιεράτος. Χώρας Χαρτών Γράφειν. Με αφορμή τα 130 χρόνια της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού 1889-2019. Βιβλιοθήκη & Κέντρο Πληροφόρησης ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2020.