Θεσσαλία: Η προειδοποιητική μνήμη της χαρτογράφησης

Το 1878, σχε­δόν ενά­μι­ση αιώ­να πριν, απο­φα­σί­στη­κε από τις Με­γά­λες Δυ­νά­μεις της επο­χής στο Συ­νέ­δριο του Βε­ρο­λί­νου, η δεύ­τε­ρη αναί­μα­κτη εδα­φι­κή διεύ­ρυν­ση της Ελ­λά­δας· ολο­κλη­ρώ­θη­κε το 1881 με την εν­σω­μά­τω­ση της Θεσ­σα­λί­ας ― η πρώ­τη εί­χε γί­νει λί­γο νω­ρί­τε­ρα με την ένω­ση της Επτα­νή­σου το 1864. Πριν 145 χρό­νια λοι­πόν πα­ρου­σιά­στη­κε στη χώ­ρα μας μια χαρ­το­γρα­φι­κή κι­νη­τι­κό­τη­τα και σχε­τι­κή εκ­δο­τι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα, εν­δια­φέ­ρου­σα για τις πε­ριο­ρι­σμέ­νες ελ­λη­νι­κές δυ­να­τό­τη­τες της επο­χής εκεί­νης· στό­χευαν στην υπο­στή­ρι­ξη με χάρ­τες των ελ­λη­νι­κών γε­ω­χω­ρι­κών διεκ­δι­κη­τι­κών θέ­σε­ων στο Συ­νέ­δριο του Βε­ρο­λί­νου. Ανά­με­σα στους χάρ­τες εκεί­νους, το Γε­νι­κό Επι­τε­λείο εξέ­δω­σε ομό­τι­τλη σει­ρά τεσ­σά­ρων ση­μα­ντι­κών φύλ­λων (βλ. Χάρ­της#33, Χάρ­της#34) με την απει­κό­νι­ση της Θεσ­σα­λί­ας, Ηπεί­ρου και Μα­κε­δο­νί­ας, σε κλί­μα­κα 1:420000 (1 εκ. στον χάρ­τη = 4,2 χλμ. στο έδα­φος). Κε­ντρι­κός ―μη­δε­νι­κός― με­σημ­βρι­νός μέ­τρη­σης των μη­κών στον χάρ­τη, ήταν ο διερ­χό­με­νος από το βά­θρο στον λό­φο των Νυμ­φών του Αστε­ρο­σκο­πεί­ου Αθη­νών και το γε­ω­γρα­φι­κό πλά­τος, προς τον βορ­ρά, έφτα­νε μέ­χρι τις 42 μοί­ρες. Στους χάρ­τες εκεί­νους, απει­κο­νί­ζο­νταν με ιδιαί­τε­ρη φρο­ντί­δα, μα­ζί με τον προ­ε­ξάρ­χο­ντα Πη­νειό, πο­τα­μοί, πα­ρα­πό­τα­μοι, ρέ­μα­τα, χεί­μαρ­ροι, λί­μνες, βάλ­τοι και «υγρά εδά­φη» ―έτσι τα ση­μεί­ω­ναν τό­τε στους χάρ­τες― δη­μιουρ­γώ­ντας ένα δαι­δα­λώ­δες υγρό σύ­στη­μα φυ­σι­κών διαύ­λων νε­ρού.

Το από­σπα­σμα του επι­τε­λι­κού εκεί­νου χάρ­τη, που πα­ρα­θέ­τω εδώ, απει­κο­νί­ζει το με­γα­λύ­τε­ρο μέ­ρος της Θεσ­σα­λί­ας· εί­ναι το ΝΑ φύλ­λο των τεσ­σά­ρων της σει­ράς, με­τα­ξύ των πε­ριο­χών του Τυρ­νά­βου στα βό­ρεια, των Τρι­κά­λων-Καρ­δί­τσας στα δυ­τι­κά, του Βό­λου στα ανα­το­λι­κά και των πρώ­των συ­νό­ρων στα νό­τια, με τα το­πω­νύ­μια και την ορ­θο­γρα­φία τους της επο­χής. Η σχε­δια­στι­κή επέμ­βα­σή μου στο ψη­φια­κό αντί­γρα­φο του χάρ­τη δί­νει τη γα­λά­ζια δια­φα­νή χρω­μα­τι­κή έμ­φα­ση στο ιδιαί­τε­ρο θεσ­σα­λι­κό υγρό σύ­στη­μα, για ευ­χε­ρέ­στε­ρη ανα­γνώ­ρι­ση και ανά­γνω­σή του στον χάρ­τη· το­νί­ζο­νται επί­σης με κύ­κλο η θέ­σεις των Τρι­κά­λων, της Καρ­δί­τσας, του Πα­λα­μά, της δυ­τι­κής πε­ριο­χής του Ζάρ­κου (Δή­μος Φαρ­κα­δό­νας), της Λά­ρι­σας, του Βό­λου και των Φαρ­σά­λων.

Ο πο­τα­μός Πη­νειός (Σα­λαμ­βρί­ας) δια­τρέ­χει τον θεσ­σα­λι­κό κά­μπο, κα­τά γε­ω­γρα­φι­κό μή­κος, και λί­γο βο­ρειό­τε­ρα ο πο­τα­μός Τι­τα­ρεί­σιος (Ξε­ριάς)· συμ­βά­λουν βό­ρεια-βο­ρειο­α­να­το­λι­κά της Λά­ρι­σας στην κο­ρυ­φή των ελών του Μαυ­ρο­λί­βα­δου (Κα­ρά Τσα­ΐρ), τα οποία συν­δέ­ει το ρέ­μα Ασμά­κι, προς τα νο­τιο­α­να­το­λι­κά, με τη λί­μνη Βοι­βη­ί­δα (Κάρ­λα). Πλή­θος πο­τα­μών και πα­ρα­πο­τά­μων από τα νό­τια, από τη «Σει­ρά της Όθρυος» ―των πρώ­των συ­νό­ρων― και από τα δυ­τι­κά, συμ­βά­λουν στον Πη­νειό, στη Φαρ­κα­δό­να, περ­νώ­ντας από τον Πα­λα­μά. Ήδη από το 1878, οι δαι­δα­λώ­δεις πο­τά­μιοι δρό­μοι και πα­ρά­δρο­μοι της πε­δι­νής Θεσ­σα­λί­ας εί­χαν απει­κο­νι­στεί. Όπως απει­κο­νί­στη­καν σε με­γα­λύ­τε­ρη κλί­μα­κα και αρ­γό­τε­ρα, με­τα­ξύ της κα­τα­στρο­φής του 1897 και των Βαλ­κα­νι­κών Πο­λέ­μων, στη θαυ­μα­στή χαρ­το­γρά­φη­ση της Θεσ­σα­λί­ας από τη Χαρ­το­γρα­φι­κή Υπη­ρε­σία Στρα­τού ― πρό­δρο­μο της ση­με­ρι­νής ΓΥΣ, που απέ­δω­σε την πε­ρί­φη­μη σει­ρά (βλ. Χάρ­της#35) των θεσ­σα­λι­κών φύλ­λων 1:75000 (1 εκ. στο χάρ­τη = 750 μέτ. στο έδα­φος). Τό­τε, τη δε­κα­πε­ντα­ε­τία 1897-1912, η Ελ­λά­δα επέν­δυ­σε στη χαρ­το­γρα­φι­κή ορ­γά­νω­ση και τη χαρ­το­γρά­φη­ση, δη­λα­δή στη γνώ­ση τους εδά­φους, της ιστο­ρι­κής γε­ω­χω­ρι­κής διε­πα­φής-κλει­δί που απο­τε­λεί η Θεσ­σα­λία με­τα­ξύ της νό­τιας και βό­ρειας Ελ­λά­δας. Εκεί όπου οι δρό­μοι του νε­ρού έφε­ραν τον κα­τα­στρο­φι­κό υγρό λα­βύ­ριν­θο του Σε­πτεμ­βρί­ου 2023.
Οι σύγ­χρο­νες δο­ρυ­φο­ρι­κές πα­λυ­φα­σμα­τι­κές τη­λε­πι­σκο­πι­κές ει­κό­νες του ευ­ρω­παϊ­κού ορ­γα­νι­σμού Copernicus απει­κο­νί­ζουν το μέ­γε­θος και το σχή­μα της πλημ­μυ­ρι­σμέ­νης θεσ­σα­λι­κής γης· μας αφή­νουν άναυ­δους από την έκτα­ση του φαι­νο­μέ­νου, αλ­λά και από τις δυ­να­τό­τη­τες της σύγ­χρο­νης high-tech δια­στη­μι­κής τε­χνο­λο­γί­ας.

Οι ει­κό­νες αυ­τές επι­βε­βαιώ­νουν τις «προει­δο­ποι­ή­σεις» των ιστο­ρι­κών χαρ­τών. Αν τους εί­χα­με δια­βά­σει εγκαί­ρως και επι­με­λώς ―επι­και­ρο­ποιώ­ντας τους δια­χρο­νι­κά― σε πε­ρι­βάλ­λον «χαρ­το­γρα­φι­κού εγ­γραμ­μα­τι­σμού» και όχι «χαρ­το­γρα­φι­κού αναλ­φα­βη­τι­σμού» ίσως να μην μέ­να­με σή­με­ρα άναυ­δοι από τις ει­κό­νες Copernicus. Η προ­σαρ­μο­γή της τη­λε­πι­σκο­πι­κής ει­κό­νας στον χάρ­τη «Γε­νι­κό Επι­τε­λείο 1878» δεί­χνει τη σύμ­πτω­ση της πλημ­μύ­ρας του 2023 με τις πε­ριο­χές σύ­γκλι­σης των θεσ­σα­λι­κών πο­τά­μιων δρό­μων και πα­ρά­δρο­μων στον Πη­νειό, στη Φαρ­κα­δό­να, δια­μέ­σου του Πα­λα­μά, και με την πε­ριο­χή με­τα­ξύ των ελών του Μαυ­ρο­λί­βα­δου (Κα­ρά Τσα­ΐρ) και της λί­μνης Κάρ­λα, όπως έχουν απει­κο­νι­στεί 145 χρό­νια πριν.

Πώς λοι­πόν με­τά από αυ­τά να μη θρη­νεί ο Πη­νειός;

Πε­ρισ­σό­τε­ρα:

Ε. Λι­βιε­ρά­τος. Γε­ω­χω­ρι­κά Δια­κυ­βεύ­μα­τα, 1821 και με­τά. Μια Από­κλι­ση. Ζή­τη, Θεσ­σα­λο­νί­κη 2022.
Ε. Λι­βιε­ρά­τος. Χώ­ρας Χαρ­τών Γρά­φειν. Με αφορ­μή τα 130 χρό­νια της Γε­ω­γρα­φι­κής Υπη­ρε­σί­ας Στρα­τού 1889-2019. Βι­βλιο­θή­κη & Κέ­ντρο Πλη­ρο­φό­ρη­σης ΑΠΘ, Θεσ­σα­λο­νί­κη 2020.