Αντίο

Στις 3 Μαΐου 2023, στην Αθήνα, στο πλαίσιο των εορτασμών για τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του σημαντικότατου Πορτογάλου ποιητή Eugénio de Andrade (1923-2005) — παντελώς άγνωστου στην Ελλάδα —, καθώς και της Ημέρας της Πορτογαλικής Γλώσσας, δηλ. της 5^ης Μαΐου, ο Πολιτιστικός Τομέας της Πορτογαλικής Πρεσβείας στην Αθήνα οργάνωσε, στον πολυχώρο της Πρεσβείας, εργαστήριο oμαδικής μετάφρασης ποιημάτων του από τον συγκεντρωτικό τόμο με τα ποιήματα του Eugénio de Andrade (Poesia, εκδ. Assírio & Alvim, Λισσαβώνα, 2017).

Στην ομαδική μετάφραση συμμετείχαν:
Έφη Αργυρίου, Ιωάννα Ασλανίδου, Βερονίκη Δαλακούρα, Πωλίνα Δημέα, Βανέσσα Ζερβογιάνη, Λυμπέρης Κορέας, Χρήστος Κωτσακόπουλος, Άννα Νούση, Νίκος Πρατσίνης.

Ο Εουζένιου ντε Αντράντε, λογοτεχνικό ψευδώνυμο του José Fontinhas, γεννήθηκε στο Φουντάου (2023) και πέθανε στο Πόρτο (2005). Βιοπορίσθηκε ως διοικητικός υπάλληλος του Υπουργείου Υγείας. Έγραψε τα πρώτα του ποιήματα το 1936, και το 1938 έστειλε «δείγματα γραφής» στον Antόnio Botto, ποιητή και επιφανή κριτικό, ο οποίος τον ενθάρρυνε να συνεχίσει. Το 1940 δημοσίευσε — για πρώτη φορά — ένα ποίημά του με τον τίτλο «Νarcisso» (Νάρκισσος), στο ύφος του A. Botto και με απροκάλυπτα ομοφυλοφιλικές αναφορές, αντιμετωπίζοντας έντονες αντιδράσεις από τον κοινωνικό του περίγυρο. Συνέχισε ένα γράφει, υιοθετώντας πλέον το λογοτεχνικό ψευδώνυμο με το οποίο είναι γνωστός, να ταξιδεύει και να συμμετέχει σε λογοτεχνικά συνέδρια και συναντήσεις. Το 1948 γνώρισε την καταξίωση με τη συλλογή «As mãos e os frutos» (Τα χέρια και οι καρποί), που έλαβε εγκωμιαστικές κριτικές από επιφανείς λογοτέχνες τις εποχής, όπως ο Jorge de Sena και ο Vitorino Nemésio. Το 2001 τιμήθηκε με το βραβείο Camões, την μεγαύτερη διάκριση για λογοτέχνη που γράφει στην πορτογαλική. Ανέπτυξε φιλικές σχέσεις με πολλούς Πορτογάλους συγγραφείς, όπως οι Miguel Torga, Afonso Duarte, Carlos Oliveira, Eduardo Lourenço, Sophia de Mello Breyner Andresen, Agustina Bessa Luís, Teixeira de Pascoaes, Vitorino Nemésio, Jorge de Sena, Mário Cesariny, Herberto Helder, Joaquim Manuel Magalhães, João Miguel Fernandes Jorge, Óscar Lopes, καθώς και ξένους, όπως οι Ισπανοί José Luís Cano, Ángel Crespo, Luis Cernuda και η Γαλλίδα Marguerite Yourcenar.
Παρά τη φήμη και το κύρος που απέκτησε, εντός και εκτός συνόρων, ήταν άνθρωπος κλειστός και έζησε, εν γένει, σε «απόσταση ασφαλείας» από την κοινωνική ζωή, τους λογοτεχνικούς κύκλους και συντροφιές, καθώς και τις κοσμικές συγκεντρώσεις και τα σαλόνια. Δικαιολογούσε μάλιστα τις δημόσιες εμφανίσεις του λέγοντας ότι οφείλονται «στην αδυναμία εκείνη της καρδιάς που λέγεται φιλία». Ίσως στη στάση του αυτή να συνέβαλε και το γεγονός ότι ήταν ομοφυλόφιλος σε μια κοινωνία πολύ καθολική και άκρως συντηρητική και υπό ένα καθεστώς που αντιμετώπιζε το ζήτημα εχθρικά, ειδικά σε όσους θεωρούσε πως δεν έτρεφαν ευνοϊκά αισθήματα απέναντί του.
Η ποιητική του Εουζένιου ντε Αντράντε, σχετικά μακριά από τα λογοτεχνικά ρεύματα της εποχής του, για τα οποία όμως ήταν πάντα ενήμερος, διαπνέεται από έντονο και ιδιότυπο λυρισμό, έναν λυρισμό εντυπωσιακά λιτό και απέριττο. Ο Ζοζέ Σαραμάγκου τη θεωρεί «ποίηση του κορμιού στην οποία ο συγγραφέας έφτασε μέσα από μια διαρκή εκκαθάρισή της από τα περιττά στοιχεία». Εκτός από μεγάλο αριθμό ποιητικών συλλογών, που οι περισσότερες υμνήθηκαν από την κριτική και αγαπήθηκαν από το κοινό, είναι γνωστός και για τις μεταφράσεις του: των Ισπανών Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα και Antonio Buero Vallejo, του Αργεντινού Χόρχε Λουίς Μπόρχες, της Σαπφώς, του Γάλλου René Char και του Γιάννη Ρίτσου, πιθανόν μέσω γαλλικών μεταφράσεων και σε συνεργασία με τον Έλληνα ποιητή.
Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου ολοκληρώθηκε η μετάφραση ενός ποιήματος του ποιητή με τον τίτλο «Αντίο», που περιλαμβάνεται στη δεύτερη ποιητική του συλλογή Οs amantes sem dinheiro (Oι άφραγκοι εραστές, 1950), το οποίο και παραθέτουμε.

Το εργαστήριο ήταν τρίωρο γιατί, πέρα από την μετάφραση ποιημάτων του Eουζένιου ντε Αντράντε, καθώς και μιας συνολικής παρουσίαση/αποτίμηση του έργου του, αλλά και της ζωής του, υπήρξε και μια σύντομη συζήτηση όλων όσων συμμετείχαν σχετικά με τη σημασία της πορτογαλικής γλώσσας, την οποία ομιλούν πάνω από 200 εκατομμύρια σε οκτώ χώρες στον πλανήτη. Επιπλέον, λόγω του γεγονότος πως, πριν λίγες μέρες, ήταν η επέτειος των 49 ετών από την Επανάσταση των Γαριφάλων (25/41974), η οποία ανέτρεψε την μακροβιότερη δικτατορία της Ευρώπης, δηλαδή το καθεστώς του Estado Novo του Σαλαζάρ, δηλαδή το αυταρχικό καθεστώς υπό το οποίο έζησε και δημιούργησε και ο Ευγένιου ντε Αντράντε, πραγματοποιήθηκε και μια σύντομη παρουσίαση του Estado Novo καθώς και της Επανάστασης των Γαριφάλων.
Την προετοιμασία του εργαστηρίου συντόνισε ο μεταφραστής και διερμηνέας Νίκος Πρατσίνης, σε συνεργασία με τον φιλόλογο Χρήστο Κωτσακόπουλο, από τον Πολιτιστικό Τομέα της Πρεσβείας. Από τους/τις συμμετέχοντες/συμμετέχουσες, μόνον κάποιοι/ες διέθεταν επαγγελματική εμπειρία στη μετάφραση, αρκετοί/ές όχι. Είχαν ως μητρική γλώσσα την ελληνική, και παράλληλα διέθεταν υψηλό επίπεδο γνώσης της πορτογαλικής γλώσσα. Είχαν ήδη εργαστεί μεταφράζοντας ατομικά τα ποιήματα, τα οποία είχαν λάβει εκ των προτέρων. Κατά τη διάρκεια των δύο ωρών του εργαστηρίου παρουσίασαν τις εκδοχές τους, οι οποίες συζητήθηκαν διεξοδικά, και αντάλλαξαν παρατηρήσεις μεταξύ τους, καθώς και με τον διευθύνοντα την διεξαγωγή του εργαστηρίου Νίκο Πρατσίνη.
Στο βαθμό που κάθε ανάγνωση ενός λογοτεχνικού έργου, ειδικότερα δε ενός ποιήματος, οδηγεί και σε μια διαφορετική πρόσληψή του, οι προσεγγίσεις πολλών ατόμων σε μια ομαδική μετάφραση αναδεικνύουν, στο μέτρο του δυνατού, περισσότερες πτυχές του στο μελλοντικό αναγνώστη της. Πέρα από μια δημιουργική και κάπως «διαδραστική» επαφή με το σχεδόν άγνωστο στη χώρα μας ποιητικό έργο του Εουζένιου ντε Αντράντε στο πρωτότυπο, το ζητούμενο στο εν λόγω εργαστήριο ήταν, συγκεκριμένα, και μια άρτια συνθετική τελική μεταφραστική εκδοχή. Επισημαίνουμε ακόμη πως ένας άλλος στόχος του εργαστηρίου αυτού, καθώς και κάποιων άλλων που προηγήθηκαν, τηρουμένων των αναλογιών πάντα, ήταν να αρχίσει να γίνεται γνωστή και στην Ελλάδα η ποιητική ή πεζογραφική παραγωγή σημαντικών Πορτογάλων λογοτεχνών.
Η εν λόγω πρωτοβουλία, εκπαιδευτικού και πολιτιστικού χαρακτήρα, μέσω της διοργάνωσης εργαστηρίου ομαδικής μετάφρασης είχε την υποστήριξη του Ινστιτούτου Καμόενς (Camões, I.P.), το οποίο ως στόχο έχει την προώθηση της πορτογαλικής γλώσσας παγκοσμίως, καθώς και της πορτογαλόφωνης λογοτεχνίας. Είχε επίσης την υποστήριξη του εκδοτικού οίκου Assírio e Alvim. Από τη θέση αυτή, όλοι οι συντελεστές του εργαστηρίου ευχαριστούμε τους δύο αυτούς φορείς. Το εν λόγω εργαστήριο ομαδικής μετάφρασης, το τρίτο μιας σειράς παρόμοιων δράσεων, οφείλει πολλά και στον Αναπληρωτή Επικεφαλής της Αρχής της Πρεσβείας, τον κ. Tiago Carvalho.
Επί τη ευκαιρία, σημειώνουμε ότι το επόμενο εργαστήριο της φετινής χρονιάς με ομαδική λογοτεχνική μετάφραση πορτογαλικής λογοτεχνίας, θα έχει ως αντικείμενο την ανάλυση και τη μετάφραση ποιημάτων του σημαντικότατου Πορτογάλου σουρεαλιστή ποιητή και ζωγράφου Mário Cesariny de Vasconcelos (1923-2006), συνοδευόμενη από μια παρουσίασή του έργου του, ποιητικού και εικαστικού.
Θα ήθελα ακόμη να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στα άτομα που συνέβαλαν στη διοργάνωση του εργαστηρίου. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τα άτομα της ad hoc μεταφραστικής μας ομάδας τα οποία με τίμησαν με την εμπιστοσύνη τους, να τα συγχαρώ για το μεταφραστικό αποτέλεσμα και να υπογραμμίσω την κοινή μας επισήμανση πως η ομαδική μεταφραστική προσπάθεια ήταν μια ευχάριστη όσο και δημιουργική και μορφωτική διαδικασία για όλους και όλες. Διαπιστώνοντας παράλληλα, και εκ των πραγμάτων, πως θα είχε νόημα και ενδεχομένως επιτυχία η έκδοση μιας μικρής ανθολογίας της ποίησης του Εουζένιου ντε Αντράντε στα ελληνικά.

Νίκος Πρατσίνης