«Το καφτάνι, είναι προορισμένο να ζήσει πιο πολύ από τον κάτοχο του» εξηγεί ο Χαλίμ, στον Γιούσεφ, τον τελευταίο μαθητευόμενο που καταφθάνει στο ατελιέ του. Η Μίνα, ο Χαλίμ και ο Γιούσεφ, αποτελούν τους βασικούς και σχεδόν μόνους πρωταγωνιστές της τελευταία ταινία της Maryam Touzani, η οποία τοποθετείται σε ένα λιτό αλλά καθ’ όλα ατμοσφαιρικό σκηνικό, τη μεδίνα του Σαλέ στο Μαρόκο. Στο ατελιέ και μαγαζί τους, στους οικιακούς χώρους του σπιτιού τους, αλλά και στα στενάχωρα δρομάκια της παλιάς πόλης, στα χαμάμ και στα καφενεία, η σεναριογράφος και σκηνοθέτης, ξετυλίγει μια ιστορία για την αγάπη, την παράδοση, και το ύστατο τέλος μας.
Η Touzani έχει εξηγήσει σε διάφορες συνεντεύξεις της, πως εναρκτήριο για την συγγραφή των σεναρίων της, είναι το συναίσθημα. Αυτό πυροδοτείται μάλιστα, από την δική της περιπλάνηση στην ζωή. Μια συνάντηση που την αναστατώνει, μια ανάμνηση από το παρελθόν, μια ματιά σε ένα πρόσωπο που συνοδεύει άθελα τις μετέπειτα σκέψεις της. Το συναίσθημα καθορίζει το προφίλ ενός χαρακτήρα ο οποίος θα δουλευτεί εκτενώς μέχρι να βρει την δική του προσωπική πορεία εντός, αλλά και εκτός σεναρίου. Στο σινεμά που μας προτείνει η Touzani, η πρωταρχική αρετή ενός σεναριογράφου δεν είναι η φαντασία, αλλά η ικανότητα του να παρατηρεί τους ανθρώπους, να συλλέγει τα συστατικά του ψυχισμού τους και με αυτό το οπλοστάσιο να διαμορφώνει τους χαρακτήρες τους. Η συγγραφή του σεναρίου που ακολουθεί και η πλοκή γύρω από τους χαρακτήρες της, αποτελεί για την ίδια το πιο συναρπαστικό κομμάτι της όλης δημιουργικής διαδικασίας. Έχοντας ξεκινήσει στον κόσμο της δημοσιογραφίας, η Touzani γνωρίζει με ακρίβεια πως να αναγνωρίσει ένα γεγονός, να συλλέξει πληροφορίες γύρω από αυτό και να αρθρώσει μια ενδιαφέρουσα διήγηση. Στο κινηματογραφικό της ταξίδι ωστόσο η διήγηση έχει μια εσωτερικότητα, οι χαρακτήρες της δεν είναι ούτε θύματα, ούτε ήρωες με την προφανή έννοια, οι μάχες τους γίνονται ενάντια στις επιθυμίες τους και τις αντιφάσεις τους, είναι μάχες σιωπηλές, αργές και πάνω απ’ όλα αξιοπρεπείς. Στηριζόμενη στη δύναμη των χαρακτήρων που έχει δημιουργήσει με τόση φροντίδα και στην οικειότητα που έχει αναπτύξει με αυτούς, βγαίνει στο κυνήγι για το καστ των ηθοποιών της, με μια πολύ ξεκάθαρη εικόνα για το αποτέλεσμα που ζητά. Ένας Χαλίμ με ένα ταπεινό ανθρωπισμό όπως ακριβώς τον είχε φανταστεί υποδυόμενος από τον Saleh Bakri, μια Μίνα με ένα απαράμιλλο δυναμισμό για την ζωή, στο ύστατο στάδιο της από την Lubna Azabal, κατ’ επανάληψη επιλογή της Touzani, ένας Γιούσεφ με μια βαθιά αξιοπρέπεια που ξέρει να επιβιώνει στην ζωή παρά τις αμφιλεγόμενες για την κλειστή κοινωνία του Μαρόκου, επιθυμίες του, με ένα διακριτικό αλλά φινετσάτο παίξιμο από τον Ayoub Missioui να χρωματίζει αυτές τις αντιφάσεις. Το συναίσθημα, είναι και η αφορμή για όλες τις τεχνικές τις οποίες επικαλείται η Touzani για να φτιάξει το σινεμά που την εκφράζει. Η Virginie Surdej στην διεύθυνση φωτογραφίας υπηρετεί και με το παραπάνω το μέσο της, δημιουργώντας κοντινές λήψεις στα υφάσματα, στις βελονιές, στο άγγιγμα του τεχνίτη, αυτού που αγαπά και αγαπιέται. Μέσα από την δραματουργία του φωτός και της σκιάς, (clair-obscure), πραγματώνει το όραμα της Touzani για μια λιτή αλλά μεστή κινηματογραφική διήγηση. Οι οποιεσδήποτε λογικές συνδέσεις θα έρθουν αργότερα όπως μας λέει η σεναριογράφος, όταν η ταινία έχει πλέον τελειώσει και αφού η κάθε σκέψη θα έχει ήδη φιλτραριστεί από όλα όσα έχουμε νιώσει.
Ο Χαλίμ είναι mâalem, κατέχει την πολύπλοκη τεχνική που χρειάζεται για να ραφτεί και να ολοκληρωθεί ένα καφτάνι, το παραδοσιακό φόρεμα που φοριέται στο Μαρόκο σε πολύ ειδικές περιπτώσεις και γιορτές. Η χειροτεχνία γύρω από ένα τέτοιο κομμάτι χρειάζεται χρόνο, για να δοθεί προσοχή σε κάθε επιλογή που το απαρτίζει, ευαισθησία στις λεπτομέρειες, φροντίδα σε κάθε φινίρισμα του. Σε ένα χάος υλικοτήτων και ταχυτήτων η ποιότητα παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανθρώπινη επένδυση χρόνου. Όσο κι αν οι πελάτες πιέζουν για μια γρήγορη παράδοση, η Μίνα το γνωρίζει καλά αυτό και περιφρουρεί τον απαραίτητο χρόνο που χρειάζεται ο Χαλίμ. Άλλωστε η επένδυση χρόνου είναι και ο λόγος που η δική τους σχέση επιβιώνει. Ζευγάρι επί 25 χρόνια τώρα, έχουν βρει τους ρόλους τους στην ζωή. Ο Χαλίμ ευαίσθητη και καλλιτεχνική φύση βρίσκει στήριξη στον δυναμισμό της Μίνας. Απομονωμένος από τον κυκεώνα των καθημερινών αποφάσεων τις οποίες έχει αναλάβει αυτή, συγκεντρώνεται στην τέχνη του, ράβει αργά, κεντά τις λεπτομέρειες, μεγαλουργεί με μια χρυσή κλωστή όπως κάθε άγνωστος τεχνίτης κάνει που αγαπά τις εργασίες τέτοιας φύσεως. Είναι τυχερός που δεν χρειάζεται να αναλωθεί σε οτιδήποτε άλλο, είναι τυχερός που κάποιος τον αγαπά, τον προστατεύει, τον αλληλοσυμπληρώνει. Η Μίνα κρατά τη συνέχεια του νήματος συγκρατώντας και συγκροτώντας την επιχείρηση, ξέρει να τοποθετηθεί μπροστά στις πελάτισσες, να διαπραγματευτεί τις τιμές, τους χρόνους παράδοσης και να αναμετρηθεί με θάρρος με όλους και όλα που στήνονται γύρω από ένα καφτάνι.
Πως θα ήταν άραγε η ζωή μας αν όλοι θέλαμε να παίρνουμε όλες τις αποφάσεις και ισοσκελώς αν όλοι παραμέναμε άβουλοι σε κάθε μικρό ερώτημα της ζωής; Είναι το παλίμψηστο αυτών των συμπεριφορών και των τρόπων να υπάρχουμε που μας αλληλοσυμπληρώνει και δίνει νόημα στην πορεία μας και στις πράξεις μας, όποιος κι αν είναι ο ρόλος μας. Τα υπέροχα καφτάνια του Χαλίμ υπάρχουν, διότι κάποιος άλλος είναι έτοιμος να πάρει όλες τις άλλες αποφάσεις και αντίστοιχα ο δυναμισμός της Μίνας βρίσκει έδαφος να ξετυλιχθεί, διότι ολοκληρώνει την ύπαρξη κάποιου άλλου που τον έχει ανάγκη, αξίζει τον κόπο, οδηγεί κάπου. Ο Χαλίμ και η Μίνα αγαπιούνται και αυτή η αγάπη έχει κεντηθεί αργά, με υπομονή μέσα σε 25 χρόνια. Ίσως δεν ήταν αποτέλεσμα μιας αμοιβαίας ερωτικής έλξης, μια που οι σεξουαλικές επιθυμίες του Χαλίμ μάλλον δεν το επιτρέπουν, αλλά μιας αργής και επαναληπτικής προσπάθειας συνύπαρξης, μιας εισχώρησης στο «είναι» του άλλου, με σεβασμό για όσα μπορεί να είναι και για όσα ντρέπεται να είναι, απελευθερώνοντας στην καλύτερη περίπτωση την ύπαρξη του από τα οποιαδήποτε περιοριστικά δέσμια ή και απλώς ξαλαφρώνοντας τον από τον ίδιο του τον εαυτό. Η αγάπη τους κτίζεται αργά στα πλαίσια μιας κοινής πορείας, δεν ξεκίνησε ίσως από την ένταση εκείνης της πρώτης μαγικής στιγμής που τόσο πολύ έχουμε θεοποιήσει, δεν είναι αποτέλεσμα ενός ενθουσιασμού, αλλά πιο πολύ μια δεξιότητα προς κατάκτηση (Alain de Botton).
Η πολυπλοκότητα της αγάπης είναι κάτι που συχνά υποτιμούμε ή και απλοποιούμε σε πρακτικούς αλλά και ρομαντικούς ορισμούς, μας λέει η σεναριογράφος μιλώντας για τις αφορμές που την έκαναν να γράψει αυτή την ιστορία. Κι όμως μας εκπλήσσει, πως μέσα σε ένα τόσο συντηρητικό σκηνικό και μέσα από μια οικονομία λόγου και διαλόγου η ταινία αποδομεί τους εύκολους ορισμούς που κουβαλούμε συχνά γύρω από την αγάπη. Τι είναι η αγάπη; Υπάρχει άραγε ένας ορισμός για την αγάπη, πως και πόσο αφορά την κοινωνία ο τρόπος που την βιώνουμε στην καθημερινότητα μας; πως η φύση αυτής της αγάπης εξελίσσεται καθώς πλησιάζουμε τον θάνατο, αλλά και τι είμαστε έτοιμοι να κάνουμε για αυτήν. Η Μίνα επιλέγει να αγαπήσει και να διεκδικήσει το δικαίωμα της να αγαπηθεί και ο Χαλίμ δέχεται να αγαπηθεί και στοιχηματίζει να δοκιμάσει να αγαπήσει. Η χρονική στιγμή που τους πετυχαίνουμε στην ταινία δείχνει πως αυτό το στοίχημα έχει μάλλον κερδηθεί.
Μια φίλη μου είχε πει κάποτε πως η ποιότητα μιας σχέσης κρίνεται συχνά από το τέλος της και όταν το τέλος αυτό συμπίπτει με την οριστική αποχώρηση του άλλου από την ζωή; Τότε; Τελειώνουν όλα; Αυτός που μένει εν ζωή είναι αυτός που πρέπει να βρει τους μηχανισμούς να συνεχίσει έχοντας την μνήμη του αγαπημένου εκλιπόντος. «Το περίφημο ‘εγώ’ μας είναι το σύνολο των αποτυπωμάτων που μας έχουν αφήσει οι σχέσεις αγάπης στη ζωή μας.» (Νικος Σιδέρης). Για την Touzani ο θάνατος μπορεί να είναι ένα κάλεσμα για τη ζωή. Διερωτάται, τι μας κληροδοτεί το αγαπημένο μας πρόσωπο αφού έχει φύγει από τη ζωή; Η Μίνα προσπαθεί να ταρακουνήσει τον Χαλίμ να τον σπρώξει να ξεπεράσει την ντροπή του και να ξαναβρεί την δύναμη να αγαπήσει. Θέλει να μεταβιβάσει το θάρρος της για τη ζωή μια που η δική της δυναμική παρουσία δεν θα είναι πλέον εκεί για να τον στηρίζει όπως γινόταν μέχρι τώρα, θέλει να του εγγράψει το «αποτύπωμα» της, να τον ωθήσει στη νέα εκδοχή του εαυτού του. Ο Χαλίμ θα την τιμήσει με αυτό το νεοαποκτηθέν θάρρος, αφού θα τολμήσει να διαφοροποιήσει μια από τις πιο στατικές παραδόσεις στο Μαρόκο, τη διαδικασία ταφής.
Η Touzani στήνει μια ταίνια πάνω σε ένα ατέρμονο ζύγιασμα παράδοσης και νεωτερικότητας φέρνοντας αντίσταση στη μία με τις αρετές της άλλης. Μας καλεί να προβάλουμε αντίσταση σε μια νεωτερικότητα που μας επιβάλει μια αισθητική βασισμένη στην ευκολία, την ταχύτητα και την παραγωγικότητά (όπως ένα βιομηχανοποιημένο καφτάνι), αλλά και αντίσταση σε μια παράδοση που μας επιβάλλει προκαθορισμένα στους τρόπους που αγαπιόμαστε και υπάρχουμε ο ένας για τον άλλο, ή και στον τρόπο που φεύγουμε από τη ζωή. Ένα καφτάνι είναι μοναδικό σε ένα κόσμο ετεροχρονισμένο και γίνεται συλλεκτικό επειδή δεν μπορεί να ταξινομηθεί με τα δεδομένα της εποχής, γίνεται προσωπικό διότι κουβαλά μια σειρά από ιστορίες και βιώματα και ταυτόχρονα ανιστορικό διότι είναι αυθεντικό. Η πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης μας αποκαλύπτεται συχνά με το θάνατο της απόλυτης αλήθειας, ακόμα κι αν αυτή βρίσκεται μέσα στην ίδια μας την παράδοση, αλλά και με μια διστακτικότητα μπροστά σε μια νεωτερική αισθητική που ξεπουλάει την ιστορία της. Μια εν κινήσει αλήθεια, που επανακαθορίζεται πλέον στις προσωπικές συντεταγμένες της κάθε ύπαρξης, στη μετατροπή αυτής της αλήθειας σε μια εκ των έσω ηθική που αρνείται να προσδιοριστεί και ζητά ελευθερία κινήσεων. Η δύναμη αυτών των αντιφάσεων μας αφήνει με μία ταπεινότητα μπροστά στην απουσία συνοχής μας, γινόμαστε μετριόφρονες την ίδια στιγμή που παραδεχόμαστε την ανάγκη αυτής της απουσίας, την ανάγκη αυτής της ελευθερίας. Λαβωμένοι και συνειδητοποιημένοι απελευθερωνόμαστε από τον φανατισμό της μιας ή της άλλης πλευράς. Αναγνωρίζοντας την αδυναμία της παράδοσης να παραμένει επίκαιρη στον νέο κόσμο και την εφηβική ανικανότητα της νεωτερικότητας να μεγαλουργήσει αν επιμένει να αποκόπτεται εντελώς από τη σοφία της ιστορίας, η Touzani μας προτείνει να προχωρήσουμε αλγοριθμικά μεταξύ των δύο, εγκαθιδρύοντας μια παράλληλη ηθική που θεμελιώνεται στην κοινή τους βάση. Το καφτάνι είναι προορισμένο να ζήσει πιο πολύ από τον κάτοχο του όπως και κάθε τι που έχει επενδυθεί με ανθρώπινο χρόνο και αγάπη για να γίνει μέρος της προσωπικής ιστορίας του καθενός μας.
