Αλέξανδρος Κοτζιάς

Επιμέλεια αφιερώματος: Έλενα Χουζούρη


Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς (1926-1992) πιστοποιείται ως ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς της μεταπολεμικής μας πεζογραφίας. Συγγραφέας προικισμένος με οξεία κοινωνική ευαισθησία, μακράν από ωραιοποιήσεις και αισθηματολογίες, ανέδειξε, σε όλη τους την τραγικότητα, χάρτινες κοινωνικές συνειδήσεις, ικανές για υπόγειες και σκοτεινές διαδρομές. Από το πρώτο του μυθιστόρημα, την Πολιορκία το 1953, έως τα Παιδιά του Κρόνου το 1992, ο Κοτζιάς δομεί τον μυθιστορηματικό του κόσμο, χρησιμοποιώντας ένα πολύμορφο γλωσσικό υλικό, το οποίο εκφέρεται με πολλαπλούς κώδικες αντίστοιχων κοινωνικών ομάδων. Από τις βασικές αναζητήσεις του συγγραφέα η αποφυγή της γραμμικής αφήγησης, το «σπάσιμό» της σε ποικίλες αφηγηματικές τεχνικές, και η «διάνοιξη» της σε βάθος ώστε να αναδύονται και να φωτίζονται οι ποικίλες κοινωνικές αποχρώσεις και οι ανάλογες κοινωνικές συνειδήσεις. Ωστόσο, η επιλογή αυτού του ύφους δεν έχει κανένα κοινό μ’ ένα απλουστευτικό και στείρο φορμαλισμό. Αντίθετα, θεωρώ, ότι χάρη σ’ αυτό ακριβώς το ύφος, φωτίζονται με τόση ενάργεια οι πτυχώσεις της μεταπολεμικής νεοελληνικής πραγματικότητας και αναδεικνύονται οι αντίστοιχες κοινωνικές συνειδήσεις. Δεν είναι τυχαίο, επίσης, ότι και τα μυθιστορηματικά πρόσωπα του Κοτζιά αναδύονται και ανδρώνονται μέσα από μια συνεχή και επιταχυνόμενη δράση, ενώ υπερβαίνουν μανιχαϊστικά στερεότυπα και παραδοσιακές περιγραφές. Ο συγγραφέας προτιμά να πλάθει αντι-ήρωες πεισμένος ότι σε αυτούς ανήκουν τα απόκρυφα της Ιστορίας για τα οποία αισθάνεται ένα είδος ηθικής ευθύνης να τα φέρει στο φως. Αυτοί οι αντι-ήρωες του είναι τοποθετημένοι μέσα σε ένα σκηνικό όπου ο χρόνος αποκτά όλο και μικρότερη διάρκεια, άρα περισσότερη πυκνότητα, ισχυρότερη ένταση, πιο γρήγορους ρυθμούς, ώστε ο αναγνώστης να περιτρέχει τις σελίδες «με κομμένη την ανάσα». Πολιτικοποιημένος συγγραφέας ο Κοτζιάς και με ανεπτυγμένη ιστορική αίσθηση, συλλαμβάνει νωρίς τους, υπόγειους αρχικά, φανερούς αργότερα, κλυδωνισμούς της μεταπολεμικής κοινωνίας, οι οποίοι οδήγησαν στη στρέβλωση των συνειδήσεων των νέων αστικών κοινωνικών στρωμάτων, τα οποία, αργά αλλά σταθερά σχημάτισαν ένα αμφιλεγόμενο πρόσωπο.

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς γεννήθηκε το 1926 στην Αθήνα δευτερότοκος γιος του Παναγιώτη Κοτζιά από τη Δημητσάνα και της Ξένης το γένος Αλεξανδροπούλου από τη Χαλκίδα. Η οικογένεια ήταν εύπορη, καταστράφηκε όμως οικονομικά κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, καθώς είχε προηγηθεί και ο θάνατος του πατέρα (1936). Αδελφός του ήταν ο επίσης συγγραφέας Κώστας Κοτζιάς (1921-1979). Ο Αλέξανδρος, από το 1943 έως το 1947 φοιτά στη Νομική Αθηνών από την οποία όμως δεν αποφοιτά γιατί —όπως θα δηλώσει αργότερα— δεν τον ενδιέφερε το αντικείμενο των νομικών σπουδών. Στα ελληνικά Γράμματα θα εμφανιστεί μαθητής ακόμα με διήγημα του που δημοσιεύεται στο περιοδικό Μαθητικά Γράμματα. Η επίσημη όμως εμφάνιση του θα γίνει το 1953, όταν, στα 27 του χρόνια θα κυκλοφορήσει το πρώτο του μυθιστόρημα Πολιορκία, με το οποίο ο νεαρός συγγραφέας θα προκαλέσει το ενδιαφέρον της κριτικής, θετικό ή αρνητικό, ανάλογα από πού ιδεολογικά προέρχεται, αλλά και του συγγραφικού κόσμου, εξαιτίας της διαφορετικής του οπτικής σχετικά με το πρόσφατο, ταραγμένο, παρελθόν της χώρας. Αναμφισβήτητα όμως ο 27χρονος συγγραφέας δείχνει ότι δεν θα μείνει στο πρώτο του πεζογραφικό βήμα αλλά θα συνεχίσει εντείνοντας τον βηματισμό του.
Στα χρόνια που θα ακολουθήσουν, έως το 1985, ο Αλέξανδρος Κοτζιάς θα καταθέσει έξι μυθιστορήματα, εκ των οποίων Η απόπειρα θα τιμηθεί με το Βραβείο Πεζογραφίας των Δώδεκα και η Φανταστική Περιπέτεια με το Κρατικό Βραβείο Πεζογραφίας. Έως τον απροσδόκητο θάνατο του —έπεσε με την πλάτη από ύψος τριών μέτρων, στο εξοχικό του, στη Τζια— τον Σεπτέμβριο του 1992, θα ξεκινήσει μια σειρά νουβέλες, κάτω από τον γενικό τίτλο «Τα παιδιά του Κρόνου». Σχεδίαζε να γράψει επτά, όσα και τα μυθιστορήματα του, αφού οι νουβέλες ουσιαστικά συνομιλούν με αυτά, εκκινούν δηλαδή από μία λεπτομέρεια η έναν ήρωα αυτών των μυθιστορημάτων. Πρόλαβε να δει να κυκλοφορούν οι τρεις και συγκεκριμένα: Ο Ιαγουάρος το 1987, η Μηχανή το 1990, και ο Πυγμάχος το 1991. Τα χειρόγραφα της τέταρτης, με τον τίτλο Σοκάκι, θα τα έχει ολοκληρώσει τρεις ημέρες πριν από το μοιραίο ραντεβού του με το θάνατο. Οι τέσσερις νουβέλες ως «Παιδιά του Κρόνου» πλέον, με φιλολογική επιμέλεια της Μαρίας Ρώτα, θα κυκλοφορήσουν το 2019 από τις εκδόσεις Πατάκη. Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς επιδόθηκε επίσης σε μια άκρως εποικοδομητική «συνομιλία» με μια πλειάδα σπουδαίων ξένων συγγραφέων τα έργα των οποίων μετάφρασε. Το προσωπικό του πάθος ήταν τα γράμματα, η γλώσσα, η λογοτεχνία σε συνδυασμό όμως με μια ευρύτερη παιδεία της ελληνικής κοινωνίας. Η αγωνία του για την γλώσσα και για την παιδεία τον ώθησε να διδάσκει στα σχετικά σεμινάρια της ΕΣΗΕΑ, να συμβάλλει στην επιμόρφωση των νέων δημοσιογράφων. Ταυτόχρονα ανησυχούσε ιδιαίτερα για την θέση του Έλληνα συγγραφέα διακηρύσσοντας δημόσια, όποτε του δινόταν η ευκαιρία, ότι δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπίζονται οι Έλληνες και οι Ελληνίδες συγγραφείς σαν οι τελευταίοι/ες τροχοί της αμάξης — φαινόμενο που δεν έχει δυστυχώς αλλάξει από εκείνη την εποχή. Πνεύμα ακάθιστο, πολύπτυχη προσωπικότητα, διέπρεψε και στον κριτικό λόγο, αναδεικνύοντας το έργο των ομοτέχνων του μέσα από τα οξυδερκή κριτικά του σημειώματα, αλλά και από τις στήλες της Φιλολογικής Καθημερινής την οποία ο ίδιος έστησε και διηύθυνε από το 1975 έως το 1982. Ο ποιητής, κριτικός και εκδότης του περιοδικού Γράμματα και Τέχνες, Κώστας Γ. Παπαγεωργίου έλεγε για τον Αλέξανδρο Κοτζιά, ότι ήταν ένας επαγγελματίας γραφιάς. Θα πρόσθετα ότι ήταν ένας ολοκληρωμένος διανοούμενος, ένας σωστός πολίτης, με την έννοια που δίνει στον όρο ο Διαφωτισμός. Ο αναπάντεχος θάνατος του, σε ώριμη και παραγωγική ακόμα ηλικία, στέρησε από τα ελληνικά Γράμματα, μια σπουδαία προσωπικότητα, έναν σημαντικότατο συγγραφέα.

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς είχε συνεργαστεί με ανέκδοτο, τότε, κείμενό του στον έντυπο Χάρτη  στο τεύχος 16, του 1985. Στο παρόν αφιέρωμα του Χάρτη, με συμπληρωμένα τα τριάντα χρόνια από τον θάνατο του, συμμετέχει μια πλειάδα παλαιότερων και νεότερων κριτικών, μελετητών, λογοτεχνών και δημοσιογράφων, οι οποίοι σκιαγραφούν την πολύπλευρη προσωπικότητα και το έργο του Αλέξανδρου Κοτζιά. Ο Χάρτης τους/τις ευχαριστεί θερμά. Ταυτόχρονα ευχαριστεί την σκηνοθέτιδα Κατερίνα Ευαγγελάκου και τον Γιώργο Ζεβελάκη για το οπτικό και ηχητικό υλικό, και προπαντός τα παιδιά του, την Ελισάβετ Κοτζιά για την αμέριστη βοήθεια της και τον Παναγιώτη Κοτζιά για το πλούσιο φωτογραφικό υλικό.

Επί πλέον όσοι και όσες επιθυμούν να παρακολουθήσουν τις τηλεοπτικές εκπομπές στις οποίες είχε συμμετάσχει ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μπορούν να μπουν στα αρχεία της ΕΡΤ (https://archive.ert.gr/), στη συνέχεια να αναγράψουν στην Αναζήτηση το όνομα του συγγραφέα και να επιλέξουν εκπομπή.

Ε. Χ.