The instruments of darkness
tell us truths
Shakespeare, Macbeth
Παραμονή 21ης Μαΐου 1958. Απόγευμα, στο αεροδρόμιο του Ελληνικού της Αθήνας. Η Δήμητρα υποδέχεται τη νύφη της, που επιστρέφει στην Ελλάδα ύστερα από δέκα χρόνια παραμονής στις ΗΠΑ. Οι δύο γυναίκες θα καταλήξουν σε ένα προπολεμικό σπίτι στη συνοικία του Μεταξουργείου και εκεί θα αρχίσει μια ολονύχτια αλληλοεξόντωση, που θα κρατήσει ως τα ξημερώματα της επόμενης: μια τυπική κληρονομική διαφορά θα γίνει αφορμή για να ξετυλιχτεί το κουβάρι και να ανέβουν στην επιφάνεια τα σκοτεινά διατρέξαντα του 1944, που στάλαξαν χολή στις σχέσεις νύφης και κουνιάδας με αφετηρία έναν ανεξακρίβωτο φόνο. Ποιος σκότωσε τον γερμανοτσολιά της γειτονιάς τους κατά τον Εμφύλιο; Ο αδελφός της Δήμητρας και άντρας της Φιλιώς, ο Φάνης, για να δηλώσει θερμή πίστη στο Κομμουνιστικό Κόμμα, ή η Φιλιώ, για να ξεμπερδέψει μια και καλή με τον παράνομο εραστή της; Η έντονη εμπάθεια και ο σαφώς επιθετικός χαρακτήρας της Δήμητρας θα μας υποδείξουν έμμεσα την αλήθεια, που γέρνει προς την πλευρά της νύφης. Και λοιπόν; Καμιά δικαίωση δεν θα ακολουθήσει. Η συνάντηση στο αεροδρόμιο θα τελειώσει με τη Δήμητρα να σχεδιάζει τον αφανισμό της εχθράς της και τη Φιλιώ να βυθίζεται ξέπνοη σε έναν μαύρο, ανονείρευτο ύπνο. Αυτή είναι η ιστορία του Ιαγουάρου, όπως την παρακολουθήσαμε στην ανά χείρας έκδοση. Ο Ιαγουάρος δημοσιεύτηκε το 1987. Υπάρχουν, ωστόσο, τρεις ακόμα ιστορίες του Κοτζιά για την 21η Μαΐου του 1958, υπό τους τίτλους Η μηχανή, Ο πυγμάχος και Το σοκάκι, που δημοσιεύτηκαν αντίστοιχα το 1987, το 1990 και το 1991. Και οι τέσσερις νουβέλες με τις οποίες ο Αλέξανδρος Κοτζιάς έκλεισε το πεζογραφικό του έργο διαδραματίζονται στην ίδια ημερομηνία και στην ίδια χρονιά.
Τα μεσάνυχτα της ημέρας κατά την οποία η Δήμητρα υποδέχεται τη νύφη της στο Ελληνικό, θα ξεκινήσει στο αεροδρόμιο και η ιστορία –τραγελαφική αυτή τη φορά– της Μηχανής, που δεν είναι άλλη από την ιστορία του Κώστα και του Άγγελου. Η 21η Μαΐου συμπίπτει με τα γενέθλια και την ονομαστική γιορτή του Κώστα, ο οποίος, συμπληρώνοντας τα δεκαοχτώ έρχεται στο αεροδρόμιο με την κρυφή ελπίδα να ταξιδέψει λαθρεπιβάτης. Έτσι θα γνωρίσει και το μεγάλο πρότυπο της ζωής του, τον Άγγελο: έναν σαλταδόρο, που έχει κλέψει τη φιλενάδα του, περιμένει την πρωινή πτήση για Γιοχάνεσμπουργκ και παραγεμίζει κεφάλι του άγουρου και άμαθου νεαρού με τη θεωρία του κόλπου και της «αρπαχτής». Ο Κώστας δεν θα ξαναδεί τον Άγγελο, αλλά τριάντα χρόνια μετά θα συνεχίσει να πιστεύει ακράδαντα στη διδασκαλία του: κι ας ζει σε μια τρώγλη (και πάλι στο Μεταξουργείο), κι ας έχει χάσει τα πάντα, κι ας έχει εντέλει εξαφανιστεί, ολοκληρωτικά ηττημένος, στη σιωπηλή νύχτα της Αθήνας. Κι όμως: μία τριακονταετία πριν, ο μάγος δάσκαλος δεν ταξίδεψε προς τα πλούτη και την απαστράπτουσα ευτυχία, αλλά προς την καταστροφή και τον θάνατο: η πρωινή πτήση της 21ης Μαΐου για Γιοχάνεσμπουργκ τινάχτηκε στον αέρα.
Ο Κώστας δεν διαβάζει εφημερίδες και, φυσικά, δεν θα το μάθει ποτέ, αλλά η είδηση του εναέριου ατυχήματος περνάει σε όλα τα αθηναϊκά φύλλα. Εμείς θα σταθούμε στα τρεχάματα στα γραφεία της ημερήσιας εφημερίδας Ανεξαρτησία, όπου και θα συναντήσουμε το δίδυμο της επόμενης ιστορίας μας: τον Γιάννη τον Αμίλητο και τον Στέλιο Αντωνιάδη του Πυγμάχου. Η μηχανή του ανεύρετου κέρδους μπαίνει εκ νέου σε λειτουργία: ο Αντωνιάδης υπόσχεται παραδείσους και κομίζει διαψεύσεις και αποτυχίες. Και η περιοχή του Ελληνικού συνδέεται με έναν ακόμα τραγέλαφο.
Η έκρηξη στο αεροπλάνο της KLF, όπως ονομάζεται η εταιρεία της άτυχης πτήσης, έχει προλάβει στο μεταξύ να περάσει και στις ιταλικές απογευματινές εφημερίδες της 21ης Μαΐου και τροφοδοτεί συζυγικό καβγά σε ένα άλλο αεροσκάφος, που προσγειώνεται απόβραδο και με εξηντάλεπτη καθυστέρηση στο Ελληνικό, δύο περίπου ώρες μετά την οικονομική συντριβή του Αμίλητου στον Ιππόδρομο εξαιτίας του Αντωνιάδη. Στο Σοκάκι, ταξιδιώτες της πτήσης Ρώμη-Αθήνα είναι ο Σπύρος Ζαλαγκάρας και η Αννέτα Βερβερίκη. Ένας γάμος έωλος και βεβιασμένος: ένα θλιβερό συνοικέσιο, μια ξεπνοη τελετή και το βασανιστικό γαμήλιο ταξίδι στην Ιταλία, όπου η Αννέτα οδηγεί τον Σπύρο στα πρόθυρα της παράνοιας. Η προσγείωσή τους στο Ελληνικό θα έχει αίσιο τέλος, παρά την παρατεταμένη κακοκαιρία, αλλά τα τραύματα που έχουν προκληθεί με την ολιγοήμερη συγκατοίκηση των νιόπαντρων θα μείνουν δια βίου ανοιχτά.
Οι πρωταγωνιστές των τεσσάρων ιστοριών του Κοτζιά συντονίζονται σε κοινό χρόνο και χώρο και επηρεάζονται από ένα κοινό εξωτερικό συμβάν (το αεροπορικό δυστύχημα). Όλοι τους περνούν για λίγες ώρες της ημέρας από το Ελληνικό και ύστερα, αγνοώντας καταφανώς ο ένας την ύπαρξη του άλλου, αποσύρονται βιαστικά στο ιδιωτικό τους περιθώριο, για να χωθούν μέχρι τον λαιμό στα περίπλοκα, παραλυτικά τους αδιέξοδα. Ποια είναι, όμως, τα ιστορικά και τα πραγματολογικά στοιχεία που πλαισιώνουν την 21η Μαΐου και τροφοδοτούν ή συντηρούν το κλίμα της; Βρισκόμαστε σε μια μεταβατική περίοδο της ελληνικής κοινωνίας, που βγαίνοντας καθημαγμένη από τον Εμφύλιο προσπαθεί να αναπνεύσει και να ορθοποδήσει σε μια καινούργια προοπτική. Έχουν προηγηθεί οι συρράξεις του 1944 και του 1946-1949 (η τριετία του Εμφυλίου), ο στρατιωτικός και πολιτικός παροπλισμός της Αριστεράς, οι πολιτικές εκτελέσεις, οι διοικητικοί διωγμοί και οι εξορίες των κομμουνιστών. Πλησιάζοντας τη χρονολογία που μας ενδιαφέρει, ας μη λησμονούμε επίσης τις εκλογές που διατήρησαν στην εξουσία τον πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή και εξασφάλισαν στην ΕΔΑ (πολιτικό προσωπείο του παράνομου ΚΚΕ) τη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Και ακόμα, σε μια ευρύτερη προοπτική, ας έχουμε κατά νουν τα φαινόμενα μιας στρεβλής και αγχώδους ανάκαμψης, που ακυρώνει στην αφετηρία τους τα ζητούμενα της ανάπτυξης και της αναγέννησης: την ασυγκράτητη μετανάστευση (που θα κορυφωθεί στα μέσα της ερχόμενης δεκαετίας), το εν μια νυκτί πλουτισμό που φέρνουν οι άτυποι μα πολύ δραστικοί μηχανισμοί της παραοικονομίας, την ανεξέλεγκτη ανοικοδόμηση (η ύστατη ψευδαίσθηση ακμής και υγείας).
Ό,τι απομένει, σε επίπεδο συλλογικών γεγονότων, για την 21η Μαΐου αποτελεί οργανικό κορμό του λογοτεχνικού μύθου του Κοτζιά: το ανώνυμο δράμα της KLF ή τα πρωτοσέλιδα του ιταλικού Τύπου και οι προετοιμαζόμενες αλλαγές στην έκδοση της Ανεξαρτησίας περιγράφουν απλώς το ύφος μιας μέρας, απορροφώντας διακριτικά τον τόνο της γενικότερης ατμόσφαιρας. Από αυτή την άποψη, στην 21η Μαΐου 1958 θα πρέπει να αναζητήσουμε το πνεύμα ολόκληρης εποχής: τις ηθικές και υπαρξιακές συνέπειες των αδελφοκτόνων συγκρούσεων, που εξακολουθούν να υφέρπουν ανυποχώρητα στις ψυχές και στις συνειδήσεις, και τη βαθιά διάβρωση η οποία διαπερνά τον ελληνικό μεταπολεμικό κόσμο σε μια από τις πιο κρίσιμες φάσεις της τροχιάς του.
Το συμπυκνωμένο νόημα αυτή της μακράς διάρκειας θα το καταλάβουμε καλύτερα αν σκεφτούμε τη σύνθεση των προσώπων στις τέσσερις νουβέλες. Οι πρωταγωνιστές τους (όχι όλοι, αλλά πάντως οι περισσότεροι) δεν είναι πρωτόφαντοι μυθοπλαστικά. Διαθέτουμε ήδη μια λογοτεχνική ταυτότητα, που προοικονομεί και προεξαγγέλλει το πλαίσιο της παρουσίας τους: η Φιλιώ και ο Σαράντης (το θύμα της κατοχικής δολοφονίας του Ιαγουάρου) έρχονται από την Πολιορκία του 1953, ο Άγγελος από τη Σκοτεινή υπόθεση του 1954, ο Στέλιος Αντωνιάδης από τον Εωσφόρο του 1959, η Αννέτα Βερβερίκη από την Απόπειρα του 1964 και ο Σπύρος Ζαλαγκάρας από τον Γενναίο Τηλέμαχο του 1972. Το τι πρωτοβουλίες ανέλαβαν εκεί, στα παλαιότερα μυθιστορήματα του Κοτζιά, δεν έχει, πιστεύω, ιδιαίτερη σημασία: κομπάρσοι και σκιές, που πρόβαλαν για μια στιγμή στην άκρη της πλοκής και αμέσως μετά έσβησαν, παρασυρμένοι από το ρεύμα και τους ήρωες της κεντρικής δράσης. Περισσότερο σημαντικό είναι το μυθιστορηματικό περιβάλλον όπου πρωτογεννήθηκαν: τα χρόνια των γερμανών κατακτητών και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Πολιορκία, ο διασπασμένος και κατάτμητος ιστός της συμβίωσης στον Εωσφόρο, η ειρωνική κατάργηση των πολιτικών στεγανών στην Απόπειρα, η προοδευτική διάλυση και παρακμή στον Γενναίο Τηλέμαχο. Να η καταγωγή της 21ης Μαΐου και των ανθρώπων της, το τέλμα μέσα στο οποίο βουλιάζουν δίκαιοι και άδικοι, ισχυροί και ανίσχυροι, δειλοί και τολμητίες – όλοι παράγωγα ενός υπερκειμένου, σαρκοβόρου μηχανισμού που τρώει σαν τον Κρόνο τα παιδιά του.
«Τα παιδιά του Κρόνου» είναι και ο γενικός τίτλος της τετραλογίας για την οποία συζητάμε (ο ξαφνικός και πρόωρος θάνατος του συγγραφέα δεν επέτρεψε την ολοκλήρωση της σχεδιασμένης επταλογίας). Η οργάνωση του αφηγηματικού χρόνου υποδεικνύει μέσω ενός άλλου δρόμου το ιστορικό και ανθρωπολογικό φόντο της 21ης Μαΐου. Και οι τέσσερις νουβέλες βασίζονται σε έναν ενδοδιηγητικό αφηγητή, ο οποίος μονοπωλεί τον λόγο, μιλώντας μονίμως εξ ονόματος και των υπόλοιπων προσώπων. Οι μνημονικές αναδρομές του εκάστοτε αφηγητή–πρωταγωνιστή (με την εξαίρεση του Κώστα, που εκκινεί από το 1987 για να γυρισει στο 1958) αναφέρονται στον χρονικό πυρήνα των μυθιστορημάτων-οδηγών. Είναι πολύ χαρακτηριστικό πως η Δήμητρα και ο Ιαγουάρος επανέρχονται ακατάπαυστα στο φονικό του 1944. Τόσο στο επίπεδο των διακειμενικών τους αναφορών όσο και στο επίπεδο της ιστορικής πραγματικότητας που προϋποθέτουν, «Τα παιδιά του Κρόνου» εκτείνουν τα όρια της μίας ημέρας στο πλάτος μιας εικοσαετίας. Και υπό αυτή την έννοια, όπως και με την έννοια του πλήθους των προσώπων ή των καταστάσεων που διακινούν, συνιστούν ενδεχομένως ένα νέο μυθιστόρημα, σπασμένο σε τέσσερα οκτάωρα και δεκάωρα. Τα παιδιά του Κρόνου δεν γράφουν Ιστορία. Είναι κάτι σαν το βολταιρικο μικρό κοπάδι: εξ όνυχος τον λέοντα. Μπροστά στον αναγνώστη ξεδιπλώνεται η απτή, ολοζώντανη εικόνα των λογοτεχνικών χαρακτήρων. Ποιοι είναι, όμως, εν κατακλείδι αυτοί οι χαρακτήρες; Τους ξέρουμε ήδη: η Δήμητρα του Ιαγουάρου, που χρησιμοποιεί την ιδεολογία ως μέσον προσωπικής εξυπηρέτησης και δικαίωσης, ο ανερμάτιστος Κώστας, ο Άγγελος που έγινε συντρίμμια μαζί με τις φαντασιώσεις του, ο εμετικός φανφαρόνος Στέλιος Αντωνιάδης και ο παρατρεχάμενός του Αμίλητος, η Αννέτα και οι υπολογιστικές της βλέψεις. Επικρατούν, όπως και στα μυθιστορήματα του Κοτζιά, τα αρνητικά πρότυπα. Στη ζυγαριά, πάντως θα ισορροπήσουν και κάποια –ελάχιστα– αντίβαρα. Το παράδειγμα είναι πάλι από τον Ιαγουάρο, με την αδύναμη και κατατρεγμένη Φιλιώ ή με τον μετριοπαθή Ηλία, που επί ματαίω αγωνίζεται να συγκρατήσει την αποθηριωμένη Δήμητρα.
Τα παιδιά του Κρόνου είναι ένας πολύχρωμος και πολύχυμος ανθρώπινος θίασος που, χωρίς να παίρνει μέρος στην Ιστορία, υφίσταται κατ’ εξακολούθηση (και στερημένος από τη δυνατότητα οποιασδήποτε διαφυγής) τις παρενέργειές της. Σφηνωμένοι ανάμεσα στην πολιτική κληρονομιά του Εμφυλίου (το παρακράτος, τον δοσιλογισμό ή την εθνικοφροσύνη) και στην ατομική βούληση για δύναμη, οι ήρωες του Κοτζιά θα διολισθήσουν αναγκαστικά στον αμοραλισμό και στη φαυλότητα – ακόμα κι αν έχουν πρωτομπεί στο παιχνίδι με θετική ή ουδέτερη προδιάθεση. Το παιχνίδι: ένας ατέλειωτος χορός συμπτώσεων, μια δαιμονική ανάμειξη της τύχης με την ατυχία και της τάξης με το χάος, που τρελαίνει τους παίκτες, κατευθύνοντας τις επιλογές τους προς τις πλέον ακραίες αντιδράσεις. Οι παίκτες: τα πιόνια ενός επίγειου πλην απρόσωπου θεού, ο οποίος θα καταστρέψει χαιρέκακα κάθε πράξη και επιδίωξή τους, αφαιρώντας από τα χέρια τους και το έσχατο μέσον ανακούφισης – την απόδραση από την πραγματικότητα διά της φανταστικής (ή μάλλον της φαντασιωτικής) οδού. Η παγίδα περιμένει τους παίκτες από τα πρώτα κιόλας στιγμιότυπα της αφήγησης: γραμμένες σε σπειροειδή η κυκλική μορφή, οι ιστορίες του Κοτζιά προαναγγέλλουν τη στυφή τους έξοδο ή επιβεβαιώνουν αναδρομικά τα προειρημένα της αρχής. Οι επαμφοτερίζουσες αντιξοότητες, οι εκκρεμείς αντιθέσεις και η αιώρηση των πιθανοτήτων ως το σημείο της τελικής έκβασης δημιουργούν ένα ακόμα παιχνίδι με τα τερτίπια και τις προθέσεις της τύχης. Ένα παιχνίδι το οποίο μας παραπέμπει ευθέως την οφθαλμαπάτη και στον αντικατοπτρισμό: πίσω από τη φαινομενική παρηγοριά και υπόσχεση κρύβονται η έρημος, ο φόβος και ο πανικός και κάτω από την ευχάριστη ή γαργαλιστική επιφάνεια της επιθυμίας σαλεύουν η παταγώδης αποτυχία και το κενό. Κανένας δεν θα ξεφύγει από την φυλακή του, ιδίως όταν έχει πιστέψει ακράδαντα στην ελευθερία του.
Θετικά ή αρνητικά, ελεύθερα ή ανελεύθερα, τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούν στην 21η Μαΐου 1958 έχουν κάτι από τα δεινά τα χρώματα του εξπρεσιονισμού: εξαρθρωμένα και σκοπίμως υπερβολικά ή παραμορφωμένα, δεν συνιστούν ενσαρκώσεις ιδεολογικών η θεωρητικών σχημάτων, αλλά συγκεκριμένες, ad hoc απεικονίσεις της μεταπολεμικής Ελλάδας. Πώς, εντούτοις, συμβιβάζεται η εξπρεσιονιστική χαρακτηρολογία με τη ρεαλιστική απεικόνιση; Την απάντηση θα μας δώσει η γλώσσα των παιδιών του Κρόνου: γλώσσα η οποία διαφοροποιείται από βιβλίο σε βιβλίο και από ήρωα σε ήρωα ανάλογα με το επάγγελμα και την κοινωνική προέλευση – ξύλινη κομματική ορολογία για τον Ιαγουάρο και τη Δήμητρα, ανακατεμένη με ύπουλο συναισθηματισμό· λόγια της παλιάς πιάτσας για τον Κώστα ή παραλογοτεχνικός κομπασμός για το Στέλιο Αντωνιάδη και δημοσιογραφική καθαρεύουσα για το συντακτικό προσωπικό της Ανεξαρτησίας· κι ακόμα, θραύσματα από τις στερεότυπες εκφράσεις της στρατιωτικής υπηρεσίας για τον Σπύρο Ζαλαγκάρα. Θα αντιληφθούμε σφαιρικότερα τη γλωσσική μέθοδο του Κοτζιά αν τη συνδέσουμε με τη στρατηγική της αφηγηματικής τεχνικής του. Όπως ξέρουμε ήδη, σε κάθε τόμο της τετραλογίας ο αφηγητής ταυτίζεται με τον κεντρικό ήρωα, που ανατρέχει με σύντομα ή η παρατεταμένο flash back στο προσωπικό του παρελθόν, εμπλέκοντας στις αναδρομές του και το παρελθόν των πρωταγωνιστών. Θυμόμαστε επίσης ότι στα λεγόμενα του αφηγητή εμπλέκονται και οι διάλογοι με τους τρίτους. Πρόκειται για έναν ακατάσχετο (χωρίς ανάσες ή διαλείμματα) εσωτερικό μονόλογο οποίος έχει όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά της ροής της συνείδησης: το υποκείμενο συγχέεται με το αντικείμενο, οι φράσεις σπάζουν και τεμαχίζονται ή διακόπτονται βίαια και η εκφορά του λόγου προωθείται με συνεχείς ρωγμές, ανατροπές και διασπάσεις. Μέσα σε αυτό το ασταμάτητο, σχεδόν κατατονικό παραλήρημα συμφύρονται άτακτα (αλλά υπό τη σταθερή καθοδήγηση μιας καλά κρυμμένης σκηνοθεσίας) όλες οι κοινωνικές γλώσσες που αλιεύει ή εντοπίζει κατά καιρούς ο συγγραφέας. Ο ήρωας-αφηγητής στήνει αυτί στις ομιλίες πολλαπλών περίγυρων για να τις μεταμορφώσει σε ήχο και εικόνα ενός αεικίνητου ενιαίου κείμενου, που συχνά παίρνει την όψη κινηματογραφικού ενσταντανέ τη φόρμα ενός αμοντάριστου, ασθματικού ρεπορτάζ. Εξισωμένοι με χαρακτήρες άκρως ιδεοληπτικούς, συμπλεγματικούς, καθώς και ως εξ ορισμού φθονερούς και δόλιους, οι αφηγητές των «Παιδιών του Κρόνου» πόρρω απέχουν –παρά την ευρύτατη γκάμα των εκφραστικών χειρονομιών και των λεκτικών συμβάσεων που καλύπτει το γλωσσικό τους ψηφιδωτό– από την αντικειμενική εξιστόρηση και την παντογνωσία του παραδοσιακού ρεαλισμού. Με στρεβλή κατά κανόνα οπτική γωνία και εξαιρετικά περιορισμένη αντίληψη των συνθηκών οι οποίες τους περιβάλλουν, οι ήρωες του Ιαγουάρου, όπως και των άλλων βιβλίων της τετραλογίας, σπανίως είναι σε θέση να συλλάβουν, έστω και με στοιχειώδη τρόπο, τις αιτίες των δυσκολιών που τους απειλούν ή που τους εγκλωβίζουν. Το ναρκισσιστικό εγκώμιο και η στρεψοδικία είναι το προσφιλές τους καταφύγιο, ακόμα και όταν τείνουν να συνειδητοποιήσουν κάτι από την απίστευτη ακαταστασία που αναστατώνει τη ζωή τους. Η στρεψοδικία, όμως, και το εις εαυτόν κάτοπτρον αντιπροσωπεύουν την τακτική με την οποία ο Κοτζιάς αφυπνίζει απότομα τον αναγνώστη, προκαλώντας τον να αναδιατάξει ή να αποδελτιώσει καταλεπτώς τα δρώμενα αν θέλει να ανακαλύψει την αλήθεια. Η αλήθεια: το τι αποκρύπτει γλώσσα φλυαρώντας και το τι αποκαλύπτει σιωπώντας. Η προφανής και δεδομένη αναξιοπιστία των αφηγητών θα μας οδηγήσει στο ακριβώς αντίθετό της: στην αξιολόγηση και την αποτίμηση των κινήτρων που όντως καθόρισαν τις ενέργειες και τις αποφάσεις τους. Φτάνει, βεβαίως, να προσέξουμε τις σφήνες που έχει τοποθετήσει στα ενδεδειγμένα σημεία ο συγγραφέας: τις παραδρομές που προδίδουν πλαγίως τα ψέματα της Δήμητρας στον Ιαγουάρο, ή την παρωδία και τη φάρσα που περιτρέχουν τη βλακώδη αυτοπεποίθηση και τις μακάριες βεβαιότητες των υπόλοιπων πρωταγωνιστών. Το στοίχημα για την αποκωδικοποίηση μένει ανοιχτό, όπως ανοιχτή για πλήθος νέες ερμηνείες μένει και όλη η λογοτεχνική παραγωγή που κληροδότησε στα ελληνικά γράμματα ο Αλέξανδρος Κοτζιάς
