Στα μουσικά βάθη κυλάει πάντα ένα ποτάμι. Όπως και στα όνειρα. Όχι βέβαια το κλώστινο βαρύθυμο υπόλειμμα που υπογείωσε άφρονα ο άσοφος κυβερνήτης καταδικάζοντας στην αφάνεια μια από τις επιφανέστερες πολυσυναισθητήριες πλατωνικές ευτοπίες—ο λόγος βέβαια για τον Ιλισό, τον μυστικόπαθο θεό και ποταμό. Αλλά η εύτονη και τα πάντα πληρούσα αδϊάκοπη ροή, η ρόθια η φασαριόζικη διαμεσολαβήτρια υάλινη πρόσβαση στο φως και στο σκοτάδι, η ίδια η γόνιμη πλωτή ενάργεια που ουδέποτε τελματώνεται, ουδέποτε αναχαιτίζεται, η πιο βαθύρροη από το χρόνο, η πιο βαθυσκαφής. Όπου με άγνωστα ιζήματα, ενάρετα και κακοήθη, πλέκονται οι γρίφοι της μουσικής περισυλλογής και δύτες βύθιοι τους ανασύρουν λάμποντας υγροί από τέχνη και αυθoρμησία ποιητική. Η μουσική χάρη του ποταμού δύσκολα εγγίζει όσους δεν γνώρισαν πολιτείες με ποτάμια, ή δεν συγκινήθηκαν από τον οπτασιασμό της αφήγησής τους. Τη σιγουριά της αρμονικής κατεύθυνσης προς τις εκβολές, της απαρέγκλιτης προσήλωσης στο γαμήλιο συναπάντημα με την αρμυρή θάλασσα των νερών εκτελεσμένο κατά τα ποικίλα πτωτικά στερεότυπα—λαμπρόφωνα και αποστομωτικά τέλεια, υπολογιστικά απατηλά. Τη συνειρμική ευρεσιτεχνία των διαβατικών περασμάτων, την κατάσταση συνεχούς εντατικής επικοινωνίας και το φτέρωμα της θέας από ψηλά που εξασφαλίζουν οι γέφυρες προσφέροντας ταυτόχρονα και τη δυνατότητα της αρχιτεκτονικής φαντασμαγορίας κατά τη μουσική τους εγκαθίδρυση. Τον περιορισμό και συνάμα την ασφάλεια της απέναντι γνώριμης όχθης εξισορροπημένον από την συνεχώς ανατροφοδοτούμενη ριψοκίνδυνη προσδοκία, την σχεδόν διατεταγμένη πρόκληση του τελικού ανοίγματος προς την άγνωστη θάλασσα. Τη μοίρα της άγνωστης θάλασσας. Το νεύμα των αρμονικών προς το άγνωστο. Τα ηχοχρωματικά σβησίματα της παρόχθιας βλάστησης, τα καλλιεργητικά νεωτερικής μουσικής πρωίμισης. Τον ακουστικό υπέρ-ρεαλισμό ενός αείρροου ονοματοποιητικού γκλισάντο συμπεριληπτικού όλων των δυνατών φωνών αμφίβιων, πουλιών και εντόμων, από την κλαγγή του αετού ως το βούκινο του κύκνου, την ευστομία του αηδονιού, τον ψίθυρο του χελιδονιού, τον τρυλισμό του ορτυκιού, τον γογγυσμό του περιστεριού, το τροχαίο κόασμα του βατράχου—κυρίως της ανθρώπινης ρευστής και πλωτής, ποταμοδίαιτης, φωνητικότητας: ρεύμα φωνής, κατακλυσμός φωνής, ρους και εύροια λόγων, κύματα του τραγουδιού. Μόνο ένας ποταμός έχει στερηθεί το δώρο των φωνών. Ο νυκτός ποταμός, περισσότερο τέναγος παρά ροή, περισσότερο στάσιμη θλίψη θολή από τα δάκρυα όσων αποχαιρετούν εκείνους που πεθαίνουν. Σπάνιο ν’ ακουστεί εκεί φωνή άλλη από, καμιά φορά, τα ελεγεία ψιθυρίσματα αόρατου καλαμιώνα. Μαύρος ποταμός του χτες και χωρίς αύριο. Αλλά εμάς μας νιάζουν τα ζωντανά ποτάμια, ο ποταμός – πόρος, πέρασμα και σημείο διάβασης, μέσο, τρόπος, μέσο εξερεύνησης, τέχνασμα των ζωντανών ανθρώπων. Βίου πόρος, πορεία ζωής, όχημα συγκινήσεων, μουσικός φορέας, γιατί:
«Τι ωραίο που είναι να είσαι ζωντανός—έτσι είναι, είναι ωραίο να είσαι ζωντανός»
Αναφωνεί (προς την ορχήστρα, την πρώτη φορά—τη δεύτερη το ψιθυρίζει σχεδόν ενδόμυχα σε μια δραματική αποστροφή «εις εαυτόν») στα 40:47 λεπτά του ποιητικότερου τεκμήριου πρόβας ορχήστρας της οπτικοακουστικής ιστορίας του μουσικού ήχου, ο σαρανταεξάχρονος αλησμόνητος αρχιμουσικός Φέρεντς Φρίτσαϊ (1914-1963). Άρρωστος κιόλας πολύ, με δυο εγχειρίσεις να βαραίνουν το εύθραυστο σώμα του, ήταν και είναι ο αρχιμουσικός της αλήθειας χωρίς την παραμικρή διάθεση για περιττολογία κινήσεων. 14 Ιουνίου του 1960, και οδηγεί για σαράντα λεπτά της ώρας την Συμφωνική Ορχήστρα της Ραδιοφωνίας της Στουτγάρδης στον παλμό της μουσικής καρδιάς ενός δεκάλεπτου έργου που είναι η γέννηση, ή έκπτυξη σαν από θαύμα από τον χειμέριο λήθαργο της ανυπαρξίας και η βιολογική ωρίμανση και άνδρωση ενός ποταμού και μιας πατρίδας, ένα συμβολικό θαύμα. Το έργο είναι ο «Ο Μολδάβας» (Vltava,1874-1875), αρ. 2 από τον πατριδολατρικό κύκλο 6 συμφωνικών ποιημάτων με τον γενικό τίτλο «Η πατρίδα μου [Má vlast]» του Μπεντρζίχ Σμέτανα (1824-1884). Έργο που μολονότι γεννιέται στην έξαρση του μουσικού ρομαντισμού διαβαίνει τις κοσμογονικές κοινωνικοπολιτικές, αισθητικές, και μουσικές, ανατροπές του εικοστού και του εικοστού πρώτου αιώνα με ανέπαφη τη ρητορική μουσική του δεινότητα. Και πράγματι διαθέτει τις ρητορικές αρετές όπως τις διέκριναν τα αρχαία ρητορικά κλασικά και μετακλασικά εγχειρίδια—σαφήνεια, καθαρότητα, ευκρίνεια, μέγεθος, σεμνότητα, τραχύτητα, σφοδρότητα, λαμπρότητα, ακμή, κάλλος, γοργότητα, ήθος, αφέλεια, γλυκύτητα, λεπτότητα, επιείκεια, αλήθεια, βαρύτητα, δεινότητα. Δηλωμένο «συμφωνικό ποίημα» επιβάλλεται σαν σπάνια αυτάρκης μορφή με υβριδικές αρετές: την ακαριαία μεταφορική προφάνεια της μουσικής γλώσσας και την λογικότητα της ποιητικής—μια μουσική παραβολή που ακόμα και οι σφορτσάντο κορυφώσεις της έρχονται σαν φυσικές κραυγές από τα βαθιά συγκινησιακής υπερεκχείλισης , σαν πασπαρτού διαλάμποντα ορειχάλκινα επιφωνήματα εκεί που η λεκτική έκφραση υστερεί, αποσκορακίζοντας τη νοθεία του στόμφου, την απλοϊκότητα της ιδεολογικής κορόνας ή του τοπιογραφικού προγράμματος.
Ας φανταστούμε τον ποταμό-άγαλμα —νέον άντρα, διογενή, ηρωικά γυμνόν, αγήρω και άλυπον, λειτουργό μιας φυσικής αρχής, μια δύναμη που κέρδισε με πόλεμο την ισορροπημένη ανάπαυση τής μορφής— της κλεισμένης μέσα στα ρέοντα περιγράμματά της, ας πούμε τον μισοξαπλωμένο «Ιλισό» του δυτικού αετώματος του Παρθενώνα. Ας φανταστούμε μουσικά ενάμιλλο, απείκασμα ρευστής ζωής, τον Μολδάβα.
Στιγμιότυπα ενός μαθήματος μουσικής
Απομαγνητοφώνηση σποράδην της πρόβας του «Μολδάβα» του Σμέτανα με τον Φέρεντς Φρίτσαϊ και την Συμφωνική Ορχήστρα της Ραδιοφωνίας της Στουτγάρδης, στις 14.6.1960. Για το οπτικοακουστικό ντοκουμέντο στο ακέραιο βλέπε πιο κάτω στα Βιβλιογραφικά. Η πρώτη αριθμητική ένδειξη είναι λεπτά της ώρας που αντιστοιχούν στα λεγόμενα. Οι αγκύλες περιορίζουν προτροπές με φωνή ή κίνηση του μαέστρου ή κάποιες ειδοποιήσεις της γράφουσας.
4:20 Κύριοι, έχω την εντύπωση, και νά πώς το φαντάζομαι, νομίζω πως μπορεί να σας ενδιαφέρει, την πρώτη στιγμή που ο Μολδάβας αρχίζει να κυλάει, αυτή η μικρή, πολύ μικρή αχτίδα φωτός, είναι ξένοιαστη, παιχνιδίζει όλο ευτυχία, κυλάει κάτω από τον ήλιο για πρώτη φορά [ο ΦΦ δείχνει και τραγουδάει, στο εξής ΦΦ] εδώ θα μου άρεσε, όταν αυτή η πρώτη μικρούλα αχτίνα παρουσιάζεται, μια σταγόνα νερού εμφανίζεται, που σημαίνει [ΦΦ] Παίξτε το σαν ηχόχρωμα … κι εκεί ανταποκρίνεστε στην άρπα…
7:27 Για μένα, είναι αυτό το αίσθημα που εκφράζει τον ερχομό στη ζωή [αίσθημα] θαυμασμού και χαράς [ΦΦ] σχεδόν χορός. Παρακαλώ προσπαθήστε … Χρειάζεται να κάνετε υπομονή στην αρχή… μέχρι να καταλάβουμε ο ένας τον άλλον … Αλλά ύστερα, θα δείτε, θα είναι μια χαρά …
8:25 Κύριε Γκλας [=το πρώτο φλάουτο της ορχήστρας] και το πρώτο κλαρινέτο πρέπει να απαντάτε ο ένας στον άλλον [ΦΦ] Ωραία, σωστά… αυτό ήταν το πρώτο μικρούτσικο ρυάκι…Τώρα το δεύτερο ρυάκι καταφτάνει επί σκηνής. Διασταυρώνονται και κυλούν χαρούμενα το ένα δίπλα στο άλλο και πρέπει να το νιώσω αυτό… παίρνουν τον ήχο από το στόμα μου κατά κάποιον τρόπο … [ΦΦ] το πετύχαμε τώρα… ωραία … δεν έχει και τόση σημασία αν κάνετε λάθη τώρα … αρκεί η ατμόσφαιρα να είναι σωστή. Δεν μετρούν οι λάθος νότες, εντάξει;
10:28 Μπράβο – θαυμάσια! Τώρα είναι μουσική δωματίου και μπορεί κανείς ν’ ακούσει και τα τέσσερα μέρη. Άξιζε λίγη αναστάτωση…
10:51 Όπως το βλέπω εγώ, είναι η πρώτη φορά που αυτό το νεαρό πλάσμα, που είναι τώρα ύπαρξη ζωντανή μπροστά μας και αρχίζει να κυματίζει. Νά τα πρώτα σημάδια μιας νέας ζωής. Που σημαίνει [ΦΦ] χαρά και παιχνίδι.
11:43 Πιο ξένοιαστα, κύριοι. Είμαστε ακόμα τόσο νέοι …
12:29 Ευχαριστώ πολύ, ευχαριστώ … Ήταν κάπως επιτηδευμένο. Νομίζω στο «Μολδάβα» το πιο ωραίο πράγμα είναι αυτή η αγάπη για την πατρίδα. Κι αυτό αρχίζει να εκδηλώνεται με αυτό το τραγούδι [των εγχόρδων]… Ελάτε … Τραγουδήστε… τώρα…
13:15 [ο ΦΦ προς τα κόρνα] Ένας ωραίος ζουμερός ήχος. Όλη η ορχήστρα μαζί … η μετάβαση ήταν λίγο αδέξια…
16:59 [ο ΦΦ προς τα κόρνα] Ο ήχος σας πρέπει να γίνει επιθετικός. Δεν πρόκειται για ακομπανιαμέντο.
19:05 [ο ΦΦ προς τα τύμπανα] Ξαφνικά ο ήχος σας να σκοντάψει πάνω σ’ έναν μεγάλο βράχο. Κάντε το [τα κόρνα δοκιμάζουν] Όχι, βιάζεστε να σκοντάψετε. Είναι πολύ ήπιο.
19:43 Ο Σμέτανα το έγραψε τόσο ωραία εκεί που έχουμε το πρώτο μέτρο του τρίγωνου… νομίζω, «με κομψότητα»! Τώρα, ένας παίκτης του τρίγωνου θα μπορούσε να ρωτήσει, πώς χτυπούν το τρίγωνο «με κομψότητα»; Τότε δεν θα πρόκειται για παίκτη του τρίγωνου. Εντάξει [απευθυνόμενος στον εκτελεστή], εσείς δεν ρωτάτε, έτσι δεν είναι;
20:04 Μια στιγμή κύριοι! [διακόπτει την ορχήστρα], συγχωρήστε με αλλά δεν αντέχω να μην το πω … Θυμάμαι κάτι αντίστοιχο. Το θέμα δεν είναι ίσως εντελώς ισοδύναμο, αλλά θα καταλάβετε τι εννοώ. Ύστερα από μια σφοδρή καταιγίδα ακολουθεί τι άλλο; μια ωραία λιακάδα. Κι έξαφνα ένα μικρό ουράνιο τόξο ξεμυτίζει ευτυχισμένο στο φως του ήλιου και λιάζεται. Δυο τρία εκατοστά πιο πέρα, ένα άλλο ουράνιο τόξο φανερώνεται ξαφνικά, απολαμβάνει κι αυτό τον ήλιο και παρατηρεί τον γείτονα, και τί πιο φυσικό στη λιακάδα και στην άνοιξη, αρχίζει να ερωτοτροπεί μαζί του. Έξαφνα το πρώτο ουράνιο τόξο γυρνάει και του λέει: «Δε βλέπεις βρε βλάκα πως είμαι η ουρά σου;;» Κατά κάποιον τρόπο, το μέρος με τα δυο φλάουτα … το ένα …και το άλλο…Παρακαλώ…Η λιακάδα πρέπει να αστράφτει…
23:53 Προτού σβήσουν τα κόρνα, κύριοι, υπάρχει ένα δύσκολο, δύσκολο σημείο … οι ανταπαντήσεις των κόρνων να έρχονται από όλες τις κατευθύνσεις … τα κόρνα δεν είναι μία ομάδα. Ευχαριστώ. Τώρα, παρακαλώ, όχι επειδή το λέει η παρτιτούρα, αλλά [ΦΦ] απαντήστε ο ένας στον άλλον και σολάρετε ο καθένας με αυτές τις μελωδικές φράσεις από όγδοα. Θα δείτε τι ωραίο που θα είναι. Το τέταρτο κόρνο με πιο έντονες παρεμβολές [τα κόρνα παίζουν]. Έξοχα, κύριοι [ΦΦ] Κόρνα και έγχορδα. Κυνήγι τώρα στο δάσος.
26:51 Τρομπέτα, εσύ δίνεις το σύνθημα για το κυνήγι.
27:56 … δεν ακούω—ίσως επειδή το κάνουμε πρώτη φορά—αυτή τη χαρά, όχι του κυνηγιού αλλά των κυνηγόσκυλων [ΦΦ]
29:12 Ένα κάλεσμα του κόρνου στο δάσος, και ένα άλλο αόρατο τού απαντά. Αφήστε τον ήχο να σβήσει. Παίξτε λίγο πιο σολιστικά. Νομίζω πως μπορώ να σας ζητήσω να κάνετε έναν πιο σολιστικό ήχο.
29:58 Θα ήθελα να σας προτείνω, κάτι που θα ήθελα να σας πω, αν οι κάμερες της τηλεόρασης δεν ήταν εδώ… Αλλά νομίζω πως εδώ παίζουμε για ένα μεγάλο κοινό που κατά κάποιον τρόπο θα καταλαβαίνει αυτή τη μουσική από την οπτική άποψη. Βρισκόμαστε σε έναν χωριάτικο γάμο, γι’ αυτήν την πρωτόγονη δύναμη και αγαρμποσύνη θα ήθελα κάτι σαν [ο ΦΦ δείχνει τη δοξαριά]…βάλτε δοξάρι, χτυπήστε τη γροθιά σας δυνατά στο τραπέζι σα να λέμε. Νομίζω πως σ’ αυτές τις ανατολικές χώρες, εντάξει, απ’ όπου κι εγώ κατάγομαι,—έτσι δεν είναι—είναι αυτή η ορμή κατά κάποιον τρόπο και αμέσως μετά μια αιφνίδια ηπιότητα [ΦΦ] Παρακαλώ ξεσπάστε, εκραγείτε ελεύθερα! [ΦΦ] Θα ήθελα ένα πιο μακρύ δοξάρι, μάλλον βάτραχο [ο ΦΦ αναφέρεται στο εξάρτημα του δοξαριού], θα μου άρεσε ακόμα κι ένα βατραχίσιμο [πάλι αναφορά στη χρήση του δοξαριού] αλλά που να έχει ωστική δύναμη. .. Θα προτιμούσα να πάει να πετάξει το δοξάρι κι εσείς να το κυνηγάτε στον αέρα να το φτάσετε [ΦΦ] Επιτρέψτε μια στιγμή χαράς … Αλλά, κύριοι, μέτζο φόρτε, οπότε κρατήστε αποθέματα για το κρεσέντο [ΦΦ] αυτή ακριβώς τη στιγμή που σταμάτησα ο ήχος δεν πρέπει πια να είναι κομψός αλλά σαν κρασοπότηρα που τσουγκρίζουν και μπότες που ακούγονται [ΦΦ] Όχι αυτό το κόλλημα στη γη, αλλά μια πόλκα [ΦΦ]. Νομίζω πως δεν νιώθετε πόσο θαυμάσιο αίσθημα είναι όταν χορεύουν τα ζευγάρια με τα πολύχρωμα ρούχα τους, και ξαφνικά όλοι να σκύβουν λιγάκι, έτσι δεν είναι; και ξαφνικά γίνεται όλο γλύκα και ευγένεια [ΦΦ] Το χωριάτικο γάμο παρακαλώ μια τελευταία φορά, αν είμαστε τυχεροί.
36:51 Πιο απαλά, πιο γλυκά. Ο χωριάτικος γάμος δεν τελείωσε ακόμα. Μόνο ο ποταμός χάθηκε. Τον αφήνουμε πίσω μας το γάμο αλλά οι ήχοι του αργοπορούν λιγάκι να χαθούν [ΦΦ] [ο ΦΦ απευθύνεται στο πρώτο φλάουτο] ο ήχος της μικρής καμπάνας του χωριού καθυστερεί λίγο ακόμα. Έτσι, επιμείνετε λιγάκι περισσότερο, συμπεριφερθείτε σαν καμπάνα [ΦΦ] Ακούστε το φλάουτο!! Χαλαρώστε…
38:20 Ακούστε το κοντραμπάσο: σκοτεινιάζει σκοτεινιάζει…
38:49 Τώρα ο νεαρός ποταμός μας ανδρώθηκε και τώρα φουρτουνιάζει. Αυτό ήταν το μεγάλο βάπτισμα του πυρός. Και τώρα—τώρα ακολουθεί την πορεία του. Προς την εστία της τσέχικης ιστορίας. Στο Βίσεχραντ. Όπου στέκει και στέλνει χαιρετισμό.
39:53 Ο πάνθηρας είναι έτοιμος για το μεγάλο άλμα… Ας χαρούμε τον ήχο όλοι μαζί, κύριοι, πιού μόσο…[ΦΦ]
40:47 Τι ωραίο που είναι να είσαι ζωντανός—έτσι είναι, είναι ωραίο να είσαι ζωντανός
42:00 Βλέπω πως το πήρατε κάπως πολύ κατά γράμμα …[ΦΦ] Μετά το άλμα, κύριοι, …[ΦΦ] πρέπει να σας ζητήσω μια τελευταία ζωηρή εικόνα. Συνοδέψαμε το ποτάμι, και μπορώ να πω γίναμε πράγματι ένα με τον ποταμό, και τώρα σταματάμε πάνω σ’ ένα βουνό και ο αγαπημένος ποταμός μάς αφήνει. Κι αυτό σημαίνει [ΦΦ] να ξεμακραίνει όλο και περισσότερο, Τον κοιτάζετε και μόνο μια ασημένια ρίγα φαίνεται κάπου μακριά [ΦΦ] ο ποταμός δεν ξεμακραίνει κυλώντας, αλλά σπεύδει να απομακρυνθεί· κι αυτό το κρεσέντο είναι σαν αντίο … μόνο μια ασημένια ρίγα [ΦΦ] …την τελευταία στιγμή!...Φαίνεται ακόμα!! Αφήστε την να σβήσει … Το τέμπο είναι στον ασθενή χρόνο …Συγγνώμη, κύριοι, αν είχα θελήσει τη συγχορδία έτσι παιγμένη, θα είχα κάνει αυτό [ο ΦΦ δείχνει την κίνηση] Χωρίς βάρος …έτσι [δείχνει] Παρακαλώ ελάτε στο κέντρο των πτώσεων, Ένα-α-α-α …
[ Ακολουθεί η κανονική συναυλία μπροστά σε κοινό ]
Δικτυογραφικά - Βιβλιογραφικά
14 Ιουνίου 1960: Ο Φέρεντς Φρίτσαϊ (1914-1963) σε πρόβα του συμφωνικού ποιήματος του Μπεντρζίχ Σμέτανα (1824-1884) «Ο Μολδάβας» (Vltava,1874-1875, αρ. 2 από τον πατριδολατρικό κύκλο 6 συμφωνικών ποιημάτων με τον γενικό τίτλο «Η πατρίδα μου [Má vlast]. Και στην εκτέλεση μπροστά σε κοινό. Ο τύπος «Φρίντριχ» που ακούγεται να χρησιμοποιεί ο Γερμανός εκφωνητής για το μικρό όνομα του Σμέτανα, είναι η γερμανική μορφή του «Μπεντρζίχ».
Εργοβιογραφικά του Φέρεντς Φρίτσαϊ
http://www.ferenc-fricsay.net/bioge.htm
Εισαγωγή στην όπερα «Φιντέλιο» έργο 72 ή πώς να τονίζουμε το επώνυμο «Σμέτανα» (Nicolas Slonimsky, Baker‘s Biographical Dictionary of Musicians, 7η έκδ., λήμμα «Smetana»: «Το όνομα [του Σμέτανα] προφέρεται με τον τόνο στην προπαραλήγουσα· ο ίδιος ο Σμέτανα έλεγε πως ο ρυθμός οφείλει να είναι ταυτόσημος με το ρυθμό της πρώτης φράσης της Ουβερτούρας “Φιντέλιο” του Μπετόβεν». (Πρβλ. και Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ, Μαθήματα για τη ρωσική λογοτεχνία : Γκόγκολ, Το παλτό: «Πώς να καταλάβει κάποιος έναν συγγραφέα αν δεν αρχίσει από τα βασικά, ακόμα και από την ορθή προφορά του ονόματός του;»)
Απείκασμα ρευστής ζωής : η έκφραση ανήκει στον Χρήστο Καρούζο (Μικρά κείμενα: Ένας θησαυρός κ’ ένας αγώνας)
