Η τριβή ως διάτεχνη ορίζουσα

Με­τά­φρα­ση από τα γαλ­λι­κά : Δρ. Φα­νή Σω­φρο­νί­δου
_______________

α. Πε­ριο­ρι­σμοί και εμπό­δια

Στη δε­κα­ε­τία του 1980, στο Ίδρυ­μα Royaumont στο Asnières-sur-Oise, βό­ρεια του Πα­ρι­σιού, μια ομά­δα ποι­η­τών (Bernard Noël, Emmanuel Hocquard, Rémy Hourcade και άλ­λοι) επι­νό­η­σε τη «μέ­θο­δο Royaumont»: συλ­λο­γι­κή με­τά­φρα­ση ποι­η­μά­των πα­ρου­σία του ποι­η­τή. Σύμ­φω­να με την αρ­χή της με­θό­δου, ο φι­λο­ξε­νού­με­νος ποι­η­τής και μια ομά­δα ποι­η­τών-με­τα­φρα­στών περ­νούν μα­ζί μια εβδο­μά­δα δου­λεύ­ο­ντας πά­νω στη με­τά­φρα­ση των ποι­η­μά­των.¹

Ένας συλ­λο­γι­κός με­τα­φρα­στής ανα­δύ­ε­ται ανά­λο­γα με την ψυ­χο­κοι­νω­νι­κή και ποι­η­τι­κή δυ­να­μι­κή. Ο ποι­η­τής εί­ναι πα­ρών για να δώ­σει οποια­δή­πο­τε διευ­κρί­νι­ση και εξή­γη­ση σχε­τι­κά με τους στί­χους ή το κεί­με­νό του. Η με­τά­φρα­ση συ­χνά συ­να­ντά εμπό­δια που σχε­τί­ζο­νται με την εμπλο­κή με­τα­ξύ των δύο γλωσ­σι­κών συ­μπά­ντων. Με­ρι­κές φο­ρές τα εμπό­δια εί­ναι ή φαί­νο­νται ανυ­πέρ­βλη­τα και οι λύ­σεις δεν δί­νο­νται μό­νο γύ­ρω από το τρα­πέ­ζι ερ­γα­σί­ας αλ­λά κα­τά τη διάρ­κεια μιας βόλ­τας στους κή­πους του Ιδρύ­μα­τος ή γύ­ρω από ένα πο­τή­ρι κρα­σί.

Τα εμπό­δια ή οι δυ­σκο­λί­ες κα­τά τη δια­δι­κα­σία της με­τά­φρα­σης γί­νο­νται προ­κλή­σεις για τη συλ­λο­γι­κή φα­ντα­σία της ομά­δας, κα­θώς και αφε­τη­ρί­ες για ποι­η­τι­κές επι­νο­ή­σεις στη γλώσ­σα υπο­δο­χής. Προ­κει­μέ­νου να θε­ω­ρη­τι­κο­ποι­ή­σου­με αυ­τή την συν­θή­κη ανα­γκα­στι­κής και­νο­το­μί­ας (innovation forcée), προ­έ­κυ­ψε η εξής υπό­θε­ση: η τρι­βή με­τα­ξύ δύο γλωσ­σών —ασυμ­βα­τό­τη­τες, απο­κλί­σεις, ανα­ντι­στοι­χίε — οδη­γεί στην απαί­τη­ση δη­μιουρ­γί­ας νέ­ων μορ­φών ποι­η­τι­κής γρα­φής. Η έν­νοια της τρι­βής, η οποία προ­έρ­χε­ται από τις φυ­σι­κές επι­στή­μες, τη φυ­σι­κή και τη χη­μεία, βοη­θά στον σχε­δια­σμό ενός λο­γι­σμού ικα­νού να συλ­λά­βει τη δυ­να­μι­κή των πε­ριο­ρι­σμών και να υπο­στη­ρί­ξει την έρευ­να που στο­χεύ­ει στην υπέρ­βα­ση των εμπο­δί­ων.

β. Σπί­θες

Στους λό­φους των πο­λυ­σύ­χνα­στων συ­νοι­κιών, τα τραμ ανη­φο­ρί­ζουν και ίσα-ίσα περ­νούν μέ­σα από τα στε­νά δρο­μά­κια του ιστο­ρι­κού κέ­ντρου της Λι­σα­βό­νας. Στις στρο­φές, η τρι­βή με­τα­ξύ των με­ταλ­λι­κών τρο­χών και των σι­δη­ρο­τρο­χιών προ­κα­λεί έναν τσι­ρι­χτό, σκο­τει­νό θό­ρυ­βο που συ­νο­δεύ­ε­ται από πα­ρο­δι­κές ακτι­νο­βό­λες σπί­θες. Αυ­τοί οι θό­ρυ­βοι, πο­λύ οι­κεί­οι στους κα­τοί­κους των πορ­το­γα­λι­κών γει­το­νιών, αιώ­νια γοη­τευ­τι­κοί και μυ­στη­ριώ­δεις, απο­τε­λούν μέ­ρος του αστι­κού ηχη­τι­κού το­πί­ου.
Ο Alipio Carvalho-Neto² θε­ω­ρεί ότι αυ­τός ο θό­ρυ­βος και αυ­τή η ει­κό­να των σπιν­θή­ρων εί­ναι η πη­γή και η προ­έ­λευ­ση κά­θε μου­σι­κής σύν­θε­σης. Αντι­λαμ­βά­νε­ται αυ­τούς τους θο­ρύ­βους ως συ­μπύ­κνω­ση της μου­σι­κής ου­σί­ας, από την οποία θα μπο­ρού­σε να γεν­νη­θεί οποιο­δή­πο­τε μου­σι­κό έρ­γο. Η τρι­βή εδώ, ως με­τα­φο­ρά, δεί­χνει ότι μέ­σω αυ­τής μια δη­μιουρ­γι­κή κί­νη­ση εί­ναι δυ­να­τή, ενώ η απου­σία τρι­βής θα οδη­γού­σε σε ολί­σθη­ση ή/και ακι­νη­σία. Για να πα­ρα­φρά­σου­με την έκ­φρα­ση του Αρι­στο­τέ­λη, η «πρώ­τη ενέρ­γεια» χρειά­ζε­ται τρι­βή, όπως ο άν­θρω­πος χρειά­ζε­ται την τρι­βή για να περ­πα­τή­σει.

γ. V-ideas

Κα­τά τη δε­κα­ε­τία 2008-2018, η ελ­λη­νι­κή κοι­νω­νία βιώ­νει μια πε­ρί­ο­δο βα­θιάς και πο­λυ­ε­πί­πε­δης κρί­σης, που ξε­κί­νη­σε από τα οι­κο­νο­μι­κά παι­χνί­δια στις Ηνω­μέ­νες Πο­λι­τεί­ες. Η κρί­ση ήταν πα­ντα­χού πα­ρού­σα και συ­ντρι­πτι­κή, αλ­λά λί­γοι καλ­λι­τέ­χνες κα­τα­πιά­στη­καν με έρ­γα που εί­χαν αυ­τή κα­θαυ­τή την κρί­ση ως κε­ντρι­κό και με­τω­πι­κό θέ­μα. Η κρί­ση ήταν για πολ­λούς καλ­λι­τέ­χνες ένα πλαί­σιο και μια κα­τά­στα­ση βιαί­ως επι­βε­βλη­μέ­νη.³ Σε αυ­τή τη συ­γκυ­ρία, πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­κε το πρό­γραμ­μα έρευ­νας και πει­ρα­μα­τι­σμού “ Visions, V_ideas, Performances”, στο κέ­ντρο Τέ­χνης και Πο­λι­τι­σμού Béton 7, στην πε­ριο­χή του Βο­τα­νι­κού. Το πρό­γραμ­μα, δια­με­σι­κού(intermediary) χα­ρα­κτή­ρα, εί­χε ως στό­χο να εξε­τά­σει με συ­στη­μα­τι­κό τρό­πο τις σχέ­σεις που ανα­πτύσ­σο­νται ανά­με­σα σε δια­φο­ρε­τι­κά καλ­λι­τε­χνι­κά σύ­μπα­ντα: Φω­το­γρα­φία, Βί­ντεο, Κι­νη­μα­το­γρά­φος και Επι­τέ­λε­ση (Performance). Πιο συ­γκε­κρι­μέ­να, με ποιον τρό­πο η τέ­χνη της επι­τέ­λε­σης προ­σλαμ­βά­νει και χρη­σι­μο­ποιεί τις ει­κό­νες και τους ήχους των άλ­λων τριών συ­μπά­ντων. Με ποιον τρό­πο οι τέ­χνες των κι­νού­με­νων και ακί­νη­των ει­κό­νων απο­τυ­πώ­νουν τις εξε­ρευ­νή­σεις της τέ­χνης της επι­τέ­λε­σης.⁴
Ως προ­νο­μια­κό πε­δίο καλ­λι­τε­χνι­κής έρευ­νας επι­λέ­χθη­κε η μορ­φή ενός ετή­σιου φε­στι­βάλ (2014-2018). Έγι­νε αμέ­σως σα­φές ότι χρεια­ζό­ταν ένα εν­νοιο­λο­γι­κό ή θε­ω­ρη­τι­κό πλαί­σιο για να απο­κρυ­σταλ­λω­θούν οι δια­φο­ρε­τι­κές αλ­λη­λε­πι­δρά­σεις των τεσ­σά­ρων συ­μπά­ντων που ανα­φέρ­θη­καν πα­ρα­πά­νω. Η έν­νοια της τρι­βής προ­τά­θη­κε ως ένα όχη­μα ικα­νό να εξε­ρευ­νή­σει τις εφι­κτές και ανέ­φι­κτες συ­ζεύ­ξεις με­τα­ξύ δια­φο­ρε­τι­κών καλ­λι­τε­χνι­κών πρα­κτι­κών. Το βί­ντεο, για πα­ρά­δειγ­μα, έχει βρε­θεί ότι εί­ναι πιο απο­τε­λε­σμα­τι­κό από τον κι­νη­μα­το­γρά­φο στην κα­τα­γρα­φή ση­μα­ντι­κών στιγ­μών ή λε­πτο­με­ρειών μιας επι­τέ­λε­σης. Δια­πι­στώ­σα­με ότι σε θε­ω­ρη­τι­κό επί­πε­δο, η ανα­ζή­τη­ση ενός πνεύ­μα­τος δια­με­σό­τη­τας (intermediality) ή διε­πι­στη­μο­νι­κό­τη­τας, απαι­τεί ένα ισχυ­ρό και κα­λά δο­μη­μέ­νο πλαί­σιο, και όχι απλώς μια έν­νοια, όπως η τρι­βή, χω­ρίς στέ­ρεο θε­ω­ρη­τι­κό υπό­βα­θρο. (Βλ. στο τέ­λος του άρ­θρου διευ­κρι­νή­σεις για την ορο­λο­γία που υιο­θε­τή­θη­κε στο ανά χεί­ρας κεί­με­νο μας).
Θα μπο­ρού­σα­με να προ­σθέ­σου­με και άλ­λα πα­ρα­δείγ­μα­τα που θα θε­με­λί­ω­ναν την τρι­βή ως έν­νοια, ωστό­σο αμέ­σως ανα­κύ­πτει ένα ερώ­τη­μα: εί­ναι δυ­να­τόν να υπο­θέ­σου­με ότι μια θε­ω­ρία, ένα θε­ω­ρη­τι­κό πλαί­σιο, εί­ναι υπαρ­κτό έχο­ντας ως αντι­κεί­με­νο την τρι­βή; Με άλ­λα λό­για, μπο­ρεί η τρι­βή ως με­τα­φο­ρά (πε­ρί­πτω­ση Λι­σα­βό­νας) ως έν­νοια (Royaumont), ως σύλ­λη­ψη (V_ideas, Αθή­να) να επι­στρα­τευ­θεί προ­κει­μέ­νου να διε­ρευ­νη­θεί η σύ­ζευ­ξη με­τα­ξύ καλ­λι­τε­χνι­κών κα­θε­στώ­των που χρη­σι­μο­ποιούν ει­κό­νες (κι­νη­τές και ακί­νη­τες); Αυ­τό το ερώ­τη­μα οδη­γεί σε ένα άλ­λο, πα­ρό­μοιο: εί­ναι η τρι­βή ως μή­τρα ικα­νή να βοη­θή­σει στη δια­μόρ­φω­ση λό­γων σχε­τι­κά με τις συ­ζεύ­ξεις για να κα­τα­νοη­θούν τα πα­ρα­πά­νω κα­θε­στώ­τα;

friction^{*
fr    fr    fr    fr}
fiction
fiction
fiction

cri
cri (s)
cri

                            free

fri       →           free
                             free
                             free          →       libre

a-ction
a-ction
a-ction
a-ction

icon
icon
icon
icon

fric
fric
fric
fric
fric

ri
ri
ri
ri

nioc
nioc
nioc
nioc                        friction
nioc                        frict
                                 fric
friction                fri
friction                fr
                                 f
                                f
                                 f

* Το ει­κο­νο­σχη­μα­τι­κό/οπτι­κό ποί­η­μα συν­δυά­ζει τις λέ­ξεις : fiction (μυ­θο­πλα­σία), cri (κραυ­γή), ri (γέ­λιο), free (ελεύ­θε­ρος), action (δρά­ση), icon (ει­κό­να)

Το ζή­τη­μα της τρι­βής (friction) ανα­δύ­ε­ται όταν δύο ή πε­ρισ­σό­τε­ρα καλ­λι­τε­χνι­κά πε­δία βρί­σκο­νται σε αλ­λη­λε­πί­δρα­ση. Εί­ναι προ­φα­νές ότι και οι ρη­το­ρι­κές που συ­νο­δεύ­ουν αυ­τά τα πε­δία βρί­σκο­νται και αυ­τές σε κα­τά­στα­ση τρι­βής. Αυ­τό ση­μαί­νει ότι ο καλ­λι­τέ­χνης ή οι καλ­λι­τέ­χνες εί­ναι υπο­χρε­ω­μέ­νοι να εφεύ­ρουν τις συ­γκε­κρι­μέ­νες μορ­φές αλ­λη­λε­πί­δρα­σης με­τα­ξύ των πε­δί­ων και να διε­ρευ­νή­σουν τις δυ­να­τό­τη­τές τους για την πα­ρα­γω­γή ενός καλ­λι­τε­χνι­κού έρ­γου που ονο­μά­ζε­ται διε­πι­στη­μο­νι­κό ή υβρι­δι­κό ή διά­τε­χνο (βλέ­πε στο τέ­λος του άρ­θρου για το ζή­τη­μα των όρων). Στο επί­πε­δο της ανά­λυ­σης, εί­ναι απα­ραί­τη­τη μια διε­πι­στη­μο­νι­κή ή πο­λυ­ε­πι­στη­μο­νι­κή προ­σέγ­γι­ση για να δι­καιω­θούν οι προ­σπά­θειες ανά­μι­ξης των ει­δών από τους καλ­λι­τέ­χνες. Εί­ναι σα­φές ότι η δια­καλ­λι­τε­χνι­κό­τη­τα δεν έχει το ίδιο νό­η­μα, αν και η πο­λι­τι­στι­κή πρό­κλη­ση εί­ναι η ίδια, τό­σο για τη θε­ω­ρία όσο και για την πρά­ξη. Υπάρ­χουν πε­ρι­πτώ­σεις όπου και οι δύο εκ­δο­χές πρό­κλη­σης (θε­ω­ρία και πρά­ξη) συ­νυ­πάρ­χουν στο ίδιο πρό­σω­πο, όπως στην πε­ρί­πτω­ση του Dick Higgins (1938-1998) του κι­νή­μα­τος Fluxus.⁵
Στο επί­πε­δο της καλ­λι­τε­χνι­κής πρα­κτι­κής, η αλ­λη­λε­πί­δρα­ση με­τα­ξύ το­μέ­ων και πε­δί­ων θα μπο­ρού­σε να πραγ­μα­το­ποι­η­θεί με διά­φο­ρους τρό­πους. Ανά­με­σα σ’ αυ­τά τα σύ­μπα­ντα, θα μπο­ρού­σα­με να δια­κρί­νου­με τις ακό­λου­θες σχέ­σεις: ανα­λο­γί­ες, ομο­λο­γί­ες, ισο­μορ­φι­σμοί, συ­μπλη­ρω­μα­τι­κό­τη­τες, εναλ­λα­κτι­κές λύ­σεις, δια­φο­ρές, απο­κλί­σεις, μη αντι­στοι­χί­ες, αντι­θέ­σεις, μη αγκυ­ρώ­σεις, τυ­φλοί χώ­ροι και αμοι­βαί­οι απο­κλει­σμοί. Μέ­σα σε αυ­τό το σύ­νο­λο πι­θα­νών σχέ­σε­ων, η συ­γκε­κρι­μέ­νη μορ­φή αλ­λη­λε­πί­δρα­σης δια­μορ­φώ­νε­ται και κα­θο­ρί­ζε­ται από την ιδιο­τυ­πία του εκά­στο­τε καλ­λι­τε­χνι­κού προ­τάγ­μα­τος. Επι­πλέ­ον, πη­γαί­νο­ντας από το πρώ­το στο τε­λευ­ταίο στοι­χείο του προη­γού­με­νου συ­νό­λου, το φαι­νό­με­νο τρι­βή (l’effet friction) εμ­φα­νί­ζε­ται με ολο­έ­να με­γα­λύ­τε­ρη σα­φή­νεια και ευ­κρί­νεια.

Με­ρι­κά πα­ρα­δείγ­μα­τα για την επε­ξή­γη­ση των πα­ρα­πά­νω δια­τυ­πώ­σε­ων.

3.1. Με­τα­ξύ σχε­δί­ου, ζω­γρα­φι­κής και γλυ­πτι­κής, του­λά­χι­στον στην κλα­σι­κή τους έκ­φρα­ση (Ανα­γέν­νη­ση) εγκα­θί­στα­ται εύ­κο­λα μια ανα­λο­γία και το φαι­νό­με­νο τρι­βή εί­ναι σχε­δόν μη­δε­νι­κό.

3.2. Ανά­με­σα στον κυ­βι­σμό και τη χω­ρι­κή ποί­η­ση-poésie spatiale (Pierre Garnier [1928-2014] και Ilse Garnier [1927-2020], Niikuni Seiichi [1925-1977]), ή τη συ­γκε­κρι­μέ­νη ποί­η­ση των αδελ­φών Haroldo de Campos (1929-2003) και Augusto de Campos (1931- ), εγκα­θί­στα­ται η σχέ­ση της ομο­λο­γί­ας, για­τί τα ει­κο­νο­γρα­φι­κά στοι­χεία και τα γράμ­μα­τα έχουν την ίδια συ­στα­τι­κή και δο­μι­κή λει­τουρ­γία στην επι­φά­νεια του καμ­βά ή του χαρ­τιού. Το φαι­νό­με­νο τρι­βή εί­ναι σα­φώς πα­ρόν.

3.3. Με­τα­ξύ βί­ντεο και επι­τέ­λε­σης, εγκα­θί­στα­ται με με­γά­λη δυ­σκο­λία ένας ισο­μορ­φι­σμός για­τί ανα­ζη­τού­με μια ισχυ­ρή αρ­χή, ικα­νή να εξα­σφα­λί­σει δο­μι­κή συ­νο­χή ανά­με­σα στις δύο καλ­λι­τε­χνι­κές πρω­το­βου­λί­ες. Η έν­νοια της κρί­σης,⁶ για πα­ρά­δειγ­μα, θα μπο­ρού­σε να χρη­σι­μο­ποι­η­θεί για να δια­σφα­λι­στούν το νό­η­μα και οι δο­μές ώστε να υπάρ­ξει αυ­τό κα­θ’αυ­τό το έρ­γο (το βί­ντεο ή η πρά­ξη της επι­τέ­λε­σης). Το φαι­νό­με­νο της τρι­βής εί­ναι όλο και πιο έντο­νο, σε σύ­γκρι­ση με τις δύο πρώ­τες πε­ρι­πτώ­σεις.

3.4. Με­τα­ξύ φω­το­γρα­φί­ας, βί­ντεο και κι­νη­μα­το­γρά­φου [τρία (με­τα­ξύ άλ­λων) μέ­σα για την εξε­ρεύ­νη­ση του ορα­τού⁷ ο χρό­νος, ή ακό­μα κι η χρο­νι­κό­τη­τα, εγκα­θί­στα­νται με δια­φο­ρο­ποι­η­μέ­νο τρό­πο. Ο στα­μα­τη­μέ­νος χρό­νος για τη φω­το­γρα­φία, ο συ­στα­τι­κός χρό­νος για το βί­ντεο και τον κι­νη­μα­το­γρά­φο και ο συ­γκε­κρι­μέ­νος χρό­νος της άμε­σης πρό­σλη­ψης της φω­το­γρα­φί­ας, του βί­ντεο και του κι­νη­μα­το­γρά­φου συ­μπλέ­κο­νται με πολ­λα­πλά ασύμ­βα­τους τρό­πους. Εδώ το φαι­νό­με­νο της τρι­βής εί­ναι πο­λύ ισχυ­ρό.

*

Αυ­τές οι πρώ­τες εν­δεί­ξεις μας επι­τρέ­πουν να πού­με ότι η τρι­βή ή το φαι­νό­με­νο της τρι­βής θα μπο­ρού­σαν να χρη­σι­μο­ποι­η­θούν για τη διε­ρεύ­νη­ση των δυ­να­τών ή των αδύ­να­μων ση­μεί­ων των αλ­λη­λε­πι­δρά­σε­ων με­τα­ξύ καλ­λι­τε­χνι­κών πρα­κτι­κών, με σκο­πό την πα­ρα­γω­γή υβρι­δι­κών ή διά­τε­χνων έρ­γων. Η ίδια μή­τρα τρι­βής θα μπο­ρού­σε επί­σης να εί­ναι χρή­σι­μη για την ανά­πτυ­ξη λό­γων/λο­γι­σμών (discours) στο ύψος και στο ύφος των δια­με­σι­κών έρ­γων, κι­νη­το­ποιώ­ντας όχι μό­νο μορ­φές επι­στη­μο­νι­κής ανά­λυ­σης αλ­λά και δια­φο­ρε­τι­κούς τρό­πους γνώ­σης (φι­λο­σο­φία, ποί­η­ση, αφή­γη­ση γνω­στι­κή ή μη).

Εί­ναι άρα­γε εύ­στο­χες οι προ­τά­σεις μας; Μια σει­ρά ερ­γα­σιών γύ­ρω από το ζή­τη­μα της τρι­βής σε πρα­κτι­κό και θε­ω­ρη­τι­κό επί­πε­δο εί­ναι απα­ραί­τη­το να επι­χει­ρη­θεί. Οι πα­ρα­τη­ρή­σεις που πα­ρου­σιά­στη­καν στη στρογ­γυ­λή τρά­πε­ζα «Γύ­ρω από την τρι­βή»⁸ και τα απο­τε­λέ­σμα­τα μελ­λο­ντι­κών προ­γραμ­μά­των θα επι­τρέ­ψουν εν­δε­χο­μέ­νως να δια­σφα­λι­στεί μια στα­θε­ρή συ­νά­φεια με τις δια­τυ­πώ­σεις μας. Το κεί­με­νό μας εί­ναι μό­νο μια πρώ­τη προ­σέγ­γι­ση μιας πολ­λά υπο­σχό­με­νης προ­βλη­μα­τι­κής γύ­ρω από την τρι­βή και πα­ράλ­λη­λα προ­σπα­θεί να ανα­δεί­ξει την τρι­βή —σύμ­φω­να μ’ ένα οξύ­μω­ρο ρη­το­ρι­κό σχή­μα— ως πει­θαρ­χη­μέ­νη τύρ­βη.

1. D. Laborde (dir.) 2014. Le cas Royaumont. Éditions Créaphis, Royaumont. D. Agrafiotis, 1991. Déviations. Les cahiers de Royaumont. Asnières-sur-Oise ((Ο Emmanuel Hocquard ανα­θε­ώ­ρη­σε τη συλ­λο­γι­κή με­τά­φρα­ση). Δεί­τε επί­σης : www.​the-​otolith.​blo​gspo​t.​com/​2016/​09/​dem​osth​enes-​agr​afio​tis. Η μέ­θο­δος Royaumont δο­κι­μά­στη­κε και στην Ελ­λά­δα στο πλαί­σιο του Ιδρύ­μα­τος Θή­ρας,στη Σα­ντο­ρί­νη, στην δε­κα­ε­τία του 1990 — βλ. Δ.Αγρα­φιώ­της, Πο­λι­τι­στι­κή Ποι­η­τι­κή, Ερα­τώ 2012 & Δ.Αγρα­φιώ­της, "Royaumont. Ένα μνη­μείο, μια μέ­θο­δος", Δελ­τίο CTL, L' Institut Français d' Athènes, 7, 6, 1990.
2. Βρα­ζι­λιά­νος ποι­η­τής, μου­σι­κός, με­τα­φρα­στής, μου­σι­κο­λό­γος που ζει στην Ευ­ρώ­πη (Πορ­το­γα­λία και Ιτα­λία). http: www.​ali​pioc​neto.​com. Με­τέ­φρα­σε το βι­βλίο του Δ.Αγρα­φιώ­τη 1992 «ν,αι», εκδ. Ερα­τώ, στα πορ­το­γα­λι­κά (της Βρα­ζι­λί­ας) : D. Agrafiotis, 2022 ”N,AO”, Conferia do Vento, Ρίο ντε Τζα­νέι­ρο, Βρα­ζι­λία.(www.​dag​rafi​otis.​com/?​cat=170).
3. Δ. Αγρα­φιώ­της 2018 Η τε­θλα­σμέ­νη ισορ­ρο­πία.Για την κρι­σιο­λο­γία, εκδ. Bibliothèque, Αθή­να βλ: www.​cri​siol​ogy.​dag​rafi​otis.​com (en, gr).
4. Δη­μο­σθέ­νης Αγρα­φιώ­της 2022. Επι­τέ­λε­ση, εκδ. Νή­σος, σ. 215-228. Υπάρ­χει ένας κα­τά­λο­γος δρά­σε­ων, μια σύ­ντο­μη πε­ρι­γρα­φή των δια­δο­χι­κών φε­στι­βάλ και μια γε­νι­κή αξιο­λό­γη­ση του έρ­γου.
5. Dick Higgins 2018, Intermedia Fluxus and something else. Selected writings. Επιμ. Steve Clay, Siglio, Catskill, N.
6. Βλ. επί­σης ση­μεί­ω­ση 3.
7. Philippe Descola 2021 Les Formes du visible. Éd. du Seuil, ss. 63-81.
8. Συμ­με­τεί­χαν οι: Pr. Michel Sicard, Pr. Dominique Chateau, Pr. François Soulages (συ­ντο­νι­στής), Pr. Démosthène Agrafiotis

friction
fictionr
fctionri
ftionric
fionrict
fnrictio
fiction

Το κεί­με­νο, σε πρώ­τη μορ­φή, πα­ρου­σιά­στη­κε σε γαλ­λι­κή εκ­δο­χή στο πλαί­σιο μιας στρογ­γυ­λής τρά­πε­ζας, στο διε­θνές συ­νέ­δριο (δια­δι­κτυα­κό και διά ζώ­σης) : III Colóquio Retiina. Espírito Santo 2022. «Filme-Vídeo: Imagens em movimento, Imagens em Fricção», 21-22/06/2022 Βρα­ζι­λία. https://​retiina.​org/. Κύ­ριοι ορ­γα­νω­τές: Université Paris 8 (Vincennes – Saint-Denis) (Γαλ­λία) / Univesidade Federal Do Espirito Santo (Βρα­ζι­λία).

Με­τα­φρα­στι­κές διευ­κρι­νί­σεις:
Ι.             Intermedia/διά­με­σα,         multimedia/πο­λυ­μέ­σα,         intermediary/δια­με­σι­κή,         intermediality/δια­με­σό­τη­τα
ΙΙ.              Επι­στή­μη
                   Interdisciplinarity/διε­πι­στη­μο­νι­κό­τη­τα,
                   multidisciplinarity/πο­λυ­ε­πι­στη­μο­νι­κό­τη­τα
                   Τέ­χνη
                   Interdisciplinary /διά­τε­χνη, δια­καλ­λι­τε­χνι­κή
                   Multidisciplinary / πο­λύ­τε­χνη, πο­λυ­καλ­λι­τε­χνι­κή

Ευ­χα­ρι­στί­ες στις καθ. Catherine Perlès, Δρ. Κα­τε­ρί­να Γού­λα και Δρ. Φα­νή Σω­φρο­νί­δου για τη βο­ή­θεια τους στη δια­μόρ­φω­ση του κει­μέ­νου στη γαλ­λι­κή του εκ­δο­χή.