Η τριβή ως διάτεχνη ορίζουσα

Μετάφραση από τα γαλλικά : Δρ. Φανή Σωφρονίδου
_______________

α. Περιορισμοί και εμπόδια

Στη δεκαετία του 1980, στο Ίδρυμα Royaumont στο Asnières-sur-Oise, βόρεια του Παρισιού, μια ομάδα ποιητών (Bernard Noël, Emmanuel Hocquard, Rémy Hourcade και άλλοι) επινόησε τη «μέθοδο Royaumont»: συλλογική μετάφραση ποιημάτων παρουσία του ποιητή. Σύμφωνα με την αρχή της μεθόδου, ο φιλοξενούμενος ποιητής και μια ομάδα ποιητών-μεταφραστών περνούν μαζί μια εβδομάδα δουλεύοντας πάνω στη μετάφραση των ποιημάτων.¹

Ένας συλλογικός μεταφραστής αναδύεται ανάλογα με την ψυχοκοινωνική και ποιητική δυναμική. Ο ποιητής είναι παρών για να δώσει οποιαδήποτε διευκρίνιση και εξήγηση σχετικά με τους στίχους ή το κείμενό του. Η μετάφραση συχνά συναντά εμπόδια που σχετίζονται με την εμπλοκή μεταξύ των δύο γλωσσικών συμπάντων. Μερικές φορές τα εμπόδια είναι ή φαίνονται ανυπέρβλητα και οι λύσεις δεν δίνονται μόνο γύρω από το τραπέζι εργασίας αλλά κατά τη διάρκεια μιας βόλτας στους κήπους του Ιδρύματος ή γύρω από ένα ποτήρι κρασί.

Τα εμπόδια ή οι δυσκολίες κατά τη διαδικασία της μετάφρασης γίνονται προκλήσεις για τη συλλογική φαντασία της ομάδας, καθώς και αφετηρίες για ποιητικές επινοήσεις στη γλώσσα υποδοχής. Προκειμένου να θεωρητικοποιήσουμε αυτή την συνθήκη αναγκαστικής καινοτομίας (innovation forcée), προέκυψε η εξής υπόθεση: η τριβή μεταξύ δύο γλωσσών —ασυμβατότητες, αποκλίσεις, αναντιστοιχίε — οδηγεί στην απαίτηση δημιουργίας νέων μορφών ποιητικής γραφής. Η έννοια της τριβής, η οποία προέρχεται από τις φυσικές επιστήμες, τη φυσική και τη χημεία, βοηθά στον σχεδιασμό ενός λογισμού ικανού να συλλάβει τη δυναμική των περιορισμών και να υποστηρίξει την έρευνα που στοχεύει στην υπέρβαση των εμποδίων.

β. Σπίθες

Στους λόφους των πολυσύχναστων συνοικιών, τα τραμ ανηφορίζουν και ίσα-ίσα περνούν μέσα από τα στενά δρομάκια του ιστορικού κέντρου της Λισαβόνας. Στις στροφές, η τριβή μεταξύ των μεταλλικών τροχών και των σιδηροτροχιών προκαλεί έναν τσιριχτό, σκοτεινό θόρυβο που συνοδεύεται από παροδικές ακτινοβόλες σπίθες. Αυτοί οι θόρυβοι, πολύ οικείοι στους κατοίκους των πορτογαλικών γειτονιών, αιώνια γοητευτικοί και μυστηριώδεις, αποτελούν μέρος του αστικού ηχητικού τοπίου.
Ο Alipio Carvalho-Neto² θεωρεί ότι αυτός ο θόρυβος και αυτή η εικόνα των σπινθήρων είναι η πηγή και η προέλευση κάθε μουσικής σύνθεσης. Αντιλαμβάνεται αυτούς τους θορύβους ως συμπύκνωση της μουσικής ουσίας, από την οποία θα μπορούσε να γεννηθεί οποιοδήποτε μουσικό έργο. Η τριβή εδώ, ως μεταφορά, δείχνει ότι μέσω αυτής μια δημιουργική κίνηση είναι δυνατή, ενώ η απουσία τριβής θα οδηγούσε σε ολίσθηση ή/και ακινησία. Για να παραφράσουμε την έκφραση του Αριστοτέλη, η «πρώτη ενέργεια» χρειάζεται τριβή, όπως ο άνθρωπος χρειάζεται την τριβή για να περπατήσει.

γ. V-ideas

Κατά τη δεκαετία 2008-2018, η ελληνική κοινωνία βιώνει μια περίοδο βαθιάς και πολυεπίπεδης κρίσης, που ξεκίνησε από τα οικονομικά παιχνίδια στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η κρίση ήταν πανταχού παρούσα και συντριπτική, αλλά λίγοι καλλιτέχνες καταπιάστηκαν με έργα που είχαν αυτή καθαυτή την κρίση ως κεντρικό και μετωπικό θέμα. Η κρίση ήταν για πολλούς καλλιτέχνες ένα πλαίσιο και μια κατάσταση βιαίως επιβεβλημένη.³ Σε αυτή τη συγκυρία, πραγματοποιήθηκε το πρόγραμμα έρευνας και πειραματισμού “ Visions, V_ideas, Performances”, στο κέντρο Τέχνης και Πολιτισμού Béton 7, στην περιοχή του Βοτανικού. Το πρόγραμμα, διαμεσικού(intermediary) χαρακτήρα, είχε ως στόχο να εξετάσει με συστηματικό τρόπο τις σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα σε διαφορετικά καλλιτεχνικά σύμπαντα: Φωτογραφία, Βίντεο, Κινηματογράφος και Επιτέλεση (Performance). Πιο συγκεκριμένα, με ποιον τρόπο η τέχνη της επιτέλεσης προσλαμβάνει και χρησιμοποιεί τις εικόνες και τους ήχους των άλλων τριών συμπάντων. Με ποιον τρόπο οι τέχνες των κινούμενων και ακίνητων εικόνων αποτυπώνουν τις εξερευνήσεις της τέχνης της επιτέλεσης.⁴
Ως προνομιακό πεδίο καλλιτεχνικής έρευνας επιλέχθηκε η μορφή ενός ετήσιου φεστιβάλ (2014-2018). Έγινε αμέσως σαφές ότι χρειαζόταν ένα εννοιολογικό ή θεωρητικό πλαίσιο για να αποκρυσταλλωθούν οι διαφορετικές αλληλεπιδράσεις των τεσσάρων συμπάντων που αναφέρθηκαν παραπάνω. Η έννοια της τριβής προτάθηκε ως ένα όχημα ικανό να εξερευνήσει τις εφικτές και ανέφικτες συζεύξεις μεταξύ διαφορετικών καλλιτεχνικών πρακτικών. Το βίντεο, για παράδειγμα, έχει βρεθεί ότι είναι πιο αποτελεσματικό από τον κινηματογράφο στην καταγραφή σημαντικών στιγμών ή λεπτομερειών μιας επιτέλεσης. Διαπιστώσαμε ότι σε θεωρητικό επίπεδο, η αναζήτηση ενός πνεύματος διαμεσότητας (intermediality) ή διεπιστημονικότητας, απαιτεί ένα ισχυρό και καλά δομημένο πλαίσιο, και όχι απλώς μια έννοια, όπως η τριβή, χωρίς στέρεο θεωρητικό υπόβαθρο. (Βλ. στο τέλος του άρθρου διευκρινήσεις για την ορολογία που υιοθετήθηκε στο ανά χείρας κείμενο μας).
Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και άλλα παραδείγματα που θα θεμελίωναν την τριβή ως έννοια, ωστόσο αμέσως ανακύπτει ένα ερώτημα: είναι δυνατόν να υποθέσουμε ότι μια θεωρία, ένα θεωρητικό πλαίσιο, είναι υπαρκτό έχοντας ως αντικείμενο την τριβή; Με άλλα λόγια, μπορεί η τριβή ως μεταφορά (περίπτωση Λισαβόνας) ως έννοια (Royaumont), ως σύλληψη (V_ideas, Αθήνα) να επιστρατευθεί προκειμένου να διερευνηθεί η σύζευξη μεταξύ καλλιτεχνικών καθεστώτων που χρησιμοποιούν εικόνες (κινητές και ακίνητες); Αυτό το ερώτημα οδηγεί σε ένα άλλο, παρόμοιο: είναι η τριβή ως μήτρα ικανή να βοηθήσει στη διαμόρφωση λόγων σχετικά με τις συζεύξεις για να κατανοηθούν τα παραπάνω καθεστώτα;

friction^{*
fr    fr    fr    fr}
fiction
fiction
fiction

cri
cri (s)
cri

                            free

fri       →           free
                             free
                             free          →       libre

a-ction
a-ction
a-ction
a-ction

icon
icon
icon
icon

fric
fric
fric
fric
fric

ri
ri
ri
ri

nioc
nioc
nioc
nioc                        friction
nioc                        frict
                                 fric
friction                fri
friction                fr
                                 f
                                f
                                 f

* Το εικονοσχηματικό/οπτικό ποίημα συνδυάζει τις λέξεις : fiction (μυθοπλασία), cri (κραυγή), ri (γέλιο), free (ελεύθερος), action (δράση), icon (εικόνα)

Το ζήτημα της τριβής (friction) αναδύεται όταν δύο ή περισσότερα καλλιτεχνικά πεδία βρίσκονται σε αλληλεπίδραση. Είναι προφανές ότι και οι ρητορικές που συνοδεύουν αυτά τα πεδία βρίσκονται και αυτές σε κατάσταση τριβής. Αυτό σημαίνει ότι ο καλλιτέχνης ή οι καλλιτέχνες είναι υποχρεωμένοι να εφεύρουν τις συγκεκριμένες μορφές αλληλεπίδρασης μεταξύ των πεδίων και να διερευνήσουν τις δυνατότητές τους για την παραγωγή ενός καλλιτεχνικού έργου που ονομάζεται διεπιστημονικό ή υβριδικό ή διάτεχνο (βλέπε στο τέλος του άρθρου για το ζήτημα των όρων). Στο επίπεδο της ανάλυσης, είναι απαραίτητη μια διεπιστημονική ή πολυεπιστημονική προσέγγιση για να δικαιωθούν οι προσπάθειες ανάμιξης των ειδών από τους καλλιτέχνες. Είναι σαφές ότι η διακαλλιτεχνικότητα δεν έχει το ίδιο νόημα, αν και η πολιτιστική πρόκληση είναι η ίδια, τόσο για τη θεωρία όσο και για την πράξη. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου και οι δύο εκδοχές πρόκλησης (θεωρία και πράξη) συνυπάρχουν στο ίδιο πρόσωπο, όπως στην περίπτωση του Dick Higgins (1938-1998) του κινήματος Fluxus.⁵
Στο επίπεδο της καλλιτεχνικής πρακτικής, η αλληλεπίδραση μεταξύ τομέων και πεδίων θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί με διάφορους τρόπους. Ανάμεσα σ’ αυτά τα σύμπαντα, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τις ακόλουθες σχέσεις: αναλογίες, ομολογίες, ισομορφισμοί, συμπληρωματικότητες, εναλλακτικές λύσεις, διαφορές, αποκλίσεις, μη αντιστοιχίες, αντιθέσεις, μη αγκυρώσεις, τυφλοί χώροι και αμοιβαίοι αποκλεισμοί. Μέσα σε αυτό το σύνολο πιθανών σχέσεων, η συγκεκριμένη μορφή αλληλεπίδρασης διαμορφώνεται και καθορίζεται από την ιδιοτυπία του εκάστοτε καλλιτεχνικού προτάγματος. Επιπλέον, πηγαίνοντας από το πρώτο στο τελευταίο στοιχείο του προηγούμενου συνόλου, το φαινόμενο τριβή (l’effet friction) εμφανίζεται με ολοένα μεγαλύτερη σαφήνεια και ευκρίνεια.

Μερικά παραδείγματα για την επεξήγηση των παραπάνω διατυπώσεων.

3.1. Μεταξύ σχεδίου, ζωγραφικής και γλυπτικής, τουλάχιστον στην κλασική τους έκφραση (Αναγέννηση) εγκαθίσταται εύκολα μια αναλογία και το φαινόμενο τριβή είναι σχεδόν μηδενικό.

3.2. Ανάμεσα στον κυβισμό και τη χωρική ποίηση-poésie spatiale (Pierre Garnier [1928-2014] και Ilse Garnier [1927-2020], Niikuni Seiichi [1925-1977]), ή τη συγκεκριμένη ποίηση των αδελφών Haroldo de Campos (1929-2003) και Augusto de Campos (1931- ), εγκαθίσταται η σχέση της ομολογίας, γιατί τα εικονογραφικά στοιχεία και τα γράμματα έχουν την ίδια συστατική και δομική λειτουργία στην επιφάνεια του καμβά ή του χαρτιού. Το φαινόμενο τριβή είναι σαφώς παρόν.

3.3. Μεταξύ βίντεο και επιτέλεσης, εγκαθίσταται με μεγάλη δυσκολία ένας ισομορφισμός γιατί αναζητούμε μια ισχυρή αρχή, ικανή να εξασφαλίσει δομική συνοχή ανάμεσα στις δύο καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες. Η έννοια της κρίσης,⁶ για παράδειγμα, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να διασφαλιστούν το νόημα και οι δομές ώστε να υπάρξει αυτό καθ’αυτό το έργο (το βίντεο ή η πράξη της επιτέλεσης). Το φαινόμενο της τριβής είναι όλο και πιο έντονο, σε σύγκριση με τις δύο πρώτες περιπτώσεις.

3.4. Μεταξύ φωτογραφίας, βίντεο και κινηματογράφου [τρία (μεταξύ άλλων) μέσα για την εξερεύνηση του ορατού⁷ ο χρόνος, ή ακόμα κι η χρονικότητα, εγκαθίστανται με διαφοροποιημένο τρόπο. Ο σταματημένος χρόνος για τη φωτογραφία, ο συστατικός χρόνος για το βίντεο και τον κινηματογράφο και ο συγκεκριμένος χρόνος της άμεσης πρόσληψης της φωτογραφίας, του βίντεο και του κινηματογράφου συμπλέκονται με πολλαπλά ασύμβατους τρόπους. Εδώ το φαινόμενο της τριβής είναι πολύ ισχυρό.

*

Αυτές οι πρώτες ενδείξεις μας επιτρέπουν να πούμε ότι η τριβή ή το φαινόμενο της τριβής θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τη διερεύνηση των δυνατών ή των αδύναμων σημείων των αλληλεπιδράσεων μεταξύ καλλιτεχνικών πρακτικών, με σκοπό την παραγωγή υβριδικών ή διάτεχνων έργων. Η ίδια μήτρα τριβής θα μπορούσε επίσης να είναι χρήσιμη για την ανάπτυξη λόγων/λογισμών (discours) στο ύψος και στο ύφος των διαμεσικών έργων, κινητοποιώντας όχι μόνο μορφές επιστημονικής ανάλυσης αλλά και διαφορετικούς τρόπους γνώσης (φιλοσοφία, ποίηση, αφήγηση γνωστική ή μη).

Είναι άραγε εύστοχες οι προτάσεις μας; Μια σειρά εργασιών γύρω από το ζήτημα της τριβής σε πρακτικό και θεωρητικό επίπεδο είναι απαραίτητο να επιχειρηθεί. Οι παρατηρήσεις που παρουσιάστηκαν στη στρογγυλή τράπεζα «Γύρω από την τριβή»⁸ και τα αποτελέσματα μελλοντικών προγραμμάτων θα επιτρέψουν ενδεχομένως να διασφαλιστεί μια σταθερή συνάφεια με τις διατυπώσεις μας. Το κείμενό μας είναι μόνο μια πρώτη προσέγγιση μιας πολλά υποσχόμενης προβληματικής γύρω από την τριβή και παράλληλα προσπαθεί να αναδείξει την τριβή —σύμφωνα μ’ ένα οξύμωρο ρητορικό σχήμα— ως πειθαρχημένη τύρβη.

1. D. Laborde (dir.) 2014. Le cas Royaumont. Éditions Créaphis, Royaumont. D. Agrafiotis, 1991. Déviations. Les cahiers de Royaumont. Asnières-sur-Oise ((Ο Emmanuel Hocquard αναθεώρησε τη συλλογική μετάφραση). Δείτε επίσης : www.the-otolith.blogspot.com/2016/09/demosthenes-agrafiotis. Η μέθοδος Royaumont δοκιμάστηκε και στην Ελλάδα στο πλαίσιο του Ιδρύματος Θήρας,στη Σαντορίνη, στην δεκαετία του 1990 — βλ. Δ.Αγραφιώτης, Πολιτιστική Ποιητική, Ερατώ 2012 & Δ.Αγραφιώτης, "Royaumont. Ένα μνημείο, μια μέθοδος", Δελτίο CTL, L' Institut Français d' Athènes, 7, 6, 1990.
2. Βραζιλιάνος ποιητής, μουσικός, μεταφραστής, μουσικολόγος που ζει στην Ευρώπη (Πορτογαλία και Ιταλία). http: www.alipiocneto.com. Μετέφρασε το βιβλίο του Δ.Αγραφιώτη 1992 «ν,αι», εκδ. Ερατώ, στα πορτογαλικά (της Βραζιλίας) : D. Agrafiotis, 2022 ”N,AO”, Conferia do Vento, Ρίο ντε Τζανέιρο, Βραζιλία.(www.dagrafiotis.com/?cat=170).
3. Δ. Αγραφιώτης 2018 Η τεθλασμένη ισορροπία.Για την κρισιολογία, εκδ. Bibliothèque, Αθήνα βλ: www.crisiology.dagrafiotis.com (en, gr).
4. Δημοσθένης Αγραφιώτης 2022. Επιτέλεση, εκδ. Νήσος, σ. 215-228. Υπάρχει ένας κατάλογος δράσεων, μια σύντομη περιγραφή των διαδοχικών φεστιβάλ και μια γενική αξιολόγηση του έργου.
5. Dick Higgins 2018, Intermedia Fluxus and something else. Selected writings. Επιμ. Steve Clay, Siglio, Catskill, N.
6. Βλ. επίσης σημείωση 3.
7. Philippe Descola 2021 Les Formes du visible. Éd. du Seuil, ss. 63-81.
8. Συμμετείχαν οι: Pr. Michel Sicard, Pr. Dominique Chateau, Pr. François Soulages (συντονιστής), Pr. Démosthène Agrafiotis

friction
fictionr
fctionri
ftionric
fionrict
fnrictio
fiction

Το κείμενο, σε πρώτη μορφή, παρουσιάστηκε σε γαλλική εκδοχή στο πλαίσιο μιας στρογγυλής τράπεζας, στο διεθνές συνέδριο (διαδικτυακό και διά ζώσης) : III Colóquio Retiina. Espírito Santo 2022. «Filme-Vídeo: Imagens em movimento, Imagens em Fricção», 21-22/06/2022 Βραζιλία. https://retiina.org/. Κύριοι οργανωτές: Université Paris 8 (Vincennes – Saint-Denis) (Γαλλία) / Univesidade Federal Do Espirito Santo (Βραζιλία).

Μεταφραστικές διευκρινίσεις:
Ι.             Intermedia/διάμεσα,         multimedia/πολυμέσα,         intermediary/διαμεσική,         intermediality/διαμεσότητα
ΙΙ.              Επιστήμη
                   Interdisciplinarity/διεπιστημονικότητα,
                   multidisciplinarity/πολυεπιστημονικότητα
                   Τέχνη
                   Interdisciplinary /διάτεχνη, διακαλλιτεχνική
                   Multidisciplinary / πολύτεχνη, πολυκαλλιτεχνική

Ευχαριστίες στις καθ. Catherine Perlès, Δρ. Κατερίνα Γούλα και Δρ. Φανή Σωφρονίδου για τη βοήθεια τους στη διαμόρφωση του κειμένου στη γαλλική του εκδοχή.