Εισαγωγή
Ο Θοδωρής Ρακόπουλος (1981) εργάζεται ως αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Όσλο. Έχει γράψει τα εξής βιβλία: Φαγιούμ (2010), το οποίο απέσπασε το Κρατικό βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα, Ορυκτό δάσος (2013), Η συνωμοσία της πυρίτιδας (2014) και το πρόσφατο Στις Εθνικές οδούς (2022). Επίσης, έχει συμμετάσχει με ποιήματά του στον συλλογικό τόμο Ξέρετε το τέλος (2017) μαζί με τους Στέργιο Μήτα και Αντώνη Ψάλτη. Τέλος, έχει γράψει διηγήματα με τίτλο Νυχτερίδα στην τσέπη (2015). Το Φαγιούμ (2010), βασίζεται στην έννοια της μνήμης, που ανακαλείται με βάση φωτογραφίες, εικόνες και άλλο οπτικό υλικό. Το Ορυκτό δάσος συνδέεται και αυτό με την έννοια της μνήμης, η οποία όμως έχει περισσότερες μυθολογικές αναφορές. Η Συνωμοσία της πυρίτιδας (2014) έχει ως κεντρικό θέμα τις θεωρίες συνωμοσίας και την εναλλακτική ιστορία.
Στις εθνικές οδούς
Το βιβλίο Στις εθνικές οδούς είναι το πρώτο αμιγές βιβλίο ποίησης που εκδίδει ο ποιητής μετά τη Συνωμοσία της πυρίτιδας (2014). Όπως αναφέρει ο Θοδωρής Ρακόπουλος σε συνέντευξή του, «τα ποιήματα του βιβλίου Στις εθνικές οδούς έχουν όλα αφηγηματική δομή. Κάθε ποίημα αφηγείται μια ιστορία, η οποία ωστόσο δε θα μπορούσε να ειπωθεί σε πρόζα. Κεντρικό ρόλο στο βιβλίο παίζουν η σάτιρα και η κοινωνική κριτική. Το βιβλίο παίζει με τον μεγαλόστομο και πομπώδη εθνικό μύθο και με την πεζότητα της βιωμένης καθημερινότητας».
Δομικά χωρίζεται σε τρία μέρη, «Θα σου πω μια ιστορία», «made in China» και «Η άλλη ήπειρος». Ο χωρισμός της σε τρία μέρη όπως στη Συνωμοσία της πυρίτιδας αλλά και η έννοια του βιβλίου concept είναι παρούσα και σε αυτό το βιβλίο. Ο τίτλος, της πρώτης ενότητας, «Θα σου πω μια ιστορία», φανερώνει τον πρωτογενή χαρακτήρα της ποίησης του Ρακόπουλου που είναι η αφηγηματική λειτουργία του λόγου και θα μπορούσε να αποτελεί τίτλο, ολόκληρου του βιβλίου. Ο τίτλος της δεύτερης ενότητας, «made in China», ίσως αναφέρεται στην Κίνα, όπως το σημαντικό ποίημα «Totalizing system», όμως είναι πιο πιθανό, καθώς τα υπόλοιπα ποιήματα δεν αναφέρονται στην Κίνα, να αναφέρεται στο ύφος των ποιημάτων. Ο όρος made in China συνήθως χρησιμοποιείται μεταφορικά, για να δηλώσει κάτι που είναι κατασκευασμένο με χαμηλό κόστος ή φθηνό, ακόμη και κακής ποιότητας. Με τον τίτλο αυτό θέλει ίσως ο ποιητής να σχολιάσει ότι το υλικό των ποιημάτων του είναι η ελαφριά καταναλωτική κουλτούρα και ο εθνικιστικός λόγος. Τέλος, η τρίτη ενότητα, με τίτλο, «Η άλλη ήπειρος» πιθανόν, αναφέρεται στην έννοια της ετερότητας.
Στο πρώτο μέρος του βιβλίου κεντρικό ρόλο φαίνεται να παίζουν ποιήματα που αναφέρονται στην Κύπρο και το κυπριακό πρόβλημα. Στη δεύτερη ενότητα του βιβλίου βασικής σημασίας είναι τα ποιήματα που αναφέρονται στην ελληνική μεταπολιτευτική κουλτούρα. Στην τρίτη ενότητα κυριαρχούν τα ποιήματα που αναφέρονται σε χώρες εκτός της Ελλάδος και της Κύπρου.
Το εξώφυλλο και το οπισθόφυλλο του βιβλίου κοσμείται με φωτογραφίες του Νίκου Φιλίππου από το βιβλίο Sharqi (2016). Ο τίτλος Sharqi αναφέρεται στον Σιρόκο, άνεμο που φέρνει σκόνη από τη Σαχάρα στην Κύπρο. Ο τίτλος, Σιρόκος, χρησιμοποιείται μεταφορικά για να δηλώσει τα πολιτιστικά ρεύματα που έρχονται από μακριά για να πλουτίσουν την κουλτούρα ενός τόπου με νέα στοιχεία. Αυτή η μεταφορά συμφωνεί με την πρόθεση του βιβλίου να αναδειχθούν τα πολυπολιτισμικά στοιχεία κάθε χώρας καθώς και τον συμβατικό χαρακτήρα των συνόρων.
Στη συνέχεια, θα αναλύσουμε ορισμένα ποιήματα του βιβλίου με βάση τρεις θεματικούς άξονες. Ο πρώτος άξονας αφορά στην ελληνική κουλτούρα της μεταπολίτευσης (made in China), ο δεύτερος στην κυπριακή ταυτότητα (Θα σου πω μια ιστορία), ο τρίτος σε ζητήματα εθνικισμού, ρατσισμού και πολιτικής των κλειστών συνόρων (διάσπαρτα στις τρεις ενότητες).
Α) Η ελληνική κουλτούρα της μεταπολίτευσης
Τα βασικά ποιήματα τα οποία επικεντρώνονται στην κουλτούρα της μεταπολίτευσης είναι ο «Εθνικός ύμνος», «ο Σολωμός στ’ όνειρό τους» και το «Ποίημα για τον Μάικλ Ντάγκλας». Βασικό ζήτημα των ποιημάτων είναι η κριτική απέναντι στην κουλτούρα της μεταπολίτευσης και στη νεοελληνική ταυτότητα. Ο ποιητής υιοθετεί μια αντι-εθνικιστική στάση που στοχεύει στην κατάλυση των εθνικών μύθων και στον κριτικό στοχασμό έναντι της έννοιας του εθνικού.
ΕΘΝΙΚΟΣ ΥΠΝΟΣ
Το ποίημα εθνικός ύμνος ανήκει στη δεύτερη ενότητα του βιβλίου με τίτλο, made in China και εκτείνεται σε ένα εύρος περίπου δυόμιση σελίδων, καθιστώντας το ένα μάλλον από τα πιο εκτενή του βιβλίου. Διαβάζοντάς το κανείς κατανοεί εύκολα τον κομβικό ρόλο του ποιήματος στο βιβλίο του Ρακόπουλου.
Ωστόσο, προσέχοντας κάποιος ότι το ποίημα Εθνικός ύμνος δημοσιεύτηκε από τη Δήμητρα Πέπυγκα στο περιοδικό Τεφλόν (2015) αναρωτιέται πια είναι η εν λόγω ποιήτρια και γιατί συμπεριλήφθηκε το εν λόγω ποίημα στις Εθνικές Οδούς. Όπως μπορεί κάποιος να υποθέσει με σχετική ασφάλεια η Δήμητρα Πέπυγκα είναι ένα ετερώνυμο του Θοδωρή Ρακόπουλου και οι αναφορές στον Εθνικό ύμνο και τη Δήμητρα Πέπυγκα είναι σατιρικές.
Το ποίημα «Εθνικός ύμνος» είναι μια «βέβηλη» και «ιερόσυλη» παρωδία/σάτιρα του εθνικού ύμνου του Διονύσιου Σολωμού στο οποίο υιοθετείται μια επιθετική προσέγγιση έναντι μιας εθνικιστικής διάστασης που αποδίδεται στην έννοια της πατρίδας. Η πατρίδα συχνά εννοιολογείται κυρίως από ακροδεξιές ομάδες ως μόρφωμα που συγκροτείται με βάση το τρίπτυχο φυλή, θρησκεία και γλώσσα. Σε αυτή την εθνικιστική προσέγγιση της πατρίδας η Πέπυγκα αντιτίθεται «κράζοντάς τη». Σχολιάζοντας κανείς τον «Εθνικό ύμνο» δεν μπορεί να μην παρατηρήσει ότι είναι γραμμένος σε μορφή τρίστιχων η οποία στοχεύει πιθανόν στο να παρωδήσει την παραδοσιακή φόρμα στην οποία είναι γραμμένος ο εθνικός ύμνος του Σολωμού. Επίσης, ορισμένες ομοιοκαταληξίες, οι οποίες εμφανίζονται άτακτα και ακανόνιστα θέλουν να υποβάλλουν μια αίσθηση ειρωνείας και φαιδρότητας. Η επανάληψη του στίχου «του Γιάννη Πάριου», γίνεται εν είδη ρεφραίν του εθνικού ύμνου εντείνοντας την αίσθηση του κωμικού.
Η μορφή του εθνικού ύμνου, δίνει την εντύπωση ενός ποιήματος ελαφρού, άτσαλου, σχεδόν κωμικού και συνδέεται στενά με το περιεχόμενό του. Ως προς το περιεχόμενο του ποιήματος, αυτό είναι διάσπαρτο από αναφορές τραγουδιστών, πολιτικών, δημοσιογράφων τα οποία αποτελούν ψηφίδες της Ελλάδας της Μεταπολίτευσης.
Ο «Εθνικός ύμνος» της Πέπυγκα φαίνεται να συνομιλεί με το βιβλίο του καθηγητή Δημήτρη Τζιόβα, με τίτλο, Η Ελλάδα από τη χούντα στην κρίση, το οποίο θα σχολιάσουμε συνοπτικά. Στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης, σύμφωνα με τον Τζιόβα, κυριαρχεί η αντίληψη της κουλτούρας ως τρόπου ζωής, όπου αυτή συνδέεται με το σύγχρονο λάιφ στάιλ και τον καταναλωτισμό. Ο «εθνικός ύμνος», της Πέπυγκα, στην ουσία περιγελά την κουλτούρα της μεταπολίτευσης, η οποία δεν έχει να επιδείξει πολλά παραπάνω από τον λάιφ στάιλ καταναλωτισμό και την ελαφριά ψυχαγωγία.
Το ποίημα Εθνικός ύμνος είναι μια κοινωνική σάτιρα της σύγχρονης Ελλάδας, μια μίμηση του «λαϊκού» λόγου του καταναλωτισμού, ένα δριμύ κατηγορώ εναντίον της κουλτούρας της μεταπολίτευσης, μια πολιτική και ανθρωπολογική κριτική του Νεοέλληνα από τη χούντα μέχρι την πρόσφατη οικονομική κρίση.
Ο ΣΟΛΩΜΟΣ ΣΤ’ ΟΝΕΙΡΟ ΤΟΥΣ
Ο Ρακόπουλος με το ποίημα του, «Ο Σολωμός στ’ όνειρό τους», ίσως ένα από τα πιο σημαντικά ποιήματα του βιβλίου, παραπέμπει ρητά στο αντίστοιχο ποίημα του Νίκου Καρούζου με τίτλο, «Ο Σολωμός στ’ όνειρό μου», από τη συλλογή Υπνόσακος (1964). Ο Ρακόπουλος, στο ποίημα του, παραθέτει μια οπτική για τις απαρχές της νεοελληνικής λογοτεχνίας, που έρχεται σε αντίθεση με τον ηγεμονικό λόγο της εποχής, αξιοποιώντας τη λεπτή ειρωνεία και το γλυκόπικρο χιούμορ.
Στην πρώτη στροφή του ποιήματος ο Ρακόπουλος γράφει «Οι απαίσιες χιλιετηρίδες έχουν μια τάση να συνοψίζονται στα 200 χρόνια ύπαρξης ενός μηχανισμού». Σαφής είναι η αναφορά στην ύπαρξη ενός ιδεολογικού μηχανισμού που διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στον σχηματισμό της εθνικιστικής ιδεολογίας. Είναι ξεκάθαρο ότι ο ιδεολογικός μηχανισμός του κράτους, υιοθετεί και αναπαράγει έναν εθνικιστικό λόγο όπου σημαντική θέση κατέχει η συγκρότηση του ελληνικού έθνους σε κράτος, ενώ το έθνος προβάλλεται ως κάτι αιώνιο, φυσικό και αναλλοίωτο.
Ο Διονύσιος Σολωμός, ο Ανδρέας Κάλβος, ο Ούγκο Φόσκολο και ο Διονύσιος Ρώμας, σημαίνοντα πρόσωπα της περιόδου της ελληνικής επανάστασης που γεννήθηκαν στη Ζάκυνθο, αξιοποιήθηκαν για να κατασκευαστεί μια προγονική αφήγηση που να εξυπηρετεί τον εθνικιστικό λόγο. Ο στίχος «μαυσωλεία και αγάλματα εξόδοις ενός κρατικού μηχανισμού στα Νότια Βαλκάνια» απηχεί μια πραγματικότητα. Η μνημειοποίηση του (ένδοξου πάντα) παρελθόντος, η εύρεση των προπατόρων και πατέρων του έθνους και η κανονικοποίηση κάθε στοιχείου που δε συνάδει με το εθνικιστικό αφήγημα αποτελεί συνηθισμένη πρακτική.
Η τελευταία φράση του ποιήματος «και των Εγγλέζων» επίσης, φανερώνει στοιχεία που συνήθως αποσιωπώνται από τον εθνικιστικό λόγο. Η Ζάκυνθος, αποτελούσε σύμφωνα με τη συνθήκη των Παρισίων μέρος του Ηνωμένου Βασίλειου, γεγονός που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό στους περισσότερους Έλληνες.
Στόχος του ποιήματος του Ρακόπουλου είναι η ανάδειξη του ρόλου του κρατικού μηχανισμού στην κατασκευή του εθνικιστικού λόγου ακόμη και μέσα από υλικές πρακτικές (εθνικές εορτές, παρελάσεις) ή ακόμη και ονοματοδοσίες πλατειών, οδών ή μουσείων. Η πρόσφατη επέτειος από τα 200 χρόνια της ελληνικής επανάστασης στάθηκε αφορμή για κριτικό αναστοχασμό αλλά και για επιβεβαίωση της ένδοξης ιστορίας και της κατάφασης στο εθνικιστικό αφήγημα.
ΠΟΙΗΜΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΪΚΛ ΝΤΑΓΚΛΑΣ
Το «Ποίημα για τον Μάικλ Ντάγκλας», πρέπει να συνδεθεί με την τηλεόραση τις δεκαετίες 1980 και 1990 όπως αναφέρεται στο ευρετήριο βιβλίων και τόπων που βρίσκεται στο τέλος του βιβλίου. Το ποίημα βασίζεται πιθανώς σε παιδικές αναμνήσεις του ποιητή και σχολιάζει έμμεσα το πέρασμα από τη δημόσια τηλεόραση στην ιδιωτική, η οποία ξεκίνησε το 1989. Το ποίημα αρχικά αναφέρεται στις ειδήσεις του Mega που παρουσίαζε ο Νίκος Χατζηνικολάου αλλά και την κάλυψη του πολέμου του κόλπου από την ιδιωτική και δημόσια τηλεόραση. Στην συνέχεια του ποιήματος, αναφέρονται γεγονότα όπως το ευρωμπάσκετ του ’87, στην κατάρρευση του καθεστώτος Τσαουσέσκου, στο σκάνδαλο Κοσκωτά και τον γάμο του Ανδρέα Παπανδρέου με τη Δήμητρα Λιάνη, το 1989. Η αναφορά στον Μάικλ Ντάγκλας «που έπαιζε συνέχεια σε οτιδήποτε στην οθόνη» παραπέμπει στις πολυπληθείς του συμμετοχές σε ταινίες από το 1966 μέχρι σήμερα.
Όπως αναφέρει ο Τζιόβας στο βιβλίο του Η Ελλάδα από τη χούντα στην κρίση. Η κουλτούρα της μεταπολίτευσης, η απελευθέρωση των ελληνικών μέσων ενημέρωσης συνδέθηκε με την απορρύθμιση και εμπορευματοποίηση στο πρόγραμμα της ελληνικής τηλεόρασης και την κυριαρχία ψυχαγωγικών προγραμμάτων. Έτσι, γίνεται κατανοητό ότι μέσα από αυτό το ποίημα ο Ρακόπουλος ανατέμνει άλλο ένα σημαντικό κομμάτι της κουλτούρας της μεταπολίτευσης, αυτό που αφορά τα μέσα ενημέρωσης και ειδικότερα την τηλεόραση.
Β)Το κυπριακό πρόβλημα και η κυπριακή ταυτότητα μετά το ‘74
Στον δεύτερο άξονα θα αναλύσουμε το κυπριακό ζήτημα και τη διαμόρφωση της κυπριακής ταυτότητας μετά το 1974. Οι Ελλαδίτες φαίνεται να γνωρίζουν ελάχιστα για την περιπλοκότητα του κυπριακού προβλήματος και το πώς αυτό συνδέεται και με τον ιδιαίτερο πολυπολιτισμικό χαρακτήρα του νησιού. Αυτά είναι τα βασικά ζητήματα που πραγματεύονται τα ποιήματα «Εδώ είναι το ταξίδι», «Στο χωριό των Μαρωνιτών» και «Όταν στα Βαλκάνια», τα οποία θα αναλύσουμε στη συνέχεια.
ΕΔΩ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ
Το ποίημα «Εδώ είναι το ταξίδι» αναφέρεται στην επίσκεψη μιας ομάδας εκτοπισμένων Ελληνοκυπρίων στο βόρειο τμήμα της Κύπρου που τελεί υπό κατοχή. Το πέρασμα της πράσινης γραμμής από Κύπριους πρόσφυγες που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν βίαια την κατοικία τους μετά την εισβολή, τοποθετείται μάλλον μετά το 2003 οπότε και επιτράπηκε το πέρασμα της πράσινης γραμμής.
Ο Ρακόπουλος επιχειρεί να στρέψει μέσα από ορισμένα ποιήματα του βιβλίου του όπως το «εδώ είναι το ταξίδι», στο κυπριακό ζήτημα ως ζήτημα μνήμης του παρελθόντος αλλά και ως σύγχρονου αιτήματος για την επίλυσή του. Το ποίημα του Ρακόπουλου καταφέρνει να αναφερθεί στο κυπριακό πρόβλημα παρουσιάζοντας ορισμένες διαστάσεις του όπως ο εκτοπισμός των προσφύγων, το αίτημα για επιστροφή των περιουσιών τους και ο ρόλος του ΟΗΕ στην επίλυσή του. Ο Ρακόπουλος θίγει ένα θέμα ταμπού για την ελληνική ποίηση τόσο εξαιτίας των παθών που διεγείρει το ζήτημα όσο και εξαιτίας της πολυπλοκότητάς του.
ΣΤΟ ΧΩΡΙΟ ΤΩΝ ΜΑΡΩΝΙΤΩΝ
Το ποίημα, «Στο χωριό των Μαρωνιτών», αφηγείται την επίσκεψη δύο ατόμων στο χωριό Κορμακίτης που βρίσκεται στη βόρεια Κύπρο και κατοικείται από Μαρωνίτες. Στις δύο πλευρές του νησιού είχε 34 βαθμούς Κελσίου (ελληνοκυπριακή και τουρκοκυπριακή), ωστόσο στο χωριό των Μαρωνιτών βρίσκεται η «τρίτη» (πλευρά), για την οποία γίνεται λόγος από ελάχιστους. Τα δύο άτομα κάθονται σε μια ταβέρνα όπου μιλούν «καλαμαρίστικα» στη σερβιτόρα, η οποία όμως τους ξεκαθαρίζει ότι «εγώ μιλώ αγγλικά, αραβικά, τούρκικα». Για να κατανοήσει κανείς καλύτερα το ποίημα πρέπει να αναφερθεί στον ρόλο και την ιστορία των Μαρωνιτών.
Σύμφωνα με το σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας αναγνωρίζονται τρεις θρησκευτικές μειονότητες, οι Μαρωνίτες, οι Αρμένιοι και οι Λατίνοι. Οι Μαρωνίτες ομιλούν την κυπρομαρωνιτική αραβική γλώσσα, η οποία θεωρείται ξεχωριστή γλώσσα από την αραβική. Ωστόσο, οι Μαρωνίτες που διαμένουν στο βόρειο τμήμα του νησιού αντιμετωπίζουν το πρόβλημα της μη επίσημης αναγνώρισής τους ως εθνοτικής ομάδας. Με αυτά τα στοιχεία στο μυαλό μπορεί κανείς εύκολα να κατανοήσει το ποίημα Στο χωριό των Μαρωνιτών.
Βασικό θέμα του αναδεικνύονται ο πολυπολιτισμικός χαρακτήρας του νησιού της Κύπρου και τα μειονοτικά και ανθρώπινα δικαιώματα στην Κύπρο. Η σερβιτόρα αρνείται να μιλήσει ελληνικά, όπως οι Ελληνοκύπριοι και οι Τουρκοκύπριοι αρνούνται να αναγνωρίσουν ότι πέρα από θρησκευτική μειονότητα, οι Μαρωνίτες αποτελούν γλωσσική και εθνοτική κοινότητα. Η ύπαρξη μειονοτήτων στην Κύπρο δεν απασχολεί σχεδόν ποτέ τη δημόσια συζήτηση για την επίλυση του Κυπριακού, ιδιαίτερα στην Ελλάδα.
ΟΤΑΝ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ
Το ποίημα «Όταν στα Βαλκάνια» αφηγείται τη συνάντηση δύο αντρών, του Χαμπή από την Κύπρο (ξάδερφος του ποιητή σύμφωνα με το ποίημα) και του Μήτσου (αδελφό του πατέρα του ποιητή σύμφωνα με το ποίημα) από την Πτολεμαΐδα, ο οποίος μιλούσε «βαριά μακεδονίτικα». Τους δύο άντρες, παρά τις πολλές διαφορές μεταξύ τους, τους συνδέει η αγάπη για το ουίσκι και τα σκυλάδικα. Το ουίσκι άλλωστε καταλήγει ο ποιητής «πάντα ενώνει στα ευρύτερα Βαλκάνια».
Παρά τον κίνδυνο να υποπέσει κανείς στο παράπτωμα του βιογραφισμού, πιστεύουμε ότι θα πρέπει να συσχετιστεί το συγκεκριμένο ποίημα με την καταγωγή του ποιητή. Όπως έχει δηλώσει ο ίδιος, η μητέρα του είναι πρόσφυγας του ’74 από τη βόρεια Κύπρο, ενώ ο πατέρας του από το Αμύνταιο κατανοούσε τη γλώσσα του γειτονικού λαού. Η αναφορά του ποιήματος σε συγγενείς που μιλούν κυπριακά και «βαριά μακεδονίτικα» μάλλον δεν είναι τυχαία και θέλει να δείξει τη σύνθετη και περίπλοκη πολλές φορές ταυτότητα των υποκειμένων που δεν ορίζονται ποτέ μονόπλευρα και αναγωγικά. Επίσης είναι μια θαρραλέα γενεαλόγηση του εαυτού ως υβριδικού και πολυπολιτισμικού.
Το ποίημα φαίνεται να σχολιάζει το ουίσκι ως βασικό χαρακτηριστικό του βαλκανικού πολιτισμού. Αρχικά, η αναφορά στο ουίσκι ως βασικό στοιχείο πολιτισμού ίσως ξενίσει τον αναγνώστη. Ωστόσο, η αναφορά του σκυλάδικου ή του ουίσκι μόνο τυχαία δε φαίνεται να είναι στο ποίημα. Όπως αναφέρει ο Τζιόβας, το ουίσκι αποτέλεσε σύμβολο στην Ελλάδα της παγκόσμιας νεωτερικότητας και του ηδονιστικού τρόπου ζωής. Το ουίσκι έγινε σύμβολο ταυτότητας και νεοπλουτισμού, ενώ η αιχμή της κατανάλωσής του συνδέθηκε με την εμφάνιση του καταναλωτισμού, τη δεκαετία του 90, στην Ελλάδα.
Ο Ρακόπουλος ίσως θέλει να προσεγγίσει πολιτικά το ζήτημα των Βαλκανίων και όχι καθαρά γεωγραφικά ή ιστορικά. Για τον Ρακόπουλο, πολιτικό ζητούμενο σε μια συζήτηση για τα Βαλκάνια είναι η άμβλυνση των εθνικισμών, η προώθηση μιας αίσθησης κοινής ταυτότητας και κουλτούρας, μια διεθνιστική οπτική των βαλκανικών λαών.
Γ) Στοχασμός πάνω σε ζητήματα εθνικισμού, ρατσισμού και πολιτικής των κλειστών συνόρων
Στον τρίτο άξονα θα αναλύσουμε ποιήματα που αφορούν σε ζητήματα εθνικισμού, ρατσισμού και της πολιτικής των κλειστών συνόρων. Συγκεκριμένα θα αναλύσουμε τα ποιήματα Coloured girl in party costume, Οι μαύροι βούβαλοι και United States of Albania.
COLOURED GIRL IN PARTY COSTUME
Το ποίημα αυτό βασίζεται στην περιγραφή μιας φωτογραφίας. Η φωτογραφία αναπαριστά ένα (μαύρο) κορίτσι με αποκριάτικη στολή βοσκοπούλας, στο Κέιπ Τάουν της Νότιας Αφρικής το 1954, μαζί με το ξαδελφάκι της. Η λεζάντα της φωτογραφίας «υποδεικνύει εκείνο που συνέβη στο κορίτσι με τη στολή βοσκοπούλας», όμως το ποίημα δεν παρέχει περισσότερες διευκρινήσεις. Ωστόσο, οι τελευταίοι στίχοι αφήνουν μια αίσθηση πικρή και υποδηλώνουν ότι κάτι πολύ άσχημο συνέβη στο κορίτσι. Η λεζάντα της φωτογραφίας είναι γραμμένη στα αφρικάνς, η οποία αποκαλείται και αφρικολλανδική. Τα αφρικάνς είναι δυτική γερμανική γλώσσα με προέλευση τα ολλανδικά. Αφρικάνς μιλούν πολλοί έγχρωμοι, ενώ επίσης τη μιλούν πολλοί Ολλανδοί αποικιστές. Ίσως την ολλανδοκρατία μαρτυρά και η αναφορά του ποιήματος σε «ξυλοπάπουτσα που ήρθαν από μακριά».
Το ποίημα εστιάζει στην κριτική της αποικιοκρατίας και των φυλετικών διακρίσεων σε βάρος των μαύρων. Η υποταγή των μαύρων στις επιταγές των λευκών, η βίαιη μετεγκατάστασή τους από τις εστίες τους σε άλλα μέρη, οι άθλιες συνθήκες επιβίωσης που επέβαλλαν οι λευκοί και ο κίνδυνος απώλειας της ζωής όπως υπονοείται στο ποίημα αποτελούσε μέχρι το πρόσφατο παρελθόν μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα.
ΟΙ ΜΑΥΡΟΙ ΒΟΥΒΑΛΟΙ
Το ποίημα αυτό αναφέρεται σε μια επίσκεψη με αυτοκίνητο σε ένα πάρκο άγριας ζωής στη Μπουμαλάνγκα, και την παρατήρηση άγριων βούβαλων πίσω από έναν φράχτη. Το κέντρο του ποιήματος είναι η αναφορά σε ένα όριο που χωρίζει τους επισκέπτες από τα ζώα, το «συρματόπλεγμα» ή «φράχτη». Σε ένα πρώτο επίπεδο ο φράχτης χωρίζει τα ζώα από τους ανθρώπους. Πιθανόν το ποίημα έχει οικολογικό χαρακτήρα και αναφέρεται στην απομάκρυνση του ανθρώπου από τη φύση και την αντιμετώπιση του φυσικού περιβάλλοντος ως κατώτερου. Σε ένα δεύτερο επίπεδο το ποίημα μιλά για το πώς ένας φράχτης απλώνεται μεταξύ δύο ανθρώπων, για τη φυσική και συναισθηματική αποξένωση του ενός από τον άλλο, την αλλοτρίωση του ανθρώπου από την κοινωνική του φύση αλλά και τον χωρισμό δύο ανθρώπων ίσως άλλοτε ερωτευμένων. Τέλος, σε ένα τρίτο επίπεδο το ποίημα αναφέρεται στην πολιτική των κλειστών συνόρων και της Ευρώπης- φρούριου, καθώς και την κατασκευή του φράχτη του Έβρου στην Ελλάδα.
UNITED STATES OF ALBANIA
Το ποίημα αυτό μιλά για τον αλβανικό εθνικισμό. Ο αλβανικός αλυτρωτισμός σήμερα αξιοποιήθηκε από τμήμα της αλβανικής διανόησης για να εξηγήσει γιατί η Αλβανία δεν κατάφερε να γίνει «Ευρώπη» και να λύσει τα οικονομικά και πολιτικά προβλήματα που την ταλανίζουν. Το ποίημα αναφέρεται ξεκάθαρα στο όραμα δημιουργίας της Μεγάλης Αλβανίας. Ωστόσο, έχει ενδιαφέρον να αναφερθεί κανείς στον στίχο «το ψευδοκράτος των Αθηνών», στίχος ο οποίος φαίνεται να σχηματίστηκε κατά αναλογία της έκφρασης «το ψευδοκράτος των Σκοπίων» ή και το «ψευδοκράτος της Βορείου Κύπρου», δηλαδή στη βάση ενός ελληνικού σοβινιστικού λόγου. Ακόμη πιο σημαντικό είναι να σχολιαστεί ο καταληκτικός στίχος του ποιήματος «Αυτός ο χώρος είναι δικός τους και δικός μας». Δημιουργεί έντονη εντύπωση πως ο ποιητής για να εκφράσει τον αλβανικό εθνικισμό και αλυτρωτισμό χρησιμοποιεί μια παραφθορά του εμβληματικού στίχου «Αυτό το χώμα είναι δικό τους και δικό μας», της Ρωμιοσύνης, του Γιάννη Ρίτσου. Η χρησιμοποίηση αυτού του στίχου από ακροδεξιούς εθνικιστές σε συλλαλητήριο για την ελληνικότητα της Μακεδονίας, διαστρέβλωσε απόλυτα το αρχικό νόημα του στίχου αποδίδοντας σε αυτόν έντονη εθνικιστική χροιά. Ο Ρακόπουλος στο ποίημα του για τον αλβανικό εθνικισμό μιμείται τον ελληνικό εθνικιστικό λόγο, δημιουργώντας μια παρωδία του εθνικισμού με τα ίδια του τα λόγια.
Συμπεράσματα
Το βιβλίο Στις εθνικές οδούς (2022) είναι επηρεασμένο από την πολιτική, την ανθρωπολογία, την πολιτισμική ιστορία και ανάλυση. Το νέο βιβλίο του Ρακόπουλου επιδιώκει να είναι σύγχρονο με την έννοια της τοποθέτησής του σε καίρια ζητήματα του καιρού μας με τρόπο που αυτό να αποκτά την αξία μιας πολιτικής διακήρυξης και ενός κριτικού αναστοχασμού πάνω στο κοινωνικό. Σε αντίθεση, με τις προηγούμενες ποιητικές καταθέσεις του, το νέο του βιβλίο είναι πιο γειωμένο στην πραγματικότητα, πιο ρεαλιστικό, με μια πιο συνειδητή διάθεση, να ακουμπήσει το δάχτυλο στη πληγή και να προσεγγίσει το απτό και καθημερινό μέσα από την πολιτική τους διάσταση.
Η συμπίεση του χώρου και του χρόνου, η παγκοσμιοποίηση ως χώρος σύμπηξης διαφορετικών στοιχείων κουλτούρας, η ανάδειξη νέων εθνικιστικών και ρατσιστικών αντιλήψεων και ο στοχασμός πάνω στην έννοια των συνόρων ως ορίου μεταξύ του ανθρώπινου και του ζωώδους, η υβριδική πολιτισμική ταυτότητα και η μετα-αποικιακή συνθήκη είναι μερικά από τα ζητήματα του θίγει ο Ρακόπουλος στις Εθνικές οδούς. Ωστόσο, ο Ρακόπουλος δεν κινείται με βεβαιότητες και δε βασίζεται σε παγιωμένες αντιλήψεις. Ο ρόλος του είναι αυτός ενός τύπου που δηλητηριάζει πηγάδια (ποίημα «πάγος»), ενός στοχαστή που επιδιώκει μια μετατόπιση πέρα από το κοινά παραδεκτό, παίρνοντας το ανάλογο ρίσκο, «κράζοντας», σατιρίζοντας και διακωμωδώντας τον κυρίαρχο λόγο και το εθνικό αφήγημα. Μέσα από την ποιητική του, ο Ρακόπουλος προσπαθεί να διευρύνει την έννοια του αισθητικού πέρα από την έννοια της ελληνοκεντρικότητας όπως θεμελιώθηκε από τη γενιά του ’30, μέσα από μια ματιά διεθνιστική, κοσμοπολίτικη, υβριδική και χειραφετική. Αν η προσήλωση στο ιδεώδες του έθνους κράτους αποτελούσε διακηρυγμένο στόχο της γενιάς του ’30, ο ποιητής των εθνικών οδών στοχεύει στην ανάδειξη των ρηγμάτων αυτού του ιδεώδους και στην αποκέντρωση της εθνικής ταυτότητας. Η συνομιλία με άλλες κουλτούρες, η ανάδειξη του γλωσσικού και πολιτιστικού πλούτου κάθε περιοχής στον πλανήτη και η ενσωμάτωση κάθε ιστορίας ενός λαού στο ανθρώπινο συνεχές αποτελεί εμμενή στόχευση του Ρακόπουλου, όπως και η καταγγελία κάθε είδους ολοκληρωτισμού.
Από την άλλη, ο Ρακόπουλος τολμά να επιτεθεί στον ποιητικισμό της εποχής, να αποφύγει με κάθε τρόπο τη συναισθηματολογία και τον ψυχικό μηρυκασμό, επιλέγοντας συνειδητά μια γλώσσα αντι-ποιητική, ειρωνική, φορές αυτοσαρκαστική χωρίς να λείπει σε σημεία το χιούμορ. Η μείξη της γλώσσας, η εναλλαγή υψηλού και χαμηλού ύφους, η χρήση της κυπριακής διαλέκτου, η χρήση αγγλικών λέξεων ακόμη και σε τίτλους ποιημάτων αναδεικνύει την πρόθεση του ποιητή να τονίσει την ετερότητα, την ποικιλομορφία, τη γλωσσική πολυφωνία που δεν είναι μόνο απαραίτητη αλλά και μέσα στον υβριδικό της χαρακτήρα είναι όμορφη με έναν διαφορετικό τρόπο από αυτόν που έχουν συνηθίσει κάποιοι να αντιλαμβάνονται. Ο Ρακόπουλος κατασκευάζει μια ποιητική «κρεολή», που δε φοβάται να δοκιμαστεί και να δοκιμάσει το ποιητικό αισθητήριο όσων ακόμη αρέσκονται σε μια υψηλή ποιητική γλώσσα.
Στον μετανεωτερικό κόσμο του σήμερα, η κυριαρχία του ατομικισμού και του ηδονιστικού τρόπου ζωής καθιστά την επιστροφή της πολιτικής στη δημόσια συζήτηση και την τέχνη πιο απαραίτητη από ποτέ. Το βιβλίο, Στις εθνικές οδούς, είναι ένα ποιητικό μανιφέστο και ταυτόχρονα ένα πολιτικό εγχείρημα που υποστηρίζει ακριβώς αυτή την επιστροφή της ποίησης στον κοινωνικό και πολιτικό της χαρακτήρα. Η μίμηση, η σάτιρα, η ειρωνεία και το χιούμορ είναι τα εργαλεία της επιστροφής του πολιτικού, ως του απωθημένου που επανέρχεται στη σκηνή όχι ως ανοίκειο όπως ίσως θα απαιτούσε ο Φρόιντ, αλλά ως απολύτως οικείο και καθημερινό.
Ο Ρακόπουλος με τη φόρα μιας ποίησης που δεν έχει ακόμη έλθει αλλά έρχεται από το μέλλον καταθέτει ένα γνήσιο βιβλίο στιβαρής πολιτικής ποίησης που επερωτά την κουλτούρα και την εθνική ταυτότητα ως προβλήματα προς επίλυση, με μόνη βεβαιότητα πως στο πεδίο του πολιτικού όλα είναι ανοιχτά, ακόμη και οι ανατροπές.
