Ένας πρωτεϊκός-μαγματικός ποιητής

Το 2^ο συνέδριο για τον ποιητή Boris Gamaleya (B.G.) πραγματώθηκε από τις 17 μέχρι 12 του Οκτώβρη 2022 στο νησί της Rèunion στον Ινδικό Ωκεανό και είχε ως τίτλο “Boris Gamaleya, ωκεανοϊνδικός ποιητής του σύμπαντος”. Το συνέδριο οργανώθηκε σ’ αυτό το μακρινό σημείο της Γαλλίας και συνεπώς και της Ευρώπης, από το Πανεπιστήμιο της Réunion σε συνεργασία με πλήθος άλλων θεσμών και οργανώσεων με την ευκαιρία της επιστροφής των οστών του ποιητή στη γενέτειρά του – ήταν θαμμένος στη Γαλλία (περιφέρεια του Παρισιού) όπου και πέθανε το 2019.
Ο B.G. γεννήθηκε (1930) στο ηφαιστειακό νησί της Réunion που βρίσκεται στον Ινδικό Ωκεανό στο ύψος της Μαδαγασκάρης· ο πατέρας του ήταν Ρώσος ουκρανικής καταγωγής που έφυγε από τη Ρωσία μετά την επανάσταση του 1917, και παντρεύτηκε μια ιθαγενή κοπέλα από την τοπική κοινωνία. Η ζωή του B.G. ήταν πολυσχιδής και περιπετειώδης: αυτονομιστής, συντάκτης του πολιτιστικού προγράμματος του πανίσχυρου κομμουνιστικού κόμματος του νησιού, καταγραφέας των τοπικών παραμυθιών στη γλώσσα των κρεολών, λεξικογράφος της τοπικής κρεολής γλώσσας, πολιτικός ακτιβιστής, ανανεωτής της ποιητικής τοπικής παράδοσης, ανατρεπτικός ποιητής χρησιμοποιώντας τη γαλλική γλώσσα, εξόριστος από την πατρώα γη λόγω της πολιτικής δράσης του (απόφαση υπουργού Debré από το Παρίσι). Πολύτροπος και πολυγραφότατος διαμόρφωσε ένα ιδιότυπο ποιητικό έργο που του χάρισε μια ειδική θέση στη σύγχρονη γαλλόφωνη ποίηση: ποιητικές συλλογές, ένα θεατρικό έργο, ένα ορατόριο με βάση αυτό το θεατρικό έργο – παραγγελία του Γαλλικού κράτους για τα 150 χρόνια κατάργησης της δουλείας, ένα πεζο-ποίημα (“roème, roman – poème) στο πνεύμα του Rabelais, Sterne, Diderot….(Βιο-βιβλιογραφία : https://memoire-esclavage.org/biographies/boris-gamaleya).
Ποιητής - συγγραφέας - στοχαστής ο B.G. συνδέεται άμεσα και πολλαπλά με την ιστορία της Réunion, του Ινδικού Ωκεανού και με «όλες τις συμπτώσεις του πάντα ανοιχτού ορίζοντα» (δικιά του έκφραση). Ξεκινώντας από το ηφαιστειογενές νησί του, ανοίγεται σε πολλούς κόσμους και διασχίζει χώρους και χρόνους (πραγματικούς και συμβολικούς), δοκιμάζεται από τις επιταγές του πρωταρχικού και διερευνά τους μύθους, τις θρησκείες, τις αφηγήσεις για τους ζωντανούς και τους νεκρούς και πειραματίζεται με τις γλώσσες, τις τεχνικές ποιητικής γραφής, τις μορφές της ποίησης, με τη μουσική (λαϊκή και έντεχνη), τα τραγούδια, και τέλος με τις σύνθετες πρακτικές έκφρασης των εθνοτήτων (βλέπε υποσημείωση 3 σχετικά με την παράδοση maloya). [Βλ. και τα πρακτικά από το πρώτο συνέδριο, Νίκαια, Γαλλία, 2004. Patrick Quillier et Dominique Ranaivoson «Boris Gamaleya. Les Polyphonies de l’ extrême », Editions Sèpia, Γαλλία 2011). Καθώς και το βιβλίο, των συντονιστών του 2ου Συνεδρίου (2022), Carpanin Marimoutou και Patrick Quillier, “Anthologie de la poésie réunionnaise. INFINI INSULAIRE. Ni mausolée n’ est une-île-ni mot isolé”, œuvres de Gino Guedama, 2022.]

Στην πρώτη μέρα του 2ου συνεδρίου (17.10.2022), στην απογευματινή συνεδρία που ήταν αφιερωμένη στις μεταφράσεις σε διάφορες γλώσσες, είχα την τιμή να διαβάσω με τρόπο επιτελεστικό ποιήματα του B.G. στα ελληνικά σε δική μου μετάφραση – χρησιμοποίησα την ανθολογία που είχε ετοιμάσει ειδικά ο Patrick Quillier (καθηγητής και ποιητής – ανθολόγος της ποίησης από την Réunion) —βλ. πιο κάτω την ελληνική εκδοχή των ποιημάτων. Επίσης είχα την ευκαιρία να παρουσιάσω μια ελληνότροπη υποδοχή του ποιητή και του έργου του, που συνοψίζεται στις επόμενες παραγράφους.

Η προσέγγιση του έργου και του βίου του B.G. κινείται ανάμεσα σε μια γεωπολιτική και σε μια γεω-ποιητική προοπτική. Ο πατέρας του έρχεται από την Ευρώπη, συναντάει τη σύζυγό του στο νησάκι του Ινδικού Ωκεανού, απ’ όπου ο ποιητής, βρίσκει τον τόπο να εξ-αγγείλει στίχους και χρησμούς για το νησί του, το σύμπαν και το νησί – σύμπαν του. Επιπλέον, για λόγους γεωπολιτικούς και ιστορικούς το νησί αυτό ανήκει γεωγραφικά στη σύγχρονη Ευρώπη αλλά ταυτόχρονα εμπλέκεται σε πολλαπλές μυθολογίες, οπωσδήποτε πολύ διαφορετικές αυτές τις ευρωπαϊκές. Τοιουτοτρόπως, ο ποιητής γίνεται αγωνιστής του ασύμβατου και του διαφορετικού, καταδικασμένος στις «επιτυχείς- αποτυχημένες» συνθέσεις των μυθημάτων του (mythèmes).
Το νησί της Réunion αποτελεί προϊόν της λειτουργίας των ηφαιστείων του Ινδικού ωκεανού: για χιλιάδες χρόνια και ακόμη σήμερα, η επέκταση του και η κατάληψη του θαλάσσιου χώρου στηρίζεται στη συνεχώς ενεργή λειτουργία των «σπλάχνων» του πλανήτη μας. Κάθε τόσο από τον κρατήρα του εκτοξεύεται το υγρό μάγμα για να φτάσει μέχρι τη θάλασσα όπου και στερεοποιείται. Τα ποιήματα του B.G. δεν αναφέρονται μόνο σ’ αυτό τον τρόπο δημιουργίας του νησιού, αλλά τα ίδια αποτελούν ένα ιδιόμορφο ποιητικό μάγμα που ξεχύνεται στις λευκές σελίδες των βιβλίων. Τα ίδια τα ποιήματα μεταπλάθονται σε μουσικές συνθέσεις σύμφωνα με πολλαπλούς ρυθμούς. Έτσι, όπως τα νησιά αναδύονται στον ωκεανό από τις απαρχές της δημιουργίας της επιφάνειας της γης και από το μοίρασμα μεταξύ ξηράς και θάλασσας, με ανάλογο τρόπο και τα ποιήματά του αναδύονται στα αρχιπελάγη των γλωσσών. Ο G.B. λειτουργεί ως καπετάνιος στο πλοίο της ποίησης όπως αυτό διασχίζει το αρχιπέλαγος των γλωσσών – προφορικών και γραπτών.
Με μια εξαιρετικά ελληνοκεντρική θεώρηση ο G.B. βρίσκεται στο κέντρο ενός τριγώνου που οι γωνίες του κατέχονται από τον Εμπεδοκλή, τον Ορφέα και τον Πυθαγόρα. Η διατύπωση-ισχυρισμός στηρίζεται στις ακόλουθες διαπιστώσεις. Ο G.B. αναφέρεται συχνά στο ηφαίστειο, το μάγμα και τη φωτιά που γεννούν το νησί του – τον κόσμο του ̇ ο ίδιος αναφέρεται στην τύχη του νησιού του, στην στόχευση της κοινωνικο-πολιτιστικής της αυτονομίας και δρα όπως ο Εμπεδοκλής, στην επίτευξη μιας ανεξάρτητης υπόστασης της πατρίδας του – εξορίζεται γι’ αυτήν τη δράση σου στην μητροπολιτική Γαλλία(τέλη της δεκαετίας του 1950), αν και αργότερα εγκατέλειψε το κομμουνιστικό κόμμα και έδρασε ως ανεξάρτητος πολιτιστικός ακτιβιστής. Ορφικός, καθώς η ποίηση του αναφέρεται και συνομιλεί με τη «φύση»: από τα βράχια μέχρι τα πουλιά, τις κινήσεις της θάλασσας και τις ομίχλες που φέρνει ο ωκεανός, οι ήχοι από τα δάση μέχρι τις γραμμές των βουνών ̇ τα ποιήματα του πάλλουν στους ρυθμούς των τοπίων, στην ιερότητα των στοιχείων του σύμπαντος και στο μουρμουρητό των ανθρώπινων πράξεων και παθών. Πυθαγόρειος καθώς η μουσική αποκτάει γενεσιουργό χαρακτήρα και καθώς τα πράγματα σε μικρή κλίμακα ή σε μεγάλη κλίμακα του σύμπαντος ακολουθούν μια ακατάπαυστη ροή σύμφωνα με ποικίλους ρυθμούς και καταλυτικές δομές. Με μια απλουστευτική διατύπωση, ο G.B. λειτουργεί ως επι-τελεστής μιας ποιητικής κοσμογονίας και ως μη θρησκευτικός προφήτης για τα ανοιχτά, τα μελλούμενα και τα επερχόμενα.
Το νησί της Réunion είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα πολιτιστικού συγκρητισμού(acculturation), καθώς πολιτιστικές κοινότητες από την Ινδία, την Κίνα, την Ευρώπη, τη μέση Ανατολή και την Αφρική συνυπάρχουν σε συνεχή αλληλεπίδραση. Ο G.B. γίνεται ένας εξερευνητής των τρόπων (δυνατών ή και αδυνάτων) σύμφωνα με τους οποίους οι κάτοικοι του νησιού θα μπορέσουν να οργανώσουν και να πραγματώσουν τη συνύπαρξή τους, όχι μόνο στο όνομα της αμοιβαίας ανοχής αλλά και στο όνομα της δημιουργικής συνομιλίας μετά των πολιτιστικών προτύπων / μορφωμάτων (cultures). Ο ίδιος με καταγωγή από τις πεδιάδες της Ουκρανίας, γνώρισε τις θρησκείες (ινδουισμός, ανιμισμός, χριστιανισμός, μουσουλμανισμός…) ως ένα ρευστό μάγμα του ιερού και του θείου στο φαντασιακό στερέωμα του νησιού και του ωκεανού. Ο B.G. υπήρξε ένας τυχερός ποιητής καθώς βρέθηκε στην Εδέμ των πολιτιστικών διαφορών και συγκρούσεων και η ποίηση του τράφηκε από την ατέρμονη διαδικασία των ανθρώπινων προσπαθειών να κτίσουν μια «ζώσα» κοινωνία και ένα ενεργό πολιτιστικό ηφαίστειο, ανάμεσα σε θάλασσα και ουρανό.
Τελικά, ο B.G. δεν περιορίστηκε μόνο στην φαντασμαγορία της φύσης (της γης και της θάλασσας, των ζωντανών και των άψυχων όντων), αλλά καταδύθηκε και αναδύθηκε σε και από τους άλλους κόσμους, που η ανθρώπινη φαντασία διαμορφώνει και μεταμορφώνει αέναα.

Ο θάνατος οφθαλμός του καθρέφτη

Γεννηθήκαμε από μια πρώτη κραυγή στην πιο ψιλή κορυφή. Οι στρογγυλές φανφάρες δεν φοβούνται να εκτοξεύσουν προς άλλους ρυθμούς.
Ο θάνατος έχασε κάτι από το μεγαλείο του. Τ ’αμπάρια στις κορβέτες του πολλαπλασιασμένα επί δέκα ή τα παπουτσάκια ενός μωρού kadok δίνουν ελεεινή εντύπωση μέσα στη λίστα των επιλεγμένων έργων.
Καλούμε με αυτόν τον τρόπο σε αναμέτρηση την καλύτερα εξοπλισμένη εχθρική δύναμη, χωρίς ωστόσο να μπαίνουμε στην εποχή των εύκολων λύσεων ή στα «ταραγμένα λημέρια των γαρίδων».
Το νησί είναι ακόμα ένας λαός χωρίς αντίδραση ενάντια στους εξωτερικούς θορύβους, στα απαρχαιωμένα που ζυμώνονται, στις καλύβες που καταρρέουν. Oι πυκνές θηλυκότητες ξεκόβουν από τις μυστικές δεσμεύσεις. Μέχρις ότου επιστρέψουν και πάλι σε αυτές: Θεέ μου σ’ αγαπώ…
Αυτή η νύχτα της ανεμελιάς σαν την καλή υγεία
Αυτή η θάλασσα που ελευθερώνει εκεί όπου το νησί δεν φτάνει Αυτή η νύχτα της γλώσσας όπου βαθιά αποκοιμιόμαστε

Κάποια φορά το μέλλον ερχόταν να σβήσει μπρος στα πόδια σου στις μαυρισμένες γειτνιάσεις της ενέργειας δυο ροές προσφερόντουσαν για να αναμείξουν τις αναπαύσεις τους ένιωθες την ανάδυση των κεραιών της εικόνας η θάλασσα αποκεφαλισμένη αναζητά σε σένα το κεφάλι της νύχια του ενδημικού γερακιού, μεταφέρουν μια ηχώ και η ζωή συνεχίζεται επιρρεπής στο να παρατηρεί την ταραχοποιό αστραπή του πραγμοποιημένου ρήματος σε φόντο ερυθρίασης και μαύρων γυναικείων θεών ένα επίκαιρο όνειρο πυροδοτεί ένα επίμονο βλέμμα προς εσένα μισοκοιμάμαι στην τερπνή λειτουργία σου

Αύριο — ήλιος
Μαγιά αρχείου

Στην ωραία φυλή
τα δίχτυα μες στο φεγγάρι
κάνεις μούτρα
ο μακαρίτης ωκεανός ο σπόρος βότσαλο

ταιριασμένο με τις αξίνες του δευτερεύοντος

η Αφροδίτη ξεχωρίζει πιο γρήγορα από τα άλλα
εναποθέτουμε στην γη
στις απαγγελίες του πνεύματος
στην ταξιδεύτρια χώρα για να σωθεί από τον εαυτό της

αύριο —ήλιος μαγιά αρχείου—
οίνου
ανέμου
                        αφύπνισης

AΧ ΜΑ ΝΑ ΣΑ

Η νύχτα γλιστράει μες
στους ανάλαφρους θησαυρούς σου
για πολύ καιρό
το γεγονός ξεσπάει
το Μονοπάτι αναστρέφει
μέσα σου τη ζωή
αθέατος ψαλμός
έκταση απογυμνωμένη
πέρα από την μορφή σου

νησί-σταυρός
τελευταίο συν
το πνεύμα κυλάει αυτονόητα
το αστέρι συνεχίζει

Το καλύτερο της έμπνευσής μου — το οφείλω στο πέταγμα πάνω από μια ορεινή χώρα μέσα στην κραυγή πρωί βράδυ των αλκυόνων.

Το κατά Κουπρέν μάθημα για τη λειτουργία του σκότους

Κεκοιμησμένα φτερά των αστεριών
κοκόρια χέρια ξεριζωμένα από τα δάση
η νύχτα των νησιών σπρώχνει τους λαούς της στο διάστημα

επιγλωττίδα σε σπόρο χιονιού ανάμεσα σε θάλασσα και σειρήνες
μέσα από το πρόσωπο της Κάλι περιμένω το πέρασμα της Ιουδίθ
είναι μακριά από εδώ έως το χέρι αυτό που ονειρεύεται
να φυτέψει το κρανίο μου στο μισοφέγγαρό του
κοράλλι κόντρα στο φως πάνω στον αφρό των συγκρούσεών μας

μέσα από το νησί-κόσμο στην ευχέρεια των εθελοντών

Mondo sono

                        ακριβής άσκηση
                                                να χαθείς στην Υπνηλία

Η βελόνα πιέζει τα βραχέα κύματα μέχρι ασφυξίας. Βγάζει ένρινο ήχο, παίζει τη μεγάλη νευρική μύγα (ή την τριμμένη μοτσαρέλλα) πασαλείβεται μέσα σε κρίσεις λόξιγκα, πριονίζει ετερόκλητες συγκρούσεις, πέφτει πάνω στο Imaginary Landscape No. 4 για δώδεκα ραδιοφωνικούς σταθμούς του John Cage, σκοντάφτει, εκτροχιάζεται, συνέρχεται .. . Εντέλει σαν άγγελος που θα είχε παρατήσει το ιστίο του Trisagion για το αλεξίπτωτο πλαγιάς, κατεβαίνει κατευνασμένη και σταματάει άφωνη. Από τα βάθη μιας κάποιας Κιρκασίας, υψώνεται μια φωνή:
…proshai…poimi…prosti…
(αντίο… κατάλαβε… συγχώρεσε… )

Και βέβαια!
Το αστέρι της Σουράτ εγκαθιστά κοκόρια των ανθολογιών στις πλαγιές.
Μην αναχωρείς και ας ανανεωθεί το έργο στην καλύτερή του εκδοχή.

…………

ο - ι , ο - ι

παραισθητικός πυθμένας μιας επικίνδυνης γειτονιάς
ένα γέλιο
και όλα διαλύονται
Τσίριγμα κυματοειδές μιας παλιάς σωλήνωσης στο μπάνιο αυτού που ξυπνάει νωρίς.
Τα ξημερώματα η χορτοκοπτική του γείτονα...
Ο ουρανός είναι καθαρός κι όμως το πνεύμα γλιστράει σε μια ολισθηρή πλαγιά. Και η βελόνα δεν τα είπε όλα…φα σολ λα ρε φα… ταλιτατά…στο θέατρο των αστεριών τραγουδά ακόμη ο Nusrat Fateh Ali Khan

1. Ευχαριστίες στην Michèle Valley και τον Γιάννη Ρηγάδη για την κριτική ανάγνωση της μετάφρασής μου.
2. Ευχαριστίες στον Pr. Patrick Quillier και στον Pr. Jean-Claude–Carparin Marimoutou για την πρόσκλησή τους να συμμετάσχω στο 2^ο συνέδριο για τον Boris Guamaleya (17-22/10/2022) στη La Réunion.
3. Le maloya γεννήθηκε στις καλλιέργειες των ζαχαροκάλαμων για να εκφράσει τον πόνο και την εξέγερση των σκλάβων που ήρθαν από την Αφρική και τη Μαδαγασκάρη. Le maloya μάγμα – μείγμα ποίησης /τραγουδιού / μουσικής /χορού μεταδίδεται από γενιά σε γενιά και σχετίζεται με τη λατρεία των προγόνων. Μεταμορφώθηκε και μεταμορφώνεται καθώς δέχεται επιρροές από την ποίηση slam, το rock, τη reggae, τη jazz και την ηλεκτρονική μουσική ̇ χρησιμοποιεί δε παραδοσιακά και σύγχρονα όργανα, τοπικά και διεθνή. Μια ζωντανή και σφύζουσα παράδοση διαμεσιακής παράδοσης σε πολυάριθμες παραλλαγές.