Μα τον Αστερίσκο!

Ο αστερίσκος (ίδια λέξη στις περισσότερες γλώσσες) είναι το γνωστό σύμβολο που προστίθεται μετά από μια λέξη, για να αναφερθούμε σε μια υποσημείωση. Γνωστό είναι επίσης το γεγονός ότι αποτελεί ένα από τα πρώτα μεταλλικά στοιχεία που χρησιμοποίησαν οι τυπογράφοι του Μεσαίωνα. Ο Αστερίξ, από την άλλη, είναι ο πασίγνωστος ήρωας των γαλλικών κόμικς, ο οποίος συνδέεται με την τυπογραφία μέσω των όφσετ εικόνων. Δεν είναι, εντούτοις, το μοναδικό συνδετικό στοιχείο. Χάρτινος ήρωας και τυπογραφικό σύμβολο διατηρούν μια ισχυρότερη συγγένεια. Στην πραγματικότητα, το όνομα του Γαλάτη αποτελεί σκοπούμενη παραφθορά της λέξης αστερίσκος.

Αν προσπεράσουμε την όποια σύνδεση εξαιτίας της συνήχησης των δύο λέξεων, το όνομα του Αστερίξ είναι γραμματολογικά αμάρτυρος τύπος. Πέρα από τα χωρικά ύδατα του κόμικς δεν εντοπίζεται σε άλλο γραπτό κείμενο, ούτε αποδεικνύεται. Η ανάλυσή του ονόματος δίνει δύο λέξεις: «aster», από τον ελληνικό αστέρα, και «rix» που είναι ο βασιλιάς στα Κελτικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα από το κόμικς, ο αρχηγός του Γαλατικού χωριού, «Μαζεστίξ», (στην παλαιότερη ελληνική έκδοση «Μοναρχίξ» και στο πρωτότυπο Abraracourcix). Χαρακτηριστικό παράδειγμα από την ιστορία, ο αρχηγός των Αρβέρνων, Βερκιγγετόριξ. Με αυτό τον τρόπο η λέξη μπορεί να εκληφθεί ως «βασιλιάς των αστεριών», μια ακόμα διάκριση για τον Αστερίξ. Σχετικά με την επινόηση του ονόματος, ο καθ’ ύλην αρμόδιος, Ρενέ Γκοσινί, είχε πει: «Ένας από τους κυριότερους λόγους που του έδωσα αυτό το όνομα δεν είναι το ιστορικό υπόβαθρο αλλά επειδή ξεκινά με το “A”, που αντιπροσωπεύει ένα αναμφισβήτητο πλεονέκτημα στις αλφαβητικές ταξινομήσεις των μελλοντικών εγκυκλοπαιδειών κόμικς.»

Αν το όνομα του Αστερίξ σχηματίστηκε από τον αστερίσκο, το όνομα του αχώριστου συντρόφου του, Οβελίξ, δεν είναι βέβαιο ότι προέρχεται από τον ογκώδη οβελίσκο (μενίρ) που κουβαλά, αλλά από ένα άλλο τυπογραφικό σύμβολο. Ονομάζεται οβελός (obèle) και αρχικά χρησιμοποιήθηκε στην παλαιογραφία για να υποδείξει ένα παρεμβαλλόμενο απόσπασμα σε αρχαίο κείμενο. Ο οβελός ονομάζεται επίσης οβελίσκος (obèlisque), από την αρχαιοελληνική λέξη για τη μικρή καρφίτσα, έχοντας διάφορες τυπογραφικές μορφές. Σε πρώτη φάση ήταν μια μικρή οριζόντια γραμμή ή βέλος με το οποίο οι γραμματικοί επισήμαιναν στο περιθώριο των χειρόγραφων νόθες λέξεις, στίχους, ή χωρία αρχαίων κειμένων. Στη συνέχεια πήρε τη μορφή λατινικού σταυρού, μονού (†) ή διπλού (‡), για να επισημάνει τροποποιημένα ή προστιθέμενα χωρία σε αρχαία κείμενα. Όμοια με το αχώριστο ζευγάρι Αστερίξ - Οβελίξ (και πολύ πριν αυτοί εμφανιστούν στα κόμικς), ο αστερίσκος και ο οβελίσκος συνδέονταν στενά: «οβελός μετ’ αστερίσκου» ονομαζόταν το σύμβολο με το οποίο δηλωνόταν ότι έπρεπε να αλλάξει η σειρά των στίχων ενός ποιήματος.

Σύμφωνα με τον εμπνευστή των δύο ηρώων, Ρενέ Γκοσινί, η λογοπαικτική επιλογή των δύο ονομάτων οφειλόταν, πρωτίστως, στην επιθυμία του να αποτίσει φόρο τιμής στον παππού, από την πλευρά της μητέρας του, που ήταν τυπογράφος. Προερχόμενος από μια εβραϊκή οικογένεια Ασκενάζι, με καταγωγή από την Πολωνία και την Ουκρανία, ο Λαζάρ Αβραάμ Μπερεσνιάκ υπήρξε θύμα πογκρόμ στη Ρωσία και κατέφυγε με την οικογένειά του στο Παρίσι το 1905 ή το 1912. Το τυπογραφείο που διατηρούσε στην οδό Λαγκράνζ ήταν υπεύθυνο για τη γαλλική έκδοση των κυριότερων εφημερίδων σε γίντις, τη γλώσσα των εβραϊκών κοινοτήτων της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης. Εκεί τυπώνονταν και οι «ρωσόφωνες» εφημερίδες που κυκλοφορούσαν στη Γαλλία, με κυριλλικά τυπογραφικά στοιχεία. Ο παππούς του Ρενέ Γκοσινί έγραψε και εξέδωσε, επίσης, το πρώτο και μοναδικό υπάρχον λεξικό της εβραϊκής γλώσσας σε γίντις, που εκδόθηκε στη Γαλλία το 1939.

Λίγο πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, μερικά μέλη της οικογένειας Μπερεσνιάκ αποφάσισαν να εγκαταλείψουν τη Γαλλία. Ανάμεσά τους και οι γονείς του μικρού Ρενέ που εγκαταστάθηκαν στην Αργεντινή. Λίγο πριν την εισβολή της Γερμανίας, το τυπογραφείο του Μπερεζνιάκ τύπωσε ψεύτικα χαρτιά για όσα μέλη της οικογένειας είχαν παραμείνει στη χώρα, κάτι που τους επέτρεψε να καταφύγουν στην επαρχία και να κρυφτούν εκεί. Στη διάρκεια της Κατοχής, το τυπογραφείο Μπερεσνιάκ δεν γλίτωσε από τη λεηλασία και την καταστροφή της περιουσίας των Εβραίων από τους Ναζί. Μετά την απελευθέρωση, ο μόνος επιζών θείος του Ρενέ, Σερζ Μπρεσνιάκ, επανίδρυσε την εταιρεία. Μάλιστα, το 1973 τυπώθηκε εκεί η πρώτη ρωσική έκδοση του χρονικού του Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ.

Όταν το 1959, ο Ρενέ Γκοσινί  –με τη συνενοχή του σχεδιαστή Αλμπέρ Ουντερζό– βάφτισε Αστερίξ και Οβελίξ τους ήρωες του νεογέννητου κόμικς, είχε πρωτίστως κατά νου τον τυπογράφο παππού, αλλά και τον τυπογράφο θείο. Ήταν ο τρόπος του για να τιμήσει διπλά, τόσο τους δικούς του προγόνους, όσο και τους ένδοξους προγόνους της χώρας. «Μα τον Τουτάτη!» θα αναφωνούσαν, κατά το σύνηθες, οι Γαλάτες. «Μα τον Αστερίσκο!» θα αντέτεινε με πονηρό χαμόγελο ο Γκοσινί.