Ένα μνημειώδες έργο για την “Πνευματική Πορεία του Γένους”

Επισφραγίστηκε κατά τον Δεκέμβριο του 2022 η σπουδαία για τα Ελληνικά Γράμματα έκδοση Η Πνευματική Πορεία του Γένους με όχημα το χειρόγραφο και το έντυπο βιβλίο με την έκδοση του 5ου τόμου. Πρόκειται για σύνοψη του 4τομου έργου, το οποίο ξεκίνησε να εκδίδεται το 2017 και διατρέχει μια πορεία ολοκληρωμένης παρουσίασης των σπάνιων πνευματικών τεκμηρίων από τα μέσα του 13ου αιώνα μέχρι τα προεπαναστατικά χρόνια.
Όπως σημειώνει ο ακαδημαϊκός Θεοδόσης Π. Τάσιος, που συνέταξε την Επιτομή, αντί της χρονολογικής και τη χωρικής παρουσίασης των ιστορουμένων, ακολουθήθηκε στον 5ο τόμο μια παραγοντική παρουσίασή τους, με εξέταση επτά “παραγόντων” που επηρεάζουν ή χαρακτηρίζουν την Πνευματική Πορεία του Γένους και συνδέονται εν μέρει με το “χειρόγραφο” και κυρίως με το “βιβλίο” - είναι οι εξής:
Παιδεία του Γένους και Βιβλίο — Βιβλία και εθνική αυτοσυνειδησία — Οι Σχολές και τα βιβλία — Tυπογραφεία και βιβλίο — Η Εκκλησία — Για τη δημώδη γλώσσα — Η διάδοση των Θετικών Επιστημών.
Το έργο Η Πνευματική Πορεία του Γένους με όχημα το χειρόγραφο και το έντυπο βιβλίο του Κ. Σπ. Στάικου, που συμπληρώθηκε με την Επιτομή από τον Θ. Π. Τάσιο, αποτελεί στο σύνολό του ένα μοναδικό επίτευγμα συμπερίληψης όλων των στοιχείων και πληροφοριών για την Ευρωπαϊκή και την Ελληνική Γραμματεία, από τα μέσα του 13ου αιώνα μέχρι τα πρώτα χρόνια του 19ου, πριν από την Επανάσταση του 1821. Η συνεισφορά του έργου στην πνευματική βιωσιμότητα του Γένους, του Ελληνισμού και της Ελλάδος είναι ανεκτίμητης αξίας.

Ο Α΄ τόμος πραγματεύεται τις πνευματικές διαδρομές των Ελλήνων από τον 13ο έως τα μέσα του 16ου αιώνα, με αφετηρία την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204. Ορισμένα από τα θέματα που αναλύονται διεξοδικά αφορούν τη διάδοση της ελληνικής γλώσσας στην Ιταλία και τον διαχρονικό ρόλο της Εκκλησίας, τόσο των εκπροσώπων της όσο και των πατριαρχείων και των μοναστηριών ως κέντρων εκπαίδευσης και αναπαραγωγής της αρχαίας πνευματικής παράδοσης.

Στον Β΄ τόμο υποδεικνύεται ο ακριβής ρόλος που διαδραμάτισε το ελληνικό χειρόγραφο και έντυπο βιβλίο, όχι μόνον ως φορέας εκπαίδευσης και γνώσης, αλλά και ως συνδετικός κρίκος για τη διαμόρφωση της συνείδησης του Γένους. Αποτυπώνεται η εικόνα της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης στις διάφορες πόλεις της Ιταλίας και αναλύονται τα του ελληνικού κοσμικού και λειτουργικού βιβλίου και τα διακριτικά τους (σελίδα τίτλου, πρωτογράμματα, επίτιτλα και εικόνες εντός και εκτός κειμένου).

Στον Γ΄ τόμο αποτυπώνονται οι ποικίλες εκφράσεις του Γένους στη Δύση και την Ανατολή, σε τομείς όπως η εκπαίδευση και η ελληνική τυπογραφία στις παρίστριες ηγεμονίες, κυρίως από την εποχή όπου Έλληνες αναλαμβάνουν το αξίωμα του οσποδάρου. Παρουσιάζεται, επίσης, το δίκαιο που επικρατούσε κατά την Τουρκοκρατία, πολιτικό και εκκλησιαστικό, ενώ επισημαίνεται η σχέση του με το βυζαντινό μέσω της αναφοράς στις σχετικές εκδόσεις, όπως είναι η Εξάβιβλος του Κωνσταντίνου Αρμενόπουλου.

Στον Δ’ τόμο, με τον οποίο ολοκληρώνεται το έργο της Πνευματικής Πορείας του Γένους, παρουσιάζονται θέματα που εντάσσονται χρονικά στην περίοδο από τα μέσα του 18ου αιώνα έως τα χρόνια πριν από την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Πυκνές αναφορές γίνονται στους πρωτεργάτες του φωτισμού του Γένους - τον Γ. Βεντότη, τον Α. Ψαλίδα και τον κύκλο του Αδαμάντιου Κοραή, καθώς και στους Εθνεγέρτες, όπως ήταν ο Ρήγας Φεραίος και οι σύντροφοί του.

Το κύριο θέμα του έργου στο σύνολό του: η ίδρυση και η λειτουργία τυπογραφικών κέντρων στη Δύση και την Ανατολή, με σκοπό την έκδοση κοσμικών και θρησκευτικών βιβλίων για το Γένος και τους απανταχού ελληνόφωνους, αναδεικνύει και την πηγή τροφοδοσίας του φρονήματος των Ελλήνων αλλά και του ενδιαφέροντος των Φιλελλήνων για την Ελλάδα, μέχρι την Παλιγγενεσία. Στην κυτταρική σύσταση και μνήμη του Γένους περιέχεται αυτός ο θησαυρός ως ο πλέον ισχυρός λόγος της ύπαρξής του, μέσα από την αναπαραγωγή και διασπορά των Γραμμάτων, του Λόγου και του Στοχασμού. Είναι φωτοδότης ανά τους αιώνες, που έθρεψε τον φιλελληνισμό, σμίλεψε την εθνική συνείδηση και ταυτότητα και μας οδήγησε στον δρόμο προς την Ελευθερία.
Κατ’ ακολουθία σήμερα, πιστεύω πως και στη ζωή της ελληνικής επιχειρηματικής κοινότητας, η έννοια της βιώσιμης εξέλιξης και ανάπτυξης είναι ανάπηρη χωρίς ανατροφοδότηση και δημιουργία αξίας που να δομείται πάνω στο -άγνωστο ή και περιφρονημένο εν πολλοίς- πολιτισμικό απόθεμα του τόπου μας. Μάλιστα, τούτο συμβαίνει παράλληλα με την αναζήτηση μιας παγκοσμιοποιημένης κωδικοποίησης νέων αξιών, που συγκλίνουν στον “ελάχιστο κοινό παρονομαστή”, διολισθαίνοντας στα κατά συνθήκην αναγκαία της τυποποίησης και σε μια πολιτισμική-πολιτιστική και γλωσσική συμβατικότητα. Αξίζει να υπογραμμιστεί πως το σπουδαίο πόνημα του Κώστα Στάικου αναδεικνύει και τη θεμελιώδη αναγκαιότητα προστασίας της Ελληνικής Γλώσσας για τη συνέχεια στην «Πορεία του Γένους».
Οι τέσσερεις τόμοι με την Επιτομή αντανακλούν αντιπροσωπευτικά και τον πνευματικό θησαυρό της εξαιρετικής πρωτοβουλίας “Περί Βιβλιοθηκών” (aboutlibraries.gr), της ψηφιακής πλατφόρμας που οφείλεται στη συνεργασία της νεότευκτης μη κερδοσκοπικής εταιρείας “Κήπος Φιλοβίβλων” με το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης & Ηλεκτρονικού Περιεχομένου (ekt.gr).