Ένας σχεδόν αιώνας αυτοσαρκασμού στην πορτογαλική ποίηση

Χώρα «ηπίων ηθών»: έτσι αρέσκονται, καταπώς λέγεται, να βλέπουν τη χώρα τους οι Πορτογάλοι. Στη χώρα αυτή ο αυτοσαρκασμός των ποιητών, άλλοτε υπαινικτικός και λεπταίσθητος και άλλοτε απερίφραστα κατεδαφιστικός, είναι απροσδόκητα συχνός. Ενίοτε δε και αρκετά δριμύς. Ίσως να απηχεί έναν λανθάνοντα «εθνικό/λαϊκό αυτοσαρκασμό», ή/και τη βουβή πλην αξιοπρεπή αυτοσυνείδηση (μήπως και αυτολύπηση;) ενός λαού, που η απλή αναφορά της χώρας του οδηγεί τον «ξένο», αυτόματα σχεδόν, σε συνειρμούς με περασμένα μεγαλεία και του φέρνει στον νου την ανήμπορη μελαγχολία του fado. Ο ολιγογράφος πλην επιδραστικότατος Πορτογάλος ποιητής Carlos Queiroz Ribeiro (Κάρλους Κεϊρόζ Ριμπέιρου), σημαντικός εκπρόσωπος του κύματος του δεύτερου πορτογαλικού μοντερνισμού, το οποίο εκφράσθηκε, κατά κύριο λόγο, μέσα από τις σελίδες της λογοτεχνικής επιθεώρησης Presença (1927-1940), στη (μοναδική) ποιητική συλλογή που εξέδωσε, το 1948, με τίτλο Desaparecido - Breve Tratado de Não-Versificação (Eξαφανισθείσα – Σύντομη Πραγματεία περί Μη-Στιχουργικής), δηλώνει επιγραμματικά σε ένα ποίημα: «Português e vivo / É diminutivo. // Só fazemos bem / Torres de Belém / = Ζωντανό και πορτογαλικό / Είναι υποκοριστικό // Μήπως καλά δε φτιάχνουμε τάχα / Πύργους του Μπελέμ μονάχα;». Παραπέμποντας, με τους στίχους αυτούς που έχουν γίνει ψωμοτύρι και εύκολο άλλοθι, άλλοτε δικαίως και άλλοτε αδίκως, στα χείλη πολλών Πορτογάλων, αξίων και αναξίων, στο πασίγνωστο εμβληματικό αρχιτεκτόνημα, της δεύτερης δεκαετίας του 16ου αιώνα. Έναν αμυντικό πύργο χτισμένο στο απόγειο των πορτογαλικών ανακαλύψεων και της εντυπωσιακής αποικιακής εξάπλωσης ο οποίος κοσμεί τη βόρεια όχθη του ποταμού Τάγου, στη Λισσαβώνα. Επιπλέον, θα μπορούσε εύκολα να σκεφτεί κανείς, πως ο ποιητικός αυτός αυτοσαρκασμός πορεύεται συχνά αντάμα, και κάπως αντιστικτικά, με την ηπίως τραγική –όσο και μυστική– (συν)αίσθηση της saudade, μιας πορτογαλικής λέξης ουσιαστικά αμετάφραστης, που αποτελεί στοιχείο της λεγόμενης εθνικής ταυτότητας. Saudade είναι η νοσταλγία για κάτι που κάποιος για πολύ καιρό φαντάστηκε και λαχτάρησε και που ποτέ δεν είχε, φτάνοντας καμιά φορά, με το πέρασμα του χρόνου, να απωλέσει και αυτήν ακόμη τη λαχτάρα. Saudade είναι η θύμηση για κάτι που δεν είχαμε, ενώ το είχαμε θελήσει. Saudade είναι τελικά η νοσταλγία για την ίδια τη λαχτάρα… Επισημαίνουμε πως η saudade έδωσε το όνομα, στις αρχές του 20ού αιώνα, στο άκρως πορτογαλ(οκεντρ)ικό ύστερο μετασυμβολιστικό ποιητικό κίνημα του saudosismo, το οποίο δεν άφησε αδιάφορο ούτε και τον F. Pessoa.
Ο ποιητικός αυτός αυτοσαρκασμός συνοδεύεται, συχνά πυκνά, και από ένα πικρό χιούμορ. Θα έλεγε κανείς ο ποιητικός αυτοσαρκασμός είναι πιο συχνός από ό,τι ο συγκαταβατικός, συνήθως, σαρκασμός του Πορτογάλου ποιητή για τον «άλλον» ή για τα «άλλα». Και ίσως, βέβαια, απλώς να τον συμπληρώνει.

Εδώ, παρουσιάζουμε δειγματοληπτικά κάποια ποιήματα του πορτογαλικού αυτοσαρκασμού, νηφάλια και στοχαστικά, ποικίλης εμπνεύσεως και προελεύσεως. Το τελευταίο εξ αυτών θα μπορούσε να αναγνωσθεί και ως «ανεπαισθήτως» αυτοπαρωδιακό, είναι δε σαφώς «καβαφογενούς» εμπνεύσεως.

Και προς ακρόαση, πριν ή (καλύτερα) μετά την ανάγνωση:

Mário de Sá-Carneiro (Μάριου ντε Σα-Καρνέιρου)

Γεννήθηκε στη Λισσαβώνα το 1890. Συνοδοιπόρος στις λογοτεχνικές αναζητήσεις του Φερνάντο Πεσόα, μέχρις ενός σημείου. Συνιδρυτής μαζί του της θρυλικής επιθεώρησης Orpheu (1915), με την οποία έκανε την εμφάνισή του ο πορτογαλικός μοντερνισμός. Πέρα από το μικρό πλην πολυποίκιλο και πολύ αναγνωρίσιμο ποιητικό του έργο, έγραψε και πεζά, με σημαντικότερο έργο τη νουβέλα A Confissão de Lúcio (μεταφρασμένη στα ελληνικά από τον Κρίτωνα Ηλιόπουλο με τον τίτλο Η εξομολόγηση του Λούσιο, εκδ. Νήσος 2012). Σε τέσσερις στίχους μας δίνει την αυτοπροσωπογραφία του:

Το δεύτερο ποίημά του που παραθέτουμε υπήρξε, κατά τα φαινόμενα, και το τελευταίο του. Αυτοκτόνησε με στρυχνίνη στο Παρίσι το 1916. Είχε προαναγγείλει την αυτοκτονία του με επιστολή στον Πεσόα. Καθυστέρησε ένα μήνα περίπου να την πραγματοποιήσει. Η καθυστέρηση αυτή, κατά πολλούς, οφείλεται στον έρωτά του προς μια γυναίκα για την οποία ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά. Όταν ζήτησα από τον José António Almeida (θα πούμε και γι’ αυτόν παρακάτω) να μου εξηγήσει τα αίτια αυτής της καθυστέρησης, μου απάντησε: «Ο ποιητής αυτός ήταν πάντα αναβλητικός».

Από τη συλλογή Dispersão (Διασπορά). Ποίημα γραμμένο στο Παρίσι το 1913.

Από τη συλλογή Últimos Poemas (Tελευταία ποιήματα). Πρόκειται για ποιήματα που περισυνέλεξε και εξέδωσε ο Πεσόα, στο περιοδικό Athena, τo 1924. Στον Πεσόα oφείλεται και ο τίτλος του ποιήματος.

Από τη συλλογή Dispersão(Διασπορά). Ποίημα γραμμένο στο Παρίσι το 1914.

António José Forte (Αντόνιου Ζουζέ Φόρτε)

Γεννήθηκε στην Πόβουα ντε Σάντα Ιρία, το 1931, και πέθανε στη Λισσαβώνα το 1988. Υπερρεαλιστικής έμπνευσης ποιητής, πριν την έκδοση της πρώτης συλλογής του, το 1958, είχε ήδη καταστρέψει επαρκές υλικό για δυο βιβλία. Δημοσίευσε ποιήματα σε επιθεωρήσεις, εφημερίδες και φέιγ-βολάν τα οποία, μαζί με τα προηγούμενα, συγκεντρώθηκαν στον τόμο A faca nos dentes (Το μαχαίρι στα δόντια).

Manuel de Castro (Μανουέλ ντε Κάστρου)

Γεννήθηκε το 1934 στη Λισσαβώνα όπου και πέθανε το 1971 μετά από προμελετημένη και συστηματική πορεία αυτοκαταστροφής. Αυτοδίδακτος και πολυμαθής ποιητής, ακολούθησε το πορτογαλικό ρεύμα του abjeccionismo, ένα συνδυασμό της υπερρεαλιστικής αισθητικής και της ανυποταξίας απέναντι σε κάθε καθιερωμένο κανόνα, αρχή και αντίληψη. Εγκατέλειψε το σεμινάριο όπου φοιτούσε –δεν ήθελε να γίνει ιερέας– και αφοσιώθηκε στη μελέτη (σχεδόν) παντός του επιστητού. Ειδικότερα δε στη μελέτη της φιλοσοφίας, της λογοτεχνίας και στη μελέτη γλωσσών –μιλούσε επτά γλώσσες και εργάσθηκε ως μεταφραστής της αστυνομίας στη Γερμανία. «Η υπέρβαση κάποιου ορίου είναι (…) μια αλλαγή κατάστασης, ποτέ μια συνέπεια», είχε γράψει κάπου τέσσερα χρόνια πριν πεθάνει. Δημοσίευσε τα έργα Paralelo W (Παράλληλος W), το 1958, και A estrela rutilante (Το απαστράπτον άστρο), γύρω το 1960.

José António Almeida (Ζουζέ Αντόνιου Αλμέιντα)

Ελάχιστα βιογραφικά του είναι γνωστά. Γεννήθηκε στην Μπέιζα και είναι γύρω στα 60. Έχει δημοσιεύσει σε περιοδικά. Το ποίημα που ακολουθεί, γράφτηκε στις αρχές τις δεκαετίας του ’90·