Λογοτεχνία & Μαθηματικά

Συνδυάζοντας το προοίμιο της Ιλιάδας με το απόφθεγμα του Πυθαγόρα «Σχάμα και βάμα» που σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει «κάθε νέο σχήμα είναι ένα βήμα προς τη γνώση» η στήλη φιλοδοξεί να ασχοληθεί με τους τρόπους που οι τέχνες αναζητούν την έμπνευση στους δαιδάλους των μαθηματικών

Δημοσιεύοντας το 1543, λίγες μέρες πριν πεθάνει, το εξάτομο σύγγραμμα, De Revolutionibus Orbium Celestium (Περί της περιστροφής των ουρανίων σφαιρών) ο Νικόλαος Κοπέρνικος πυροδότησε τη θρυαλλίδα της επιστημονικής επανάστασης. Μέσα σε μερικές δεκαετίες, η γη εξοβελίστηκε από το κέντρο του σύμπαντος καταδικασμένη να περιφέρεται σε μια απλή κυκλική τροχιά γύρω από το νέο κέντρο, τον ήλιο. Με τη σειρά του ο ήλιος υποβαθμίστηκε: από κέντρο του σύμπαντος κατάντησε κέντρο ενός μικρού, ταπεινού πλανητικού συστήματος γύρω από το οποίο διέγραφαν τις κυκλικές τροχιές τους η Γη, ο Άρης, η Αφροδίτη και οι άλλοι πλανήτες. Το νέο κοσμοείδωλο αντιλαμβανόταν το σύμπαν ως άκεντρο, διάσπαρτο με αναρίθμητους ήλιους που ο καθένας τους περιστοιχιζόταν από το δικό του πλανητικό σύστημα. Η χαριστική βολή στο Πλατωνικό πρότυπο δόθηκε από τον Κέπλερ: οι τροχιές των πλανητών δεν είναι καν κυκλικές! Το σχήμα τους είναι μια έλλειψη και ο ήλιος αντί να βρίσκεται στο κέντρο της κατοικεί σε μια από τις εστίες της. Τέλος, το 1687, δημοσιεύοντας το Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (Μαθηματικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας) ο Νεύτων ενέταξε τις παρατηρησιακές διαπιστώσεις και τους εμπειρικούς νόμους του Κέπλερ σ’ ένα ενιαίο μαθηματικά τεκμηριωμένο πλαίσιο, βασισμένο σ’ έναν θεμελιώδη νόμο, το νόμο της παγκόσμιας έλξης.

Είναι συνεπώς εύλογο να επιλέξουμε τη δημοσίευση του De Revolutionibus και την έκδοση των Principia ως ορόσημα της απαρχής και την ολοκλήρωσης της επιστημονικής επανάστασης κατά την οποία η Αστρονομία έθεσε σε κίνηση μια διαδικασία που προκάλεσε αλυσιδωτές ανατροπές στη Μηχανική, την Οπτική, τη Χημεία, την Ανατομία, τη Φυσιολογία, ενώ στο υπόβαθρο όλων αυτών των ανακατατάξεων χτιζόταν σταδιακά μια νέα μαθηματική θεωρία, η πρώτη ριζικά νέα μαθηματική δημιουργία ύστερα από τη Γεωμετρία των αρχαίων Ελλήνων: ο Απειροστικός Λογισμός.
Ποια ήταν όμως η υποδοχή που επεφύλαξαν οι μη ειδικοί στα πορίσματα και τις συνέπειες αυτής της εντυπωσιακής ανατροπής ενός κοσμοειδώλου που ήταν λίγο πολύ αποδεκτό για πάνω από δυο χιλιετίες; Ένας τρόπος να αποκτήσουμε κάποια αίσθηση γι’ αυτό, είναι να εξετάσουμε την επίδραση που είχε η επιστημονική επανάσταση πάνω στη λογοτεχνία της εποχής της. Θα επιχειρήσουμε λοιπόν μια περιδιάβαση σε τέσσερα σημαντικά λογοτεχνικά πονήματα που καλύπτουν την περίοδο από το 1630 μέχρι το 1750, από τα μέσα δηλαδή της επιστημονικής επανάστασης, όταν τα συμπεράσματά της είχαν αρχίσει να δημοσιοποιούνται και να γίνονται ευρύτερα κατανοητά, μέχρι τα μέσα του Διαφωτισμού όταν οι δογματικού τουλάχιστον χαρακτήρα αντιδράσεις στις καινοτομίες της είχαν πια κοπάσει. Η επιλογή μας, που δεν είναι σε καμιά περίπτωση εξαντλητική –η εποχή βρίθει από «επιστημονικότροπη» μυθοπλασία– είναι ωστόσο αντιπροσωπευτική. Περιλαμβάνει τη νουβέλα του Κέπλερ Somnium (άρχισε να γράφεται το 1593 και κυκλοφόρησε μετά θάνατον, το 1634), την  Περιγραφή ενός καινούργιου κόσμου που αποκαλείται λαμπρός κόσμος, μια ουτοπία της Μάργκαρετ Κάβεντις που εκδόθηκε το 1666, το πασίγνωστο μυθιστόρημα του Τζόναθαν Σουίφτ Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ (1726) και το φιλοσοφικό αφήγημα Μικρομέγας του Βολταίρου (γράφτηκε το 1739 και κυκλοφόρησε το 1752).

Το 1593 ο Κέπλερ (1571-1630), φοιτητής ακόμα στο Τύμπινγκεν, συνέταξε μια εργασία που διερευνούσε πώς ένα ουράνιο φαινόμενο θα γινόταν αντιληπτό από κάποιον παρατηρητή στη Σελήνη. Το έργο αποδεχόταν το ηλιοκεντρικό μοντέλο και την «ισοτιμία» όλων των ουρανίων σωμάτων όσον αφορά στη δυνατότητα να «πατήσει» κανείς πάνω σε αυτά και να κάνει παρατηρήσεις. Φυσικά προϋπέθετε βαθιά γνώση της Γεωμετρίας και ειδικότερα την ικανότητα διάκρισης ανάμεσα σε φαινόμενη και πραγματική κίνηση. Οι καθηγητές του Τίμπινγκεν, προσηλωμένοι στο γεωκεντρικό μοντέλο, απέρριψαν τη διατριβή που έμεινε στο αρχείο του.
Δεκαέξι χρόνια αργότερα, το 1609, ο Κέπλερ, Αυτοκρατορικός Μαθηματικός πια στην Πράγα, πρωτεύουσα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους ενσωμάτωσε το περιεχόμενο της διατριβής σε μια νουβέλα που την τιτλοφόρησε Somnium, δανειζόμενος τον τίτλο από τον Κικέρωνα. Η αφήγηση περιγράφει τις περιπέτειες ενός νεαρού ταξιδιώτη που αφού σπούδασε Αστρονομία κοντά στον Τύχο Μπράχε (που είναι πραγματικό πρόσωπο, αστρονόμος και προκάτοχος του Κέπλερ στη θέση του μαθηματικού της αυλής) μπόρεσε χάρη στις μαγικές ικανότητες της μητέρας του (ας μην ξεχνάμε ότι και η μητέρα του Κέπλερ δικάστηκε με την κατηγορία της μαγείας και αθωώθηκε χάρη στις προσπάθειες και την επιρροή του γιου της) να ταξιδέψει στη Σελήνη και να περιγράψει τον κόσμο όπως τον έβλεπε από εκεί. Έχουμε δηλαδή ένα δείγμα προσχηματικής μυθοπλασίας, όπου ο μύθος χρησιμοποιείται ως προκάλυμμα για τη διατύπωση μιας επιστημονικής θεωρίας που αν παρουσιαζόταν με αυτή τη μορφή θα προκαλούσε προβλήματα στον δημιουργό της.
Η Μάργκαρετ Κάβεντις, δούκισσα του Νιούκαστλ (1623-1673), ήταν η πρώτη γυναίκα που δημοσίευσε επώνυμα έργα με θέμα τη φιλοσοφία, την πολιτική και την κοινωνία. Αποτολμώντας κάτι τέτοιο, είχε πλήρη συνείδηση των αντιδράσεων που θα προκαλούσε. «Φαντάζομαι», έγραψε, «ότι θα κατηγορηθώ από το ίδιο μου το φύλο. Όσο για τους άνδρες, αυτοί θα υποδεχθούν το βιβλίο μου με περιφρονητικά χαμόγελα, αφού θα θεωρήσουν ότι σφετερίζεται σε μεγάλο βαθμό τα προνόμιά τους. Γιατί αντιμετωπίζουν τα βιβλία σαν το στέμμα και το σπαθί σαν το σκήπτρο με τα οποία κυριαρχούν και κυβερνούν».

Η Περιγραφή ενός καινούργιου κόσμου που αποκαλείται λαμπρός κόσμος κυκλοφόρησε στην Αγγλία 32 χρόνια μετά το Somnium. Είναι η ιστορία μιας νεαρής αριστοκράτισσας που χάρη σε μια ...αστρονομική συγκυρία εγκαταλείπει τη Γη και μέσω ενός στροβίλου μεταφέρεται σ’ έναν μακρινό, άγνωστο πλανήτη. Εδώ είναι εμφανής η  επιρροή του Καρτεσιανού μοντέλου του Σύμπαντος. Ο Καρτέσιος, που απέκλειε πλήρως την ύπαρξη κενού, φανταζόταν το Σύμπαν πλήρες από ένα μυστηριώδες και αδιευκρίνιστο υλικό, φορέα της κίνησης που έχει χορηγηθεί άπαξ και διαπαντός από το δημιουργό. Αυτή η ποσότητα της κίνησης ούτε δημιουργείται ούτε χάνεται, μεταδίδεται όμως από το ένα σώμα στο άλλο μέσω στροβίλων.  Ο κάθε πλανήτης βρίσκεται στο μέσον ενός στροβίλου ο οποίος καθορίζει και την τροχιά του. Οι διάφοροι στρόβιλοι είναι σε επαφή μεταξύ τους και μεταβιβάζουν την κίνηση ο ένας στον άλλο. Επιχειρείται έτσι η εξήγηση των πλανητικών κινήσεων χωρίς να γίνει αναφορά σε δυνάμεις εξ αποστάσεως, όπως η vis motrix του Κεπλερ ή η βαρυτική δύναμη που περιγράφεται με το νόμο της παγκόσμιας έλξης του Νεύτωνα.
Σύντομα η  ηρωίδα της Κάβεντις στέφεται βασίλισσα αυτού του άγνωστου κόσμου και καλεί τους επιστήμονες που, ανάλογα με την ειδικότητά τους, έχουν το όνομα και τη μορφή διαφόρων ζώων για να της παρουσιάσουν τα νέα επιστημονικά επιτεύγματα. Συναντιέται με τους, τους αστρονόμους-πουλιά, τους χημικούς- πιθήκους, τους ανατόμους-σατύρους, τους μαθηματικούς-αράχνες και τους γεωμέτρες-ψείρες. Αμφισβητεί την εγκυρότητα του τηλεσκοπίου, ρωτά αν τετραγωνίστηκε επιτέλους ο κύκλος, ενημερώνεται για τους φανταστικούς αριθμούς (τις τετραγωνικές ρίζες των αρνητικών αριθμών) και εκφράζει απορίες σχετικά με τον πρωτοεμφανιζόμενο απειροστικό λογισμό τον οποίο αδυνατεί να κατανοήσει.
Το Όνειρο του Κέπλερ είναι έργο ενός κορυφαίου μαθηματικού που κατέχει πλήρως το αντικείμενό του –αφού άλλωστε είναι ένας από τους κύριους δημιουργούς του– και που αναζητεί έναν εύληπτο τρόπο να το δημοσιοποιήσει. Αντίθετα, η Κάβεντις, παρά το δεδομένο ενδιαφέρον της για τις θετικές επιστήμες –τα χρονικά αναφέρουν πολυάριθμες συζητήσεις της με πολλούς φυσικούς φιλοσόφους καθώς και μία τουλάχιστον επίσκεψή της στη Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου– παραμένει ένας εξωτερικός παράγοντας, ένα τρίτο μάτι. Διαβάζοντας τον Λαμπρό Κόσμο διαπιστώνουμε ότι άλλα θέματα τα έχει μόνο επιφανειακά κατανοήσει και άλλα τα έχει πλήρως παρανοήσει. Από αυτή την άποψη το έργο της αποτελεί μια εξαιρετικά αξιόπιστη μαρτυρία για το πώς «πέρασαν» και τι αντιδράσεις προκάλεσαν τα επιτεύγματα της επιστημονικής επανάστασης στο ευρύ κοινό. Άλλωστε η Κάβεντις δε δείχνει να συμμερίζεται το ενδιαφέρον του Κέπλερ για την εκλαΐκευση των νέων επιστημονικών επιτευγμάτων. Το έργο της στοχεύει στην κοινωνική κριτική, τη σάτιρα και την ενίσχυση της κοινωνικής θέσης της γυναίκας. Παρεμπιπτόντως, και επειδή βρίσκονται στο επίκεντρο της επικαιρότητας, ασχολείται με τις θετικές επιστήμες.

Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ του Τζόναθαν Σουίφτ. Ενώ ο Λαμπρός κόσμος γράφτηκε την εποχή που ο Νεύτων διεξήγαγε τις έρευνές του, το βιβλίο του Σουίφτ κυκλοφόρησε το 1726, ένα χρόνο πριν από το θάνατο του Νεύτωνα, όταν πια το έργο του είχε γίνει πλήρως αποδεκτό στην Αγγλία και είχε αποκτήσει αρκετούς υποστηρικτές στην ηπειρωτική Ευρώπη.
Ο Σουίφτ υιοθετεί και αναπτύσσει στο έπακρο το μοντέλο του «αφηρημένου μαθηματικού». Στο τρίτο του ταξίδι, ο Γκιούλιβερ επισκέπτεται τη Λαπούτα, ένα ιπτάμενο νησί που διοικείται από μαθηματικούς. Οι άνθρωποι αυτοί είναι τόσο απορροφημένοι από τις φιλοσοφικές τους ενατενίσεις που ξεχνούν πότε πρέπει να μιλήσουν ή να ακούσουν το συνομιλητή τους. Έτσι είναι αναγκασμένοι να διατηρούν ένα «κοπανιστή» που έχει ως καθήκον να τους χτυπά ελαφρά στο στόμα όταν πρέπει να μιλήσουν και στο αυτί όταν πρέπει να ακούσουν. Οι υπηρέτες αυτοί είναι επιπροσθέτως επιφορτισμένοι να οδηγούν τους εργοδότες τους στο δρόμο για να τους εμποδίζουν από του να πέφτουν μέσα στις τρύπες ή να τρακάρουν στις κολώνες. Ο Σουίφτ αναπαράγει εδώ το ανάλογο ανέκδοτο που αφηγείται ο Πλάτων στο Θεαίτητο σχετικά με το Θαλή.
Με παιγνιώδη διάθεση, χωρίς να αποφεύγει το γκροτέσκο, ο συγγραφέας περιγράφει τα ρούχα των Λαπουτιανών που είναι διακοσμημένα με αστρονομικά και μουσικά σύμβολα και τα φαγητά τους που σερβίρονται κομμένα σε γεωμετρικά σχήματα. Οι ράφτες παίρνουν μέτρα χρησιμοποιώντας εξάντες και σχεδιάζουν τα πατρόν τους χρησιμοποιώντας αποκλειστικά κανόνα και διαβήτη. Τα συχνά όμως λάθη στους μαθηματικούς υπολογισμούς έχουν ως αποτέλεσμα κακοραμμένα και δύσχρηστα ρούχα. Τα σπίτια είναι κακοχτισμένα, με στραβούς τοίχους γιατί οι αρχιτέκτονες περιφρονούν την πρακτική γεωμετρία και αρνούνται να θέσουν σε εφαρμογή τις θεωρητικές τους γνώσεις στην υπηρεσία χυδαίων αναγκών όπως η σωστή κατασκευή μιας ορθής γωνίας. Η σατιρική διάθεση του συγγραφέα στρέφεται εδώ κατά του Πλάτωνα και των οπαδών του που όπως αναφέρει και ο Πλούταρχος κατέκρινε όσους «...εξευτέλιζαν το αγαθό της Γεωμετρίας φεύγοντας από τα ασώματα και νοητά και στρεφόμενοι προς τα υλικά...».
Σε πιο αυστηρό στυλ ο Σουίφτ αναφέρει ότι ορισμένοι από τους μαθηματικούς της Λαπούτα ασχολούνται κρυφά με την αστρολογία και την αλχημεία. Ο υπαινιγμός στρέφεται σαφώς εναντίον του Νεύτωνα που επικρίνεται ακόμη –χωρίς να κατονομάζεται– για την ανάμειξή του με τα πολιτικά. Αναφέρει ειδικότερα, ότι οι περισσότεροι μαθηματικοί που έχει γνωρίσει θεωρούν τους εαυτούς τους ειδήμονες στα πολιτικά, «...ίσως να νομίζουν πως επειδή τόσο οι μικροί όσο και οι μεγάλοι κύκλοι έχουν τον ίδιο αριθμό μοιρών η διαχείριση και η διοίκηση του κόσμου δεν απαιτεί περισσότερες ικανότητες από το χειρισμό και την περιστροφή μιας σφαίρας».
Εξίσου σαρκαστικός είναι ο Σουίφτ στα θέματα κλοπής πνευματικής ιδιοκτησίας, σαφώς επηρεασμένος από τη διαμάχη της πατρότητας για τον Απειροστικό Λογισμό που έφερε αντιμέτωπους το Νεύτωνα και το Λάιμπνιτς, καθώς και από τις άλλες σχετικές κατηγορίες κλοπής που βάρυναν το Νεύτωνα σε σχέση με τον Χουκ, το Χάλεϊ και άλλους συγχρόνους του.
Αν το άπειρο και το απειροστό είναι ακόμα και σήμερα έννοιες δυσνόητες μπορεί κανείς να φανταστεί πόσο μεγαλύτερη σύγχυση προκαλούσαν την εποχή που ήταν ακόμα στα σπάργανά τους. Ενδεικτικά ο Τζωρτζ Μπέρκλεϋ, στο έργο του ο Αναλύστας (1734) χαρακτηρίζει τις έννοιες του Απειροστικού λογισμού ως φαντάσματα νεκρών όρων. Δεν είναι παράξενο λοιπόν που ο Βολταίρος, ένας φιλόσοφος με μεγάλο ενδιαφέρον αλλά με πολύ φτωχές γνώσεις για τα Μαθηματικά, δυσκολεύεται, παρά το θαυμασμό του, να κατανοήσει το έργο του Νεύτωνα. Στον Μικρομέγα ο Βολταίρος αφηγείται την ιστορία ενός γίγαντα από τον Σείριο, 24.000 φορές μεγαλύτερο από τους κατοίκους της Γης που επισκέπτεται τον πλανήτη μας. Καίτοι φανατικός οπαδός του Νεύτωνα, ο Βολταίρος αναγκάζεται, για τη μετακίνηση μεταξύ των πλανητών, να υιοθετήσει ένα μεικτό μοντέλο, όπου οι νόμοι της βαρύτητας συνδυάζονται με την υλικότητα των ηλιακών ακτίνων (Κέπλερ) αλλά και των καρτεσιανών ιδεών περί του plenum: «...Ο ταξιδιώτης μας γνώριζε στην εντέλεια τους νόμους της βαρύτητας καθώς και όλες τις ελκτικές και απωστικές δυνάμεις. Ήξερε να τις χειρίζεται τόσο επιδέξια που πότε με τη βοήθεια μιας ηλιαχτίδας, πότε χρησιμοποιώντας έναν κομήτη, κατάφερνε, αυτός κι οι δικοί του, να μετακινείται από πλανήτη σε πλανήτη, σαν τα πουλιά που φτεροκοπούν από το ένα κλαδί στο άλλο...»

Η ιδέα της ύπαρξης όμοιων ανθρώπινων όντων σε διαφορετικά μεγέθη είναι σαφώς «δανεισμένη» από τον Σουίφτ. Όμως ο Βολταίρος την εμπλουτίζει, επεκτείνοντάς την κα στα φυσικά μεγέθη: Τα μεγαλύτερα όντα είναι και μακροβιότερα, έχουν περισσότερες αισθήσεις, το φωτεινό φάσμα τους έχει περισσότερα χρώματα. Η αναφορά στα πειράματα του Νεύτωνα με το λευκό φως είναι άμεση και διατυπώνεται η άποψη ότι η φύση του φωτός είναι παντού η ίδια (το λευκό φως είναι σύνθετο και αναλύεται σε στοιχειώδη χρώματα) αλλά το φως του Σείριου αποτελείται από 39 στοιχειώδη χρώματα αντί των επτά του δικού μας Ήλιου.
Παρά το έντονο ενδιαφέρον και το θαυμασμό του για τα Μαθηματικά ο Βολταίρος δεν παραλείπει να σατιρίσει τους μαθηματικούς της εποχής του κατευθύνοντας τα βέλη του ειδικότερα κατά του Πασκάλ και του πάλαι ποτέ φίλου του Μοπερτουί. Γίνεται εκτενής αναφορά στην αποστολή του Μοπερτουί στη Λαπωνία και το πραγματικό περιστατικό του ναυαγίου του εντάσσεται έντεχνα στο μύθο του Μικρομέγα: Ένα από τα πολλά θέματα που έφεραν αντιμέτωπους τους Άγγλους επιστήμονες με τους συναδέλφους τους της ηπειρωτικής Ευρώπης ήταν το σχήμα της Γης. Ο Νεύτων υποστήριζε ότι είναι πεπλατυσμένη στους πόλους και διογκωμένη στον ισημερινό, οι καρτεσιανοί το αντίθετο. Η αποστολή στη Λαπωνία, καθώς και μια ανάλογη αποστολή στο Περού είχαν σκοπό τη μέτρηση –με τη μέθοδο του γεωδαιτικού τριγωνισμού– του μήκους μιας μοίρας, σε διάφορα γεωμετρικά πλάτη, έτσι ώστε να εξακριβωθεί ποιος έχει δίκιο. Ο Βολταίρος βάζει τους εκπροσώπους της Ακαδημίας που επιστρέφουν από τον πόλο φέρνοντας μαζί τους και δυο λαπωνίδες για περαιτέρω επιστημονική έρευνα, να γίνονται και οι ίδιοι αξιοπερίεργα ζωύφια στα χέρια και το μικροσκόπιο του γίγαντα από τον Σείριο.
Διαβάζοντας κανείς τον Μικρομέγα, έχει την αίσθηση ότι ο συγγραφέας διακατέχεται από την αγωνία να παραθέσει, όλες τις γνώσεις που έχει αποκτήσει σχετικά με τις εξελίξεις στη Φυσική Φιλοσοφία παρόλο που ο κύριος στόχος του έργου είναι τελείως διαφορετικός: Να κρίνει και να καυτηριάσει τη ματαιοδοξία και την άσκοπη επιθετικότητα των ανθρώπων.
Συνοψίζοντας θα λέγαμε ότι –τηρουμένων των αναλογιών– η μαθηματική λογοτεχνία της επιστημονικής επανάστασης έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με την αντίστοιχη μυθοπλασία της εποχής μας: Το προφίλ του μαθηματικού αναδεικνύεται σ’ ένα ιδιαίτερα δημοφιλές θέμα και γίνεται στόχος της σατιρικής διάθεσης των συγγραφέων. Οι συγγραφείς που είναι ταυτόχρονα και μαθηματικοί επωφελούνται από την ευρύτερη αναγνωσιμότητα της λογοτεχνίας σε σχέση με τα αμιγώς επιστημονικά συγγράμματα για να προωθήσουν και να εκλαϊκεύσουν κάποιες μαθηματικές γνώσεις. Από την άλλη, στα λογοτεχνήματα των «μη ειδικών» μπορούμε να εντοπίσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι νέες μαθηματικές εξελίξεις γίνονται κατανοητές στο ευρύ κοινό.
Σε κάθε περίπτωση, η παρουσία των μαθηματικών σε μεγάλο αριθμό έργων μιας εποχής αποτελεί από μόνη της  μια ένδειξη της απήχησης που έχουν τα μαθηματικά σ’ εκείνη τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Ακόμα ο τρόπος με τον οποίο τα μαθηματικά παρουσιάζονται και σχολιάζονται στα λογοτεχνικά έργα, μας βοηθά να κατανοήσουμε πώς και γιατί έννοιες που σε μας σήμερα φαίνονται αυτονόητες χρειάστηκαν αγώνες και σε κάποιες περιπτώσεις ακόμα και θυσίες για να επιβληθούν.

Πληροφορίες
Cavendish Margaret, The Blazing World & Other Writings, Penguin Classics
Gossin Pamela, λήμμα Literature, in Encyclopaedia of the Scientific Revolution: From Copernicus to Newton (επιμ. Wilbur Applebaum)
Kepler, Somnium, Dover
Swift Jonathan, Gulliver’s Travels, Penguin Popular Classics
Voltaire, Micromegas, Classiques Larousse
Voltaire, Lettres Philosophiques
Whitaker Kathie, Mad Madge, Perseus Book Group 2002