Γλώσσο-λογικά & λεξικό-γραφικά

Σχό­λια στα σχό­λια του Στέ­φα­νου Κου­μα­νού­δη (3)

αι­σθη­τι­κή επι­στή­μη, η πε­ρί της του κα­λού θε­ω­ρί­ας. Ερ­μής ο Λό­γιος, 1821. Και άλ­λοι των ημε­τέ­ρων και ο Ηρ. Βα­σιά­δης εν Ελ­λη­νι­κώ Φι­λο­λο­λο­γι­κώ Συλ­λό­γω Κων­στα­ντι­νου­πό­λε­ως. τόμ. 16, σ. 280, δυ­ση­ρέ­στουν ταύ­τη τη υπό του Γερ­μα­νού Baumgarten πρώ­τον πε­ρί τα μέ­σα του πα­ρελ­θό­ντος αιώ­νος ει­σα­χθεί­ση εις την φι­λο­σο­φι­κήν γλώσ­σαν λέ­ξει· αλ­λά δεν κα­τί­σχυ­σαν να την εκ­διώ­ξω­σι της κοι­νής χρή­σε­ως, αφού την με­τα­χει­ρί­ζο­νται και οι Γάλ­λοι γρά­φο­ντες αυ­τήν esthétique και οι Γερ­μα­νοί Aesthetik. Πρ­βλ. και αι­σθη­μα­τι­κός: Ο Κ. Κού­μας αι­σθη­μα­τι­κήν επι­στή­μην ωνό­μα­ζε την υπό του Baumgarten πρώ­τον κλη­θεί­σαν Aesthetik. Ο Πε­ρι­κλής Γρη­γο­ριά­δης την ονό­μα­σε «αι­σθη­τί­ζου­σα φι­λο­σο­φία», Αθή­ναιον, 1879.

*

Ο όρος αι­σθη­τι­κή με τη ση­μα­σία «Δι­δα­σκα­λία των εφαρ­μο­σμέ­νων κα­νό­νων του ωραί­ου» (Lehre von den angewandten Gesetzen der Schönheit), ως με­λέ­τη της γνώ­σης των αι­σθη­τών πραγ­μά­των (: τέ­χνη), σε αντί­θε­ση με την εν­νοιο­λο­γι­κή ή λο­γι­κή γνώ­ση (: επι­στή­μη-φι­λο­σο­φία), δη­μιουρ­γή­θη­κε, όπως και η γνω­σιο­λο­γία (Gnoseologie), από τον γερ­μα­νό φι­λό­σο­φο A. G. Baumgarten και έγι­νε ευ­ρύ­τε­ρα γνω­στός με το έρ­γο του Aesthetica. Κα­τά τον γερ­μα­νι­κό όρο Ästhetik^[1] σχη­μα­τί­στη­κε το γαλ­λι­κό esthétique (1753), το ιτα­λι­κό estetica (1756) και το αγ­γλι­κό aesthetic (1798). Ο Baumgarten εί­χε ως πρό­τυ­πο για τον σχη­μα­τι­σμό του λα­τι­νι­κού όρου την αρ­χαιο­ελ­λη­νι­κή λέ­ξη αἰσθη­τός «που γί­νε­ται αντι­λη­πτός με τις αι­σθή­σεις» και αἰσθη­τι­κός «που εί­ναι κα­τάλ­λη­λος για αντί­λη­ψη ή αί­σθη­ση». Ο νέ­ος αυ­τός φι­λο­σο­φι­κός όρος, ο οποί­ος κα­τά τον Baumgarten συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νει τους νό­μους της αι­σθη­τής και ζω­ντα­νής γνώ­σης (Gesetze der sinnlichen und lebhaften Erkenntnis, 1741), κα­θιε­ρώ­θη­κε αμέ­σως, ως προς την ερ­μη­νεία του όμως υπήρ­ξαν δια­φο­ρε­τι­κές εκ­δο­χές. Το επί­θε­το ästhetisch εμ­φα­νί­στη­κε στα μέ­σα του 18ου αι. Με τη ση­μα­σία «κα­λαί­σθη­τος, ωραί­ος», χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­κε σε φι­λο­σο­φι­κές με­λέ­τες με τη ση­μα­σία «που αντι­στοι­χεί στους νό­μους της Αι­σθη­τι­κής». Μό­λις τον 20ό αιώ­να έκα­νε την εμ­φά­νι­σή του το ου­σια­στι­κό Ästhet «άν­θρω­πος που έχει σε πο­λύ με­γά­λο βαθ­μό ανε­πτυγ­μέ­νη την αί­σθη­ση του ωραί­ου» με πρό­τυ­πο το αγ­γλι­κό aesthete (1826) και το γαλ­λι­κό esthète (1881), νε­ο­ελ­λη­νι­κό εστέτ. Ση­μειω­τέ­ον ότι στον Πλά­τω­να, Θε­αί­τη­τος 160d, αἰσθη­τής εί­ναι «αυ­τός που αντι­λαμ­βά­νε­ται». Οι απαρ­χές της αι­σθη­τι­κής ως επι­στή­μης ανά­γο­νται στον Πλά­τω­να και τον Αρι­στο­τέ­λη.

Ση­μειώ­σεις για τη ζωή και το έρ­γο του ιδρυ­τή της Αι­σθη­τι­κής

Ο Alexander Gottlieb Baumgarten γεν­νή­θη­κε το 1714 στο Βε­ρο­λί­νο και πέ­θα­νε από εγκε­φα­λι­κό στη Φραν­κφούρ­τη (Oder) του Βραν­δεμ­βούρ­γου το 1762, σε ηλι­κία 48 ετών. Το 1737, 23 μό­λις χρό­νων, διο­ρί­στη­κε έκτα­κτος κα­θη­γη­τής στο πα­νε­πι­στή­μιο Halle, δεν πρό­λα­βε όμως να χα­ρεί την επι­τυ­χία του για­τί την ίδια χρο­νιά εμ­φά­νι­σε τα πρώ­τα συμ­πτώ­μα­τα της φυ­μα­τί­ω­σης που τον βα­σά­νι­ζε σε όλο το σύ­ντο­μο βίο του. Τρία χρό­νια αρ­γό­τε­ρα, το 1740, έγι­νε κα­θη­γη­τής στο πα­νε­πι­στή­μο της Φραν­κφούρ­της (Oder) και έλα­βε τρεις φο­ρές το αξί­ω­μα του πρύ­τα­νη.
Με τη δια­τρι­βή του Meditationes philosophicae de nonnullis ad poema pertinentibus (1735), και στην κα­θιε­ρω­μέ­νη γερ­μα­νι­κή με­τά­φρα­ση Εinige Bedingungen des Gedichts (Με­ρι­κές προ­ϋ­πο­θέ­σεις του ποι­ή­μα­τος), ίδρυ­σε τον φι­λο­σο­φι­κό κλά­δο της Αι­σθη­τι­κής ως πα­ράλ­λη­λη επι­στή­μη με τη Λο­γι­κή. Στο έρ­γο αυ­τό με­λέ­τη­σε την έν­νοια της ποί­η­σης από φι­λο­σο­φι­κή άπο­ψη. Οι μέ­χρι τό­τε θε­ω­ρή­σεις πε­ριο­ρί­ζο­νταν στον τρό­πο «κα­τα­σκευ­ής» ενός ποι­ή­μα­τος με κα­θα­ρά μη­χα­νι­κούς τρό­πους, χω­ρίς να υπει­σέρ­χο­νται στην ου­σία του ποι­η­τι­κού δη­μιουρ­γή­μα­τος. Ο Baumgarten προ­χώ­ρη­σε ένα βή­μα μπρο­στά από τον G. W. Leibniz (1646-1716) και τον Christian Wolff (1679-1754) απο­δί­δο­ντας στις αι­σθη­τι­κές πα­ρα­στά­σεις ή τις «ευαί­σθη­τες ιδέ­ες» (sensitive Vorstellungen) τη δι­κή τους αυ­τό­νο­μη τε­λειό­τη­τα, ότι δη­λα­δή κα­τα­κτούν ένα μέ­τρο γνώ­σης που δεν μπο­ρεί να το υπερ­βεί η λο­γι­κή. Ο καλ­λι­τέ­χνης ως δη­μιουρ­γός ακο­λου­θεί την ίδια μέ­θο­δο που εφάρ­μο­σε ο Θε­ός, όπως τη βλέ­που­με στην αρ­μο­νία κα την τε­λειό­τη­τα της φύ­σης, την οποία όμως δεν αντι­λαμ­βά­νο­νται όλοι με τον ίδιο τρό­πο.Το ποί­η­μα εί­ναι μί­μη­ση της φύ­σης (imitatem natura, § 110). Ο καλ­λι­τέ­χνης δεν αντι­γρά­φει απλώς τη φύ­ση, αλ­λά εκ­φρά­ζει τα αι­σθή­μα­τά του με βά­ση τα ερε­θί­σμα­τα που δέ­χε­ται.
Αυ­τό που επι­δί­ω­ξε ο Baumgarten στη δια­τρι­βή του 1735, την ίδρυ­ση μιας νέ­ας επι­στή­μης, της Αι­σθη­τι­κής, το τεκ­μη­ρί­ω­σε 15 χρό­νια αρ­γό­τε­ρα με το έρ­γο Aesthetica το οποίο εκτι­μού­σε ιδιαί­τε­ρα ο Immanuel Kant (1724-1804) και το χρη­σι­μο­ποιού­σε στις πα­νε­πι­στη­μια­κές του πα­ρα­δό­σεις. Η αι­σθη­τό­τη­τα (Sinnlichkeit) ανα­δει­κνύ­ε­ται πρώ­τη φο­ρά ως μέ­ρος της αν­θρώ­πι­νης φύ­σης.^[2] Η κα­τα­νό­η­ση δεν στη­ρί­ζε­ται μό­νο στη γνώ­ση και τη δύ­να­μη της λο­γι­κής, αλ­λά και στις δυ­νά­μεις της ψυ­χής. Ο Baumgarten απο­δί­δει με­γά­λη ση­μα­σία στην κρι­τι­κή ικα­νό­τη­τα (Urteilsvermögen), τη μνή­μη, την αί­σθη­ση του χιού­μορ και το ποι­η­τι­κό τα­λέ­ντο. Η Αι­σθη­τι­κή ξε­περ­νά τα όρια της ποι­η­τι­κής και της ρη­το­ρι­κής και συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νει όλες τις τέ­χνες. Το ωραίο δεν εί­ναι απλώς ιδιό­τη­τα των όντων, αλ­λά πα­ράλ­λη­λα εί­ναι και ο τρό­πος σύλ­λη­ψής του. Πρό­κει­ται για τέ­χνη της ωραί­ας σκέ­ψης (Kunst des schönen Denkens). Το 1742 όρι­σε την Αι­σθη­τι­κή ως «επι­στή­μη της κα­τ’ αί­σθη­ση γνώ­σης» (Wissenschaft der sinnlichen Erkenntnis).
Σε ιδα­νι­κές πε­ρι­πτώ­σεις η αι­σθη­τι­κή αλή­θεια συ­μπί­πτει με τη λο­γι­κή αλή­θεια, οπό­τε γί­νε­ται λό­γος για «αι­σθη­τι­κο­λο­γι­κή αλή­θεια» (ästhetikologische Wahrheit). Η αι­σθη­τι­κή και η λο­γι­κή συν­θέ­τουν κα­τά τον Baumgarten την επι­στή­μη της γνω­σιο­λο­γί­ας (Gnoseologie, Erkenntnislehre), ό,τι κα­λύ­πτει σή­με­ρα η επι­στη­μο­λο­γία. Η Αι­σθη­τι­κή του Baumgarten ισο­δυ­να­μεί με τη φι­λο­σο­φία της αι­σθη­τι­κής πα­ρα­γω­γι­κό­τη­τας και της δια­μορ­φω­τι­κής δύ­να­μης του αν­θρώ­που. (Philosophie der ästhetischen Produktivität und der gestalterischen Kraft des Menschen).

Ο Arno Schubbach, κα­θη­γη­τής φι­λο­σο­φί­ας στα Πα­νε­πι­στή­μια της Βα­σι­λεί­ας και της Ζυ­ρί­χης, σε ένα εξαι­ρε­τι­κό άρ­θρο του με τί­τλο «Μια φι­λο­σο­φι­κή και συ­χνά ποι­η­τι­κή δά­δα» απο­τί­ει φό­ρο τι­μής στον Baumgarten, ιδρυ­τή της Αι­σθη­τι­κής, με αφορ­μή τη συ­μπλή­ρω­ση 300 χρό­νων από τη γέν­νη­σή του.^[3] Ο Baumgarten συλ­λαμ­βά­νει τις τέ­χνες ως το πε­δίο εκεί­νο όπου οι «κα­τώ­τε­ρες» γνω­στι­κές δυ­νά­μεις μπο­ρούν να εξα­σκη­θούν και να τε­λειο­ποι­η­θούν και πε­ρι­γρά­φει τον «ευ­τυ­χι­σμέ­νο αι­σθη­τι­κό» (felix aestheticus) ως τον άν­θρω­πο που έχει την ικα­νό­τη­τα να εξι­σορ­ρο­πή­σει την αντί­λη­ψη με τη φα­ντα­σία, την καλ­λι­τε­χνι­κή δη­μιουρ­γία με την ορ­θο­λο­γι­κή γνώ­ση. Κα­τά τον φι­λό­σο­φο και ποι­η­τή Johann Gottfried von Herder (1744-1803), ο Baumgarten ήταν «ένας από τους πρώ­τους φι­λο­σό­φους της νε­ό­τε­ρης επο­χής που κρα­τού­σε αναμ­μέ­νη μια φι­λο­σο­φι­κή και συ­χνά ποι­η­τι­κή λα­μπά­δα στις σκο­τει­νές πλευ­ρές της ψυ­χής».
Από το 1800 και εξής η Αι­σθη­τι­κή ταυ­τί­στη­κε με τη Φι­λο­σο­φία της τέ­χνης.^[4] Μό­λις τη δε­κα­ε­τία του 1980 έγι­ναν πλή­ρως αντι­λη­πτά τα στε­νά όρια στα οποία εγκλεί­στη­κε η πολ­λά υπο­σχό­με­νη αυ­τή επι­στή­μη. Η τέ­χνη και τα έρ­γα τέ­χνης επα­νε­ξε­τά­ζο­νται σε συ­νάρ­τη­ση με τις συν­θή­κες της αν­θρώ­πι­νης ύπαρ­ξης. Με ανα­φο­ρά στα σκο­τει­νά «θε­μέ­λια της ψυ­χής», όπως τα αντι­λή­φθη­κε ο Baumgarten, η τέ­χνη θε­ω­ρεί­ται ως τό­πος όπου ξε­τυ­λί­γε­ται μια δύ­να­μη του αι­σθη­τού η οποία ξε­φεύ­γει από τον έλεγ­χό μας, έχει όμως άμε­ση σχέ­ση με την ου­σία της αν­θρώ­πι­νης φύ­σης. Μό­λις το 2007 έγι­νε πλή­ρης με­τά­φρα­ση στα γερ­μα­νι­κά του έρ­γου Aesthetica, γε­γο­νός που κα­τέ­στη­σε και πά­λι επί­και­ρο το έρ­γο του Baumgarten το οποίο ανέ­δει­ξε στα τέ­λη του 19ου αιώ­να ο φι­λό­σο­φος Ernst Alfred Cassirer (1874-1945).
Η ζωή του ιδιο­φυούς επι­στή­μο­να συν­δέ­θη­κε με αλ­λε­πάλ­λη­λες προ­σω­πι­κές τρα­γω­δί­ες. Ήταν το πέμ­πτο από επτά παι­διά της οι­κο­γέ­νειας, τρία από τα οποία πέ­θα­ναν προ­τού συ­μπλη­ρώ­σουν το πρώ­το έτος της ζω­ής τους. Σε ηλι­κία τριών ετών έχα­σε τη μη­τέ­ρα του και πέ­ντε χρό­νια αρ­γό­τε­ρα τον πα­τέ­ρα του. Το 1741 ο ει­κο­σιε­πτά­χρο­νος Αλέ­ξαν­δρος πα­ντρεύ­τη­κε στο Βε­ρο­λί­νο τη Luisa Wilhelmina Alemann, ύστε­ρα όμως από τέσ­σε­ρα χρό­νια γά­μου, χω­ρίς να απο­κτή­σουν παι­διά, η γυ­ναί­κα του πέ­θα­νε σε ηλι­κία 25 ετών. Το 1748 πα­ντρεύ­τη­κε για δεύ­τε­ρη φο­ρά. Και τα τέσ­σε­ρα παι­διά του πέ­θα­ναν σε πο­λύ μι­κρή ηλι­κία. Το τε­λευ­ταίο παι­δί γεν­νή­θη­κε τρεις μή­νες με­τά τον θά­να­το του πα­τέ­ρα του. Δυο χρό­νια ύστε­ρα από την απώ­λεια του συ­ζύ­γου της, έχο­ντας θά­ψει και τα τέσ­σε­ρα παι­διά της, η δύ­στυ­χη δεύ­τε­ρη σύ­ζυ­γός του Justina Elisabeth Albinus βρέ­θη­κε πνιγ­μέ­νη στον πο­τα­μό Oder. Ήταν μό­λις 34 ετών. Στο βι­βλίο θα­νά­των του ιε­ρού να­ού της Πα­να­γί­ας (Μarienkirche) της Φραν­κφούρ­της (Oder), δί­πλα στο όνο­μα της βα­σα­νι­σμέ­νης αυ­τής ύπαρ­ξης, υπάρ­χει η κα­τα­γρα­φή: «Μό­νο ο Θε­ός ξέ­ρει πως βρέ­θη­κε στο νε­ρό».
Ο Baumgarten δεν πτο­ή­θη­κε από τις με­γά­λες συμ­φο­ρές που τον βρή­καν. Στον σύ­ντο­μο βίο του το φω­τει­νό αυ­τό μυα­λό με­γα­λούρ­γη­σε. Εκτός των άλ­λων, υπήρ­ξε πρω­το­πό­ρος φε­μι­νι­στής πο­λύ πριν από την εμ­φά­νι­ση του φε­μι­νι­στι­κού κι­νή­μα­τος.^[5]
Στο πνεύ­μα του δια­φω­τι­σμού εξέ­δι­δε ένα εβδο­μα­διαίο φυλ­λά­διο φι­λο­σο­φι­κού πε­ριε­χο­μέ­νου για τις γυ­ναί­κες οι οποί­ες την επο­χή εκεί­νη δεν εί­χαν το δι­καί­ω­μα να φοι­τούν στο πα­νε­πι­στή­μιο. Με το εκ­πλη­κτι­κής πρω­το­τυ­πί­ας έρ­γο του θε­με­λί­ω­σε σε στέ­ρεη βά­ση τη φι­λο­σο­φία των επι­στη­μών της τέ­χνης.