Εικαστική/Εικονική πραγματικότητα

Υπάρχει μήπως ιδιαίτερη γυναικεία ζωγραφική; • Ατομικές εκθέσεις Χρ. Βεργή (Ευριπίδης) • Β. Σταματοπούλου (Σκουφά) • Ειρ. Ηλιοπούλου (Genesis) • Α. Ευσταθοπούλου • Α. Νασιούλα, Ε. Παπαδημητρίου (Αστρολάβος) • G. Karamustafa (Nitra Gallery) • 10 γυναίκες εικαστικοί (Μουσείο Φρυσίρα)

Ίσως είναι σύμπτωση αλλά οι εκθέσεις με επιβλητική παρουσία τις τελευταίες εβδομάδες έχουν φιλοτεχνηθεί από γυναίκες ζωγράφους. Και εάν σ’ αυτές υπολογίσουμε και την έκθεση «Η γυναίκα στη Νεοελληνική Τέχνη» στο Ίδρυμα Θεοχαράκη προ μηνών τότε το φαινόμενο μοιάζει να ζητά κάποια ερμηνεία. Υπάρχει άραγε κάποιο ιδιαίτερο γνώρισμα που να επιτρέπει να μιλάμε για «γυναικεία ζωγραφική»;
Παλιότερα είχαν γίνει και αρκετές ερμηνευτικές απόπειρες σ’ αυτό το θέμα, μεγάλες μουσειακές εκθέσεις οργανωμένες από τεχνοκριτικούς όπως η Ντόρα Ηλιοπούλου-Ρογκάν και η Ζωή Μυλωνά. Περιλάμβαναν γυναίκες ζωγράφους και διακριτικά έθεταν το ίδιο ερώτημα. Στο Μουσείο Φρυσίρα επίσης συνεχίζεται ακόμη η έκθεση «10 γυναίκες εικαστικοι». Αναλόγως και ο υπογράφων, είχα δημοσιεύσει προ ετών τη μελέτη «Ιερή και βέβηλη – Όψεις της γυναίκας στη νεοελληνική τέχνη» συνοδεύοντας επίσης μια έκθεση στο μουσείο Γουλανδρή της Άνδρου.
Πιο πολύ ερωτήματα παρά απαντήσεις βέβαια, διότι τα διακριτικά όρια είναι δύσκολα και δυσερμήνευτα.
Ναι, καταρχήν, ο αριθμός των γυναικών εικαστικών καλλιτεχνών αυξήθηκε αριθμητικά τις τελευταίες δεκαετίες, χωρίς αμφιβολία, ίσως και να ξεπέρασε τους άνδρες. Η θεματολογία όμως δεν άλλαξε ιδιαίτερα· οι γυναίκες όταν απεικονίζονται από άνδρες έχουν συνήθως χαρακτήρα μούσας και ιερότητας, ενώ όταν οι καλλιτέχνες είναι γυναίκες, στο τέλος του 20ού αι., η γυναικεία μορφή «μακελεύεται» και ανασυναρμολογείται, σαν να συμμετέχει στην αναζήτηση νέας ταυτότητας σε μια νέα κοινωνική πραγματικότητα.
Ως προς τη μορφοπλαστική πρακτική πάλι, το πώς δηλ. πλάθεται η εικαστική εικόνα, έχει γίνει κάποια συζήτηση εάν π.χ. η ζωγραφική των γυναικών είναι πιο «υλική», δηλ. με πλούσιο χρωματικό υλικό, και πιο χρωματική, δηλ. με ελευθεριάζοντα χρώματα, αλλά χωρίς κάποια βεβαιότητα για οποιαδήποτε κατεύθυνση.
Με τέτοιες προκαταρκτικές σκέψεις λοιπόν επισκεφθήκαμε τις εκθέσεις των ημερών, χωρίς, εννοείται, να αρνούμαστε ό,τι άλλο αυτές εισηγούνται στο βλέμμα του θεατή.

Η ατομική της Βίκης Σταματοπούλου είχε την γοητεία του χρώματος και της χαρούμενης, σχεδόν «αθώας» πινελιάς, που φτιάχνει τοπία και άλλα σύνολα πολύχρωμα, συχνά εκρηκτικά. Με μεγάλη θητεία στο είδος αυτό, η ζωγράφος από χρόνια εξέθεσε πίνακες καλοδουλεμένους και ρομαντικούς, έχει κανείς μια αίσθηση μεταμοντέρνας επανεγγραφής του Γκωγκέν που ταξιδεύει στους εξωτικούς τόπους ή και παιδικής ζωγραφικής.

Η Χρύσα Βεργή είναι μια ιδαίτερη περίπτωση που συνδυάζει την αίσθηση από την επιφάνεια της γης είτε των νερών με μια κίνηση εξπρεσιονιστική που κινητοποιεί την εικόνα και αναδίδει παλμό στη σύνθεση. Υπάρχει ένας διακριτικός συμβολισμός ηρακλείτειας φιλοσοφίας («πάντα ῥεῖ») σ’ αυτά τα έργα όπου ρεύματα υγρού στοιχείου ορμητικά διαγράφουν τις πέτρες και τα βράχια που υπερκαλύπτουν. Γοητευτικά στο πρώτο βλέμμα, στοχαστικά στο μετείκασμα.

Τα «Ερωτικά» της Ειρήνης Ηλιοπούλου είναι μια άλλη περίπτωση. Με δυναμική ιστορία στην ρεαλιστική θεματογραφία (κήποι, βράχοι, κοκ) που μεταμορφώνεται σε υπερρεαλιστική και αινιγματική, η ζωγράφος έδειξε μικρά έργα με θέματα ερωτικά συμπλέγματα, τολμηρά όσο δεν παίρνει, κάτι σαν κάμα-σούτρα. Περιγραφικές λεπτομέρειες και φλουταρισμένα επιλεκτικά στοιχεία έδειχναν κάτι σαν «φωλιές» όπου τα ζευγάρια είχαν επιδοθεί στην ερωτική διερεύνηση αλλήλων. Στιγμές-στιγμές πάλι θυμόμουν τους πινακες του Οσκάρ Κοκόσκα αγκαλιά με την Α. Μάλερ.

Η Γκιουλσούν Καραμουσταφά είναι σήμερα μια από τις σημαντικότερες ζωγράφους της Τουρκίας, καταξιωμένη και με διεθνή αναγνώριση· είδαμε με πολύ ενδιαφέρον μια μικρή αναδρομική της στην Nitra. Ίσως να ήταν η αλλαγή πολιτισμικού υπόβαθρου, αλλά είχα την αίσθηση ό,τι ήταν πιο «γυναικεία» προσέγγιση από τις άλλες εκθέσεις. Συγκινησιακή, διεκδικητική εικόνα με αναγνωρίσιμα στοιχεία καθημερινότητας που μάχονται ένα κάπως ασφυκτικό περιβάλλον, γραμμικό είτε αφαιρετικό.

Με τον γενικό τίτλο «Συγχρονες Μυθοπλασιες» ειδαμε στον Αστρολάβο τρεις γυναίκες: Αλεξία Ευσταθοπούλου, Αλεξάνδρα Νασιούλα, Έλενα Παπαδημητρίου (μαζί με έναν άνδρα, τον Μιχ. Δουκουμετζάκη) με πίνακες που συνέθεταν το αναγνωρίσιμο με το αφαιρετικό, κάτι σαν ποπ με αφαιρετικό εξπρεσιονισμό. Όλοι μαζί έμοιαζαν με κίνημα. Νέοι καλλιτέχνες με ταλέντο και νεύρο.

Εντέλει όχι, ιδιαίτερα γνωρίσματα που να αποδίδονται σε γυναικεία υπόσταση δε βρήκαμε στις εκθέσεις αυτές. Κι όμως στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχει μια εμμονή για το θέμα. Ίσως εννοούν το «feminist» που το συνδυάζουν με το «gay culture». Στην έκθεση «10 γυναίκες εικαστικοί» του Μουσείου Φρυσίρα υπήρχε τέτοια αυτοκριτική διάθεση της γυναικείας φύσης, με πρώτη και καλύτερη την Ελένη Μωραϊτη και τις «Νυφες» της. Ίσως και στα «Ερωτικά» της Ηλιοπούλου που παρέπεμπαν σε μαινάδες. Αλλά στις άλλες εκθέσεις ίσως θα έπρεπε να δούμε την χρωματική διακοσμητικότητα και την υψηλού επιπέδου χειροτεχνική επιδεξιότητα ως θηλυκή ιδιότητα. Μπορούμε; Δεν ξέρω.