Ένα σαγηνευτικό ταξίδι με τον Choe U-Ram στη Σεούλ

Νιώθω ότι οι μηχανές
έχουν μια ανεξάρτητη ύπαρξη,
άρχισα να τις σκέπτομαι ως θεούς
Choe U-Ram[2022]

Το τι συνιστά ένα έργο τέχνης θεωρήθηκε σημείο καμπής στην ιστορία του μοντερνισμού και όχι μόνον. Πολλοί πρωτοποριακοί εικαστικοί καλλιτέχνες έτυχαν συχνά δυσμενών κριτικών, ηθικών αντιρρήσεων και αμφιλεγόμενων συζητήσεων. Η ιερή και όσια όμως ελευθερία που μας υπόσχεται ένα έργο τέχνης και που εκτιμούμε πάνω από όλα, χάνεται όταν σαμποτάρουμε την νεoτερικότητα.
Ήδη από το 1910 οι μηχανές είχαν θεωρηθεί από μερικούς αισθητικά ελκυστικές. Αντικείμενα μεταλλικά με στιλπνές επιφάνειες και μηχανιστικές φόρμες που έχουν κίνηση, προκαλούσαν εικαστική περιέργεια ή και αποστροφή.
Ο A. Calder με τα αιωρούμενα από την οροφή γλυπτά του, o M. Duchamp και ο F. Picabia, ήταν από τους πρώτους που τόλμησαν να εκδηλώσουν τον ενθουσιασμό τους χωρίς ενδοιασμούς, σπάζοντας έτσι τα δεσμά του νατουραλισμού και σκανδαλίζοντας αυτούς που πίστευαν ότι η τέχνη εμπνέεται από «υψηλές αξίες».
Μολονότι ένα από τα πρώτα readymades του M. Duchamp η «Ρόδα ποδηλάτου» όπως και ο προκλητικός πίνακάς του «Γυμνό που κατεβαίνει σκάλες», στον οποίο απεικονίζεται μια στατική εικόνα της κίνησης του σώματος, αμφισβητήθηκαν έντονα ακόμα και από την ομάδα των κυβιστών του salon d΄or στο Παρίσι, ο καλλιτέχνης παγερά αδιάφορος για τα σχόλια συνέχισε να υποστηρίζει ότι η τέχνη δεν είναι μόνο θέμα «οπτικής του αμφιβληστροειδούς», ότι η εικασία τής κίνησης σε πίνακες και σε γλυπτικές μηχανιστικές κατασκευές προσφέρει προοπτικές και χώρο ώστε να μπορεί να αναπαρασταθεί η αντιφατική πολυπλοκότητα της κοινωνικής αλλαγής λόγω της βιομηχανικής επανάστασης. Παρομοίως και οι μηχανιστικοί πίνακες της άλλης αιρετικής φιγούρας του F. Picabia έτυχαν αρνητικών κριτικών που ο ίδιος επίσης περιφρόνησε παντελώς, ενώ σε συνέντευξή του στην Ν. Υόρκη το 1915 επέμεινε ότι ο μοντερνισμός εμπεριέχει την ιδιοφυία των μηχανών η οποία και τον διαμορφώνει.

Λίγα χρόνια αργότερα εμφανίζεται και ταράζει τα ύδατα ο Ελβετός J. Tinguely με τα ημιρομποτικά κινητικά του γλυπτά με το διαβόητο «Μemento mori» γλυπτό του «Mengele – ο χορός του θανάτου», ενώ ακολούθησαν ο αυτοδίδακτος και ευρέως γνωστός «δικός μας» Takis με τα ηλεκτρομαγνητικά «Φωτεινά Σινιάλα» του και ο Andy Warhol με την Kinetic Pop Art και την περίφημη δήλωση του «θα ήθελα να είμαι μηχανή».

Στο πέρασμα του χρόνου μπορούμε να πούμε ότι δικαιώθηκαν όλοι. Η μοντέρνα τέχνη είναι σχισματική και γενναιόδωρη και αρέσκεται να προτείνει όσους καλλιτέχνες είναι αιρετικοί. Σήμερα στο καινοτόμο αυτό εικαστικό κίνημα έχουν συσπειρωθεί πολλοί σημαντικοί ζωγράφοι και γλύπτες με την ταυτόσημη αισθητική άποψη. Το μηχανικό και το οργανικό συγχωνεύονται, το βιολογικό διαπερνά το τεχνητό και αντιστρόφως, η μηχανή δεν αντιμάχεται τον άνθρωπο επιβάλλεται στο παρόν χωρίς αντιδικίες, αναγκάζοντας τα πράγματα να αλλάζουν με φυσικό τρόπο. Κωδικοποιητές, διακόπτες, λάμπες, αισθητήρες, κυκλώματα με αυτόματη ανατροφοδότηση, γρανάζια, ηλεκτρομαγνήτες και λογισμικά μοντέλα, ενορχηστρώνονται με μυριάδες άλλα στοιχεία ελέγχου, μετατρέποντας την αβεβαιότητα της κίνησης σε αισθητική απόλαυση. Το μέλλον και η τέχνη προσομοιώνονται πλέον, το ένα εμβαπτίζεται στην ουσία του άλλου.

Ο Choe U-Ram, διεθνώς γνωστός Κορεάτης εικαστικός και λόγιος, είναι σήμερα από τους σημαντικότερους της Kinetic Art που στοχεύει με τα διεπιστημονικά του δρώμενα σε μια ανθρωπομορφική απεικόνιση της μηχανής, στην διπλή οντολογική ταυτότητα έργου τέχνης-μηχανής.
Στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη μακρινή Σεούλ, είχα το προνόμιο να επισκεφθώ την τελευταία του έκθεση [Little Arc].
Ένα τέτοιο πολιτιστικό γεγονός προκαλεί τόσο θαυμασμό όσο και έκπληξη. Η μαγική αύρα του ευρηματικού αυτού έργου, το ποιητικό του μομέντουμ που ακροβατεί προκλητικά μεταξύ ουτοπίας και ρεαλισμού διασχίζει την μακρινή Ασία αποκτώντας εξέχουσα θέση στα καλλιτεχνικά δρώμενα παγκοσμίως. Τα ερωτηματικά και τα μηνύματα που ενσπείρουν τα έργα του [τόσο στην τωρινή όσο και σε αναδρομικές εκθέσεις] θέλουν να ενισχύσουν την οξυδέρκεια και επίγνωση ότι η τεχνολογία δημιουργεί μια «δεύτερη» ρευστή πραγματικότητα όπου τεχνητά συστήματα προσομοιάζουν στα φυσικά φαινόμενα. Ότι διαμορφώνει μια νέα υπερρεαλιστική αισθητική του πραγματικού τοπίου, όπου υπάρχουν και άλλοι εναλλακτικοί, καινοτόμοι συσχετισμοί και λύσεις που είναι προφητικοί και ενδεικτικοί του επερχόμενου μέλλοντος.
Η έκθεση περιλαμβάνει βίντεο, ζωγραφική, γλυπτό, μια πολυπολιτισμική πλουραλιστική ορχήστρα.
Ο Choe U-Ram με την δημιουργική του αγωνία και την sui generis τεχνική του, μας βάζει την ιδέα που πρεσβεύει ότι η ετερότητα στην τέχνη είναι στις μέρες μας ίσως πιο σημαντική από την ομορφιά.
Οραματίζεται ανθρωποειδείς οργανισμούς –υβρίδια, παράσιτα που «επιβιώνουν» στον ενδιάμεσο τόπο αλληλεπίδρασης των πλαισίων των δύο συμβιωτικών κόσμων, του δικού μας και της τεχνολογίας. Μαγευτικές και συγχρόνως grotesque, οι anima machines του, μυστηριώδεις οργανισμοί – ρομπότ με εκλεπτυσμένο ντιζάιν, τροφοδοτούνται μέσω εξωτερικών πηγών ενέργειας. Αποτελούν κινητικά γλυπτά – έργα τέχνης [kinetic sculptures], που σαγηνεύουν, ανυψώνουν την αντίληψη μας για την μηχανή πολύ πιο πέρα από αυτήν μιας απλής συσκευής μετάδοσης ισχύος.
Η έκθεση μοιάζει με θεατρική σκηνή από κινούμενα «ζωντανά πλάσματα-γλυπτά» τα οποία φαινομενικά δίνουν την εντύπωση του έμψυχου όντος, ακόμα και αν τα καλώδια και οι βίδες είναι ευδιάκριτα. Η μοναδική και αρμονική αυτή περφόρμανς με γενικό όνομα Little Arc, περιλαμβάνει αποσπασματικά μέρη του ίδιου θέματος, ενώ πολλά από τα πρωταρχικά του σχέδια σε καμβά στους τοίχους του μουσείου, λειτουργούν σαν πυξίδα. Μας δίνουν μια ιδέα σχετικά με την τροχιά της έμπνευσης του καλλιτέχνη πριν την υλοποίηση της μέσω των digital technologies.
Στην είσοδο της έκθεσης δυο τεράστια σφαιρικά γλυπτά-αστέρια urc 1, urc 2 [συντομογραφία του U-Ram catalogue] ένα άσπρο και ένα κόκκινο εκπέμπουν φως. Κατασκευασμένα από φανάρια ακατάλληλων αυτοκίνητων που επρόκειτο να καταστραφούν λαμπυρίζουν, αστράφτουν και υπαινίσσονται τους υλικούς πόθους τού καταναλωτικού πολιτισμού μας, οι οποίοι χωρίς αμφιβολία μας κατευθύνουν κάνοντας μας να πιστεύουμε ότι όλα είναι εφικτά.
Δίπλα, ακριβώς στον επόμενο χώρο, δύο μεγάλα χρυσάνθεμα κατασκευασμένα από τον καλλιτέχνη από το υλικό των προστατευτικών στoλών των νοσηλευτών κατά την διάρκεια της πανδημίας, κάνουν ιδιαίτερη μνεία των νεκρών. Ανοίγουν με θρόισμα τα πέταλα τους και στην συνέχεια δείχνουν να μαραίνονται, ακολουθώντας τον απαρέγκλιτο κύκλο ζωής-θανάτου.

Προχωρώντας στην μεγάλη αίθουσα του μουσείου έκπληκτοι βρισκόμαστε μπροστά σε μια τεράστια κατασκευή, που μοιάζει με τριήρη της αρχαιότητας, διαστρικό διαστημόπλοιο επιστημονικής φαντασίας ή και σκάφος απόδρασης, μια αναπαράσταση της βιβλικής κιβωτού[Little Arc].
Το γλυπτό αποτελείται από ορθογώνιο μαύρο σιδερένιο πλαίσιο (δώδεκα μέτρα μήκος, ύψος δύο μέτρα περίπου και πλάτος περίπου επτά μέτρα όταν εκτείνονται τα τριανταπέντε ζεύγη κουπιών που μοιάζουν και αυτά μεταλλικά μολονότι είναι κατασκευασμένα από πεπιεσμένο χαρτί). Στο κέντρο του ένας φάρος [πεντέμισι μέτρων] με δύο συνεχώς περιστρεφόμενους προβολείς φωτίζουν το κοινό, θυμίζοντάς μας την διαρκή επιτήρηση και έλεγχο που υφιστάμεθα [Πανοπτικόν, big brother, επίβλεψη και αστυνόμευση]. Δύο καπετάνιοι στέκονται πλάτη με πλάτη, με τεντωμένο χέρι και δείκτη, δείχνουν σε αντίθετες κατευθύνσεις, ο ένας κοιτάζοντας την πρύμνη, ο άλλος την πλώρη, έχοντας δίπλα τους από μια τεράστια κυκλική αντένα – προσομοίωση του διαστημικού τηλεσκοπίου της NASA James Webb. Ακριβώς επάνω τους ένας μικρός μεταλλικός χρυσός άγγελος, κλασικό λατρευτικό στοιχείο της νίκης στην πλώρη των πλοίων, αιωρείται σε κατάσταση κατάρρευσης και μια άγκυρα καρφωμένη στον τοίχο της αίθουσας με την αλυσίδα της σπασμένη, υποδηλώνει την σύγχυση και τον αποπροσανατολισμό.
Και ξάφνου το σταθερό έδαφος της κιβωτού μετατρέπεται σε κινούμενη άμμο. Η μηχανή με ελαφρό βόμβο ξεκινάει, τα κουπιά εκτείνονται μοιάζουν με φτερά γιγάντιου αετού που ανοιγοκλείνουν, η κιβωτός μόλις έχει αρχίσει να κινείται [κίνηση που ελέγχεται από ειδικό λογισμικό πρόγραμμα] γλιστρώντας με κραδασμούς σε φανταστικά κύματα, εκτελώντας μια μεγαλειώδη χορογραφία που μας ταράζει, μας συναρπάζει, μας αφήνει άναυδους. Και η έκπληξη μας δεν σταματά εδώ. Στρέφοντας ακριβώς πίσω το βλέμμα μας προβάλλεται συγχρόνως στον τοίχο ένα βίντεο με τον ειρωνικό τίτλο «έξοδος» [exit], που μας παρουσιάζει μια διαδοχική σειρά από πολύχρωμες κλειστές πόρτες διαφόρων στυλ, όπου η κάθε μια ανοίγει στην επόμενη, που ανοίγει στην επόμενη κ.ο.κ., κάνοντας μας σαφές ότι έξοδος δεν υπάρχει.

Ποιος είναι ο σκοπός αυτού του ταξιδιού με τους δύο οδηγούς ανταγωνιστές, υπάρχει προορισμός, ποιον δρόμο θα διαλέξουμε και πόσο μακριά μπορούμε να πάμε· μήπως το να θέτει κάποιος την δική του κατεύθυνση δίνει σημασία στα πράγματα, θα μπορούσε να μας διασώσει σε ασφαλές μέρος εμάς και τους πόθους μας μια κιβωτός, μήπως η Little Arc —καταφύγιο σωτηρίας— δεν είναι παρά ο πλανήτης μας, μήπως υπάρχει σε άλλη διάσταση ένας άλλος άγνωστος κόσμος με άλλα κίνητρα και κανόνες, μήπως δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να θέτουμε θεμελιώδεις ερωτήσεις για την ύπαρξη μας;
Ο Choe U-Ram εξαιρετικά ευαίσθητος στην τραυματική απροσδιοριστία της σύγχρονης εποχής, με την στοχαστικότητα του και την μοναδική αφηγηματική του προσέγγιση, εκφράζει την χαοτική κατάσταση αποπροσανατολισμού που βιώνουμε, όπως και την αγωνία που είναι το σύγχρονο ισοδύναμο της αλήθειας. Υπάρχει άραγε κάποια εγγυημένη σωτηρία; αναρωτιέται, και το ερώτημα του αποκτά την τραγική του διάσταση με το δεύτερο ξεχωριστό έργο του στον ίδιο χώρο. Πρόκειται για το στρογγυλό τραπέζι [Round Table], που εκπληρώνει ρόλο ως μέρος της αφήγησης και του σκηνικού εστιάζοντας στον εγγενή παραλογισμό της ύπαρξης ως εξής: Κάτω από μια μαύρη κινούμενη ελικοειδώς πλατφόρμα [διαμέτρου τεσσεράμισι μέτρων] είναι σφηνωμένες [ δεκαοκτώ] ακέφαλες φιγούρες φτιαγμένες από τεχνητό άχυρο και μοιάζουν να στηρίζουν στους ώμους τους το βάρος της. Κουλουριάζονται και σηκώνονται, γέρνουν από την μια και μετά από την άλλη, προσπαθώντας να ισορροπήσουν επάνω της ένα κεφάλι σε σχήμα σφαίρας που κυλάει κάνοντας τον γύρο της πλατφόρμας. [Η κίνηση του Round Table όπως και της Little Arc καθορίζεται από κρυμμένο μοτέρ, κάμερα καταγραφής κίνησης με οπτική αναγνώριση και αλγόριθμο έλεγχου.] Τα ακέφαλα όντα είναι ασαφές αν μπορούν να ξεφύγουν, να ασκήσουν ελευθερία δράσης ή αν είναι τιμωρημένα από το σύστημα εξουσίας σε ένα καταχθόνιο μεσαιωνικό μαρτύριο, σε ατέλειωτο ανταγωνισμό, σε σκληρή πάλη, σε σισύφειο μαρτύριο. Μήπως η συνενοχή τους είναι αυτή που ενισχύει και αναπαράγει το σύστημα; Στο μεταξύ, τρία μαύρα πουλιά που πετούν από πάνω απειλητικά, είναι έτοιμα να κατασπαράξουν το αδύναμο θύμα που δεν μπορεί να ανταποκριθεί.

Ο Choe U-Ram δεν είναι η πρώτη φορά που συνδυάζει στα γλυπτά του την Kinetic Art με την Conceptual Art. Τα πολύπλοκα βιομορφικά πλάσματα του συγχωνεύουν παλιούς μύθους που αντέχουν στον χρόνο και αλληλεπιδρούν με ανταποδοτικές σημασίες, ενώ συγχρόνως τα ηλεκτρονικά τους ίχνη υπαινίσσονται κοινωνικοπολιτικά θέματα, ανησυχίες και κοινούς πόθους. Χαρακτηριστικό του στίγμα είναι η αρμονική συνύπαρξη τέχνης και τεχνολογίας [«the beauty of machinery»].
Το έργο μοντέρνας τέχνης αποτελεί αυστηρή εσωτερική υπόθεση του καλλιτέχνη. Γαντζωμένο πεισματικά επάνω στο ασυνείδητο του παραμένει πάντα ταυτισμένο μαζί του ακόμα και αν πηγαίνει πολύ μακριά, είναι αυτό καθαυτό μια αντιδραστική αυτοκατευθυνόμενη δραστηριότητα. Ο συμβολισμός του είναι συχνά θορυβώδης και αμφίσημος, ακόμα και όταν δίνει έμφαση στη σαφήνεια, στο άμεσο και το φαινομενικό αντιστέκεται και δεν αποκαλύπτεται εύκολα.
Εδρεύει πάντα σε κάτι άλλο, σε κάποια διαδικασία μεταμόρφωσης του ίδιου του καλλιτέχνη και της αντίληψης του κόσμου γύρω του. Είναι πρότυπο ελεύθερης σκέψης και μας κάνει να νιώθουμε ανασφαλείς ειδικά όταν μας ανοίγει χώρους πρωτόγνωρους, ξένους, που είναι προάγγελοι του μέλλοντος.
Μερικά εικαστικά έργα μοντέρνας τέχνης μιλούν ανοιχτά άλλα σιωπούν.
Όσο και φιλόδοξο να είναι το βλέμμα του θεατή, στις καλύτερες των περιπτώσεων, το σθένος και η εξωφρενική επινοητικότητα της φαντασίας τού καλλιτέχνη όπως και η αλχημιστική του ικανότητα βρίσκονται πέρα από το οπτικό του πεδίο.
Οποιαδήποτε θαρραλέα ερμηνευτική απόπειρα [πόσο μάλλον κριτική] ενός εικαστικού έργου κρύβει ρίσκο, θυμίζει θηριοδαμαστή που βάζει το κεφάλι του στο στόμα του λιονταριού. Μολονότι η προσπάθεια αξίζει, ενίοτε καταλήγει σε αυταπάτη. Αν και τελικά σύμφωνα με τον Φρόιντ «οι αυταπάτες είναι μη επαληθεύσιμες όσο ακριβώς και μη διαψεύσιμες».