Μεγάλες Ανακαλύψεις: μεταξύ μεγαλείου και ματαιοδοξίας

«Η Γη υπό την Προστασία του Διός και της Ήρας»! Τί να ήταν άραγε εκείνο που ήθελε να δείξει, τη δεκαετία 1520-30, το έργο του Φλαμανδού ζωγράφου φαν Ορλέι, όπως απεικόνισε ταπητουργείο των Βρυξελλών με νήματα από μαλλί, μετάξι, χρυσό και ασήμι; Ένα επιβλητικό, πλούσιο έργο, γεωγραφικού συμβολισμού εξουσίας, επιβολής και δύναμης, «θεϊκών» συμφραζομένων;

Το είχε παραγγείλει o αυτοκράτορας της Πορτογαλίας Ιωάννης Γ΄ των Αβίς ―μαζί με μια σειρά ταπήτων, γνωστών ως «Σφαίρες»― για τον γάμο του με την Αικατερίνη της Αυστρίας, αδελφής του αυτοκράτορα Καρόλου Ε΄ των Αψβούρων. Έτσι «συνδέθηκαν», το 1525, οι ισχυρότεροι αυτοκρατορικοί Οίκοι της Ευρώπης. Ο θαλασσοκράτορας της Λισαβόνας, ως Ζευς, κυρίαρχος της δυτικής και ανατολικής αφρικανικής ακτογραμμής και του Ινδικού ωκεανού, και η αδελφή του ευρωκράτορα, ως Ήρα· προστάτες της υδρογείου, κατάλληλα προσανατολισμένης στα γεωγραφικά συμφραζόμενα των δύο αυτοκρατορικών Οίκων. Το έργο του Ορλέι έδειχνε πανηγυρικά το μεγαλείο των μέχρι τότε πορτογαλικών Μεγάλων Ανακαλύψεων, ανατολικά της μεσημβρινής γραμμής της Συνθήκης Τορδεσίλας (1494) που χώρισε στα δύο τους ωκεανούς της υδρογείου για λογαριασμό της Πορτογαλίας και της Ισπανίας. Είναι το σημαντικότερο εικαστικό παράδειγμα χρήσης μιας χαρτογραφικής απεικόνισης για να εκφράσει το μεγαλείο της νέας εποχής στην οποία έμπαινε η Ευρώπη, η παγκόσμια ισχύς της, αλλά και η νέα χαρτογραφία της· εξέλιξη της καθυστερημένης γνωριμίας της ευρωπαϊκής Δύσης με τη Γεωγραφία του Πτολεμαίου και της χαρτογραφικής της έκφρασης.

Ήταν αρχές του 15^ου αιώνα όταν με τη Γεωγραφία η Δύση «είδε» τη γεωμετρική υφή του γεωγραφικού χώρου, πρώτα από τη Φλωρεντία και κυρίως μετά τη γνωστή ομώνυμη Σύνοδο του 1439. Εκεί, στην πόλη των Μεδίκων, των εμπόρων, των τραπεζιτών και του Ουμανισμού, μελετήθηκε συστηματικά και από εκεί η γεωμετρική ματιά του κόσμου μεταδόθηκε γρήγορα και καθιερώθηκε σε όλη την Ευρώπη. Όμως ―όπως η προηγούμενη χαρτογραφία της χριστιανικής υφής του γεωγραφικού χώρου― και η πτολεμαϊκή χαρτογραφία, που γνώρισε τότε η Δύση, είχε τον «παλαιό κόσμο» ως γεωγραφικό υποκείμενο· τις τρεις ηπείρους: Ευρώπη, Ασία και Αφρική, με ακόμα αβέβαια άκρα προς τον Βορρά, την Ανατολή και τον Νότο αντίστοιχα. Ο μόνος βέβαιος και οικείος θαλάσσιος χώρος ήταν ―περισσότερο― η Μεσόγειος και ο Εύξεινος Πόντος και ―λιγότερο― η Ερυθρά θάλασσα και ο Ινδικός ωκεανός. Το υπόλοιπο της υδρογείου παρέμενε στην ηπειρωτική και θαλάσσια ασάφεια ενός απροσδιόριστου μέγιστου Ωκεανού!

Το 1439 στη Φλωρεντία, η Δύση εμπέδωσε τη φραγή των γνωστών από αιώνες δρόμων προς την Ανατολή ―από τους ανερχόμενους Οθωμανούς― και την οσμή της επερχόμενης οριστικής πτώσης του απελπιστικά συρρικνωμένου Βυζαντίου. Αυτά σήμαιναν το τέλος μιας μακράς εποχής εμπορικού πλούτου για την Ευρώπη, από τους πατροπαράδοτους δρόμους προς την πλουτοφόρο Ανατολή. Έπρεπε τώρα να τολμήσουν νέους άγνωστους δρόμους προς τα εκεί, μέσω του Ωκεανού που έβρεχε τη δυτική ακτογραμμή της Ευρώπης και της Αφρικής. Η Γεωγραφία του Πτολεμαίου και η γεωμετρική υφή της υδρογείου που εισήγαγε τότε στην κουλτούρα της Δύσης έδειχνε και τεκμηρίωνε τους νέους ωκεάνιους δρόμους, με τους μεσημβρινούς, τους παραλλήλους και τα στίγματα του γεωγραφικού πλάτους και μήκους. Και όλο αυτό, σε συνδυασμό με την αναβάθμιση της τεχνογνωσίας της μεσογειακής ναυτοσύνης, των παγκόσμιων χαρτών και των υδρογείων σφαιρών που από τότε μπαίνουν επίσης σε μια νέα εποχή.

Η ανατροπή είναι μεγάλη· ένας νέος κόσμος είχε ανατείλει (ήδη από το 1434) με πρωτοπόρο έναν μικρό ―μόλις 500.000 τότε― συνεκτικό, επίμονο, ανθεκτικό, και αποφασισμένο λαό στο δυτικό άκρο της Ευρώπης, τους Πορτογάλους ― με Βενετσιάνους ναυτικούς στην αρχή. Θεμελιωτής της επιχείρησης, αναζήτησης νέων ωκεάνιων οριζόντων, ένας εμπνευσμένος και προσηλωμένος στο όραμά του πρίγκιπας (ο Ενρίκε, τιμητικά ο Ναυσιπλόος). Αυτός οργάνωσε μέχρι το 1460 μια νέα ναυτοσύνη σε επιστημονικές βάσεις, με τεχνοκρατικές πρακτικές· χάρις στο έργο του, η μικρή σε έκταση χώρα έφτιαξε μια σκληροτράχηλη θαλάσσια αυτοκρατορία κατά μήκος των ακτογραμμών της Αφρικής και της νότιας Ασίας μέχρι την Κίνα και την Ιαπωνία.

Η Λισαβόνα του 16^ου αιώνα θα γίνει κέντρο του ευρωπαϊκού εμπορίου και η πλουσιότερη ευρωπαϊκή πόλη. Τα ανθεκτικά καράβια επέστρεφαν από τον Ινδικό ωκεανό με φορτίο πολύτιμα μπαχαρικά (κυρίως πιπέρι, μοσχοκάρφια, μοσχοκάρυδο), τον ακριβό καφέ μοσχογαλής, νοσηλευτικά φυτά, ναρκωτικά και υπνωτικά, μεταξωτά, χαλιά, φυσικά λευκά βαμβακερά, παπλώματα, πορσελάνες, μαργαριτάρια, γούνες και χρηστικά αντικείμενα από πολύτιμα μέταλλα. Το κυριότερο όμως στο φορτίο τους ήταν οι χάρτες των περιοχών του ταξιδιού, ακόμα αχαρτογράφητων από τις ανταγωνίστριες ναυτικές δυνάμεις. Οι χάρτες στα πορτογαλικά καράβια ήταν απόρρητοι, επί ποινή θανάτου, και λάφυρα πρώτης προτεραιότητας για τους εχθρούς.

Η αξία των χαρτών ήταν σημαντική. Είναι γνωστό ότι η (παράνομη) κατασκευή ενός χειρόγραφου παγκόσμιου χάρτη από ανώνυμο χαρτογράφο στη Λισαβόνα στις αρχές του αιώνα ―για να εξαχθεί λαθραία στην Ιταλία― κόστισε 42 γραμμάρια χρυσού· είναι η περίπτωση του περίφημου «χάρτη Καντίνο» (1502), του πρώτου σωζόμενου με τη χάραξη της μεσημβρινής γραμμής της Συνθήκης Τορδεσίλας. Βορειότερα της Λισαβόνας, η Κοΐμπρα θα γίνει το πανευρωπαϊκό κέντρο προετοιμασίας και προώθησης, με πορτογαλικά καράβια, των μορφωμένων ιησουιτών στην Ινδία, Ινδοκίνα, Κίνα, Ιαπωνία και στα αρχιπελάγη του Ινδικού Ωκεανού, για να διαδώσουν τον Χριστιανισμό. Από εκεί θα ξεκινήσει το μακρύ ταξίδι του για την Κίνα ο σημαντικός Ιταλός ιησουίτης Ρίτσι· πρώτος θα μεταφέρει την ευρωπαϊκή χαρτογραφική οπτική, άγνωστη μέχρι τις αρχές του 17^ου αιώνα στην Απαγορευμένη Πόλη, με τον περίφημο (πτολεμαϊκής αναφοράς) «κινεζικό» παγκόσμιο χάρτη του και την Αμερική τοποθετημένη πρώτη φορά στο ανατολικό άκρο.

Μέχρι τα τέλη του 15^ου αιώνα οι Πορτογάλοι, με σπουδαίους ναυτικούς, θα γίνουν κυρίαρχοι της αφρικανικής ακτογραμμής ―μεταφέροντας πρώτοι σκλάβους από τη Δυτική Αφρική― της Ερυθράς θάλασσας, Αιθιοπίας και των Στενών του Ορμούζ μέχρι την ινδική βάση τους στην Γκόα (1487), από όπου και οι μακρινές οικογενειακές ρίζες του σημερινού πρωθυπουργού τους... Την ωκεάνια αναζήτηση της Ανατολής δεν θα αργήσουν να ακολουθήσουν οι μεγάλοι γείτονες Ισπανοί. Τους έπεισε ένα σχέδιο δυτικού διάπλου προς την Ινδία ενός Γενουάτη ―μάλλον επί λανθασμένου πτολεμαϊκού χάρτη, επί τούτου κατασκευασμένου― αφού είχε προηγουμένως υποστεί την απόρριψη από τη Λισαβόνα. Ο Κολόμβος, με τα τέσσερα ταξίδια του από το 1492 μέχρι το 1504 ανακάλυψε τα νησιά της Καραϊβικής, την ανατολική ακτογραμμή της Κεντρικής Αμερικής και έναν τόπο στις ακτές της Βενεζουέλας, πεπεισμένος μέχρι τον θάνατό του, το 1506 ―μάλλον μόνο ο ίδιος― ότι δεν επρόκειτο για νέα ήπειρο, αλλά ότι είχε φτάσει στην Ασία με δυτική πλεύση... Το δράμα της «ψευδαίσθησης» του Κολόμβου επιβάρυναν οι συνεχείς ενδιάμεσες επιτυχίες των Πορτογάλων ναυτικών, οι οποίοι σε μια τριετία μέχρι το 1500 έφταναν άνετα και με ασφάλεια στην Ινδία περιπλέοντας το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδος και τυχαία στη Βραζιλία αποφεύγοντας προς τα δυτικά τα ρεύματα του Κόλπου της Γουινέας. Όπως την επισκίασε και το επίτευγμα του Φλωρεντινού Βεσπούτσι κατά τη σύντομη υπηρεσία του και στις δύο ναυτικές δυνάμεις της Ιβηρικής (1499-1502). Πολύ παραγωγικό και επικοινωνιακά τεκμηριωμένο, ο Αμέριγκο βεβαίωσε ότι επρόκειτο για μια νέα ήπειρο, ένα Νέο Κόσμο. Ο διάσημος χαρτογράφος ελληνιστής Βαλντζεεμύλλερ, των ουμανιστών του Σαιντ-Ντιε στη Λωρραίνη, για να τον τιμήσει σημείωσε το 1507 για πρώτη φορά σε χάρτη ―και γενικά σε σωζόμενο έντυπο― το όνομα «Αμερική», στη Νότια υποήπειρο του Νέου Κόσμου. Το επίτευγμα του (Πορτογάλου) Μαγγελάνου, στα τέλη της δεύτερης δεκαετίας του 16^ου αιώνα, να περιπλεύσει για λογαριασμό της Ισπανίας τη Νότια Αμερική και τον «άγνωστο» Ειρηνικό ωκεανό και να φτάσει δυτικά στον Ινδικό, ήταν ένα κορυφαίο επίτευγμα. Έτσι η μεσημβρινή γραμμή της Συνθήκης Τορδεσίλας βρήκε την αντιδιαμετρική της· ολοκλήρωνε τον χωρισμό κυριαρχίας των ωκεανών ―μεταξύ Πορτογαλίας και της Ισπανίας― στο σύνολο της υδρογείου, με τη «νομιμοποίηση» της Συνθήκη της Σαραγόσας το 1529, μεταξύ του Ιωάννη Γ΄ και του Καρόλου Ε΄ μόλις τέσσερα χρόνια μετά τη γαμήλια «ένωση» των Οίκων των Αψβούργων και Aβίς και τον τάπητα μεγαλείου με τον Δία και την Ήρα προστάτιδων του ανατολικού ημισφαιρίου της υδρογείου...

Ο αιώνας των Μεγάλων Ανακαλύψεων σημείωσε το πέρασμα σε μια νέα εποχή με την προσθήκη μιας τέταρτης ηπείρου στις τρεις γνωστές για σχεδόν είκοσι αιώνες. Οι ειδήσεις από τη συνεχή κινητικότητα και τη διεύρυνση των αγορών των Πορτογάλων και Ισπανών στους νέους ωκεάνιους δρόμους προς την Ανατολή και τη Δύση, από τις αρχές του 16^ου αιώνα, αναστάτωναν τους ηγεμόνες, τα καθιερωμένα εμπορικά συστήματα και τα κέντρα της γεωγραφικής γνώσης και της χαρτογραφίας. Μεγάλος πλούτος συσσωρευόταν στις βασιλικές αυλές της Ευρώπης και στους ισχυρούς οίκους της εποχής. Η επέκταση της Πορτογαλίας στην Ανατολή, ελέγχοντας τον Ινδικό Ωκεανό και τις περιβάλλουσες ακτογραμμές συνέβαλε στην εμπορική παρακμή των ιταλικών πόλεων και του (από την ξηρά) μονοπωλιακού τους ευρωπαϊκού εμπορίου της Ανατολής. Στα μέσα του 16^ου αιώνα ιδρύθηκε το σημαντικό Μακάο, εμπορική και ιησουιτική βάση στη νότια Κίνα. Αυτή την τεράστια πορτογαλική διεύρυνση διεκδίκησαν δυναμικά πρώτα οι σκληροτράχηλοι Ολλανδοί, από τις αρχές του 17^ου αιώνα, αμφισβητώντας με φιλοσοφική, νομική και πολιτική βάση τις συνθήκες Τορδεσίλας και Σαραγόσας ―από τότε έχουμε την αρχή του δικαίου της θάλασσας― τις οποίες είχαν επίσης παρακάμψει Βρετανοί και Γάλλοι, ενώ οι Ισπανοί ισχυροποιούσαν την αποικιοκρατική τους κυριαρχία στο εσωτερικό της αμερικανικής ηπείρου και οι Πορτογάλοι στη Βραζιλία και στις δύο πλευρές της Αφρικής.

Η Ευρώπη άλλαζε βαθιά. Πρώτα και κύρια η ενισχυμένη ατλαντική πλευρά της βυθίστηκε στη δίνη της αποικιοκρατίας, του πυρετικού ανταγωνισμού για παγκόσμια κυριαρχία και της αχόρταγης συσσώρευσης αμύθητου πλούτου. Σε αυτό το κλίμα αναπτύχθηκε και η μεγάλη «νέα» χαρτογραφία του 16^ου–17^ου αιώνα, παράλληλα με τη μεγάλη ζωγραφική της περιόδου, στην οποία μάλιστα απεικονίζεται η παρουσία των χαρτών και των υδρογείων σφαιρών, ανάμεσα στα κύρια θέματα των πινάκων μεγάλων ζωγράφων της εποχής. Τα έργα των Χολμπάιν, Bερμέερ, Περέδα και πολλών άλλων προβεβλημένων και λιγότερο γνωστών, έως ανώνυμων, περιλαμβάνουν χάρτες και υδρογείους ανάμεσα στα θέματα των έργων τους. Ο γεωγραφικός χώρος χαρτών και υδρογείων γίνεται συνθετικό αντικείμενο της μεγάλης Τέχνης και αντικείμενο προβολής ιδιωτικού πλούτου και τελικά μεγαλείου ανάμεσα σε άλλα που το πιστοποιούν.

Όμως, την ίδια εποχή, συμβαίνει παράλληλα κάτι πολύ ενδιαφέρον· αντιθετικό του κύματος ισχύος, πλούτου, μεγαλείου και αυταρέσκειας που δημιουργεί η συσσώρευση του αποικιοκρατικού πλούτου: στα σπουδαία ζωγραφικά έργα γεωχωρικής αναφοράς των Μεγάλων Ανακαλύψεων εμφανίζεται ―ως αλληγορία― και το θέμα του πεπερασμένου χρόνου της ανθρώπινης ύπαρξης, της ματαιοδοξίας, της υπόμνησης θανάτου (memento mori).

Στο κλίμα της μεγάλης ευφορίας και της επίδειξης πλούτου και μεγαλείου, που προκάλεσε η διεύρυνση των γεωγραφικών οριζόντων, το νεκρικό κρανίο δίπλα στις υδρογείους γίνεται σύμβολο της απαισιόδοξης υπενθύμισης της ματαιοδοξίας! Και πάλι από την Τέχνη έρχεται ο αντίλογος στο μεγαλείο της παγκόσμιας κυριαρχίας και της δύναμης...