Από οράματα αυτοκρατορίας στα απόνερα της Ιστορίας

Καθώς ετοίμαζα μια ομιλία για τη σημειολογία της εικόνας για τους σπουδαστές μου, βρέθηκα να χαζεύω, ως λάτρης της χαρτογραφίας, το εξώφυλλο του μεγαλεπήβολου πονήματος και θεμελιώδους έργου της σύγχρονης ναυσιπλοΐας, του αναγεννησιακού σοφού ανδρός John Dee (1527-1608), επιστήμονα, αστρολόγου και συμβούλου της βασίλισσας Ελισάβετ Α΄ της Αγγλίας, συλλογίστηκα τη μοίρα εκείνης της χώρας, άλλοτε κραταιάς που όμως σήμερα παραπαίει, αν όχι στο χείλος της αβύσσου σίγουρα στη ζώνη του υποβιβασμού, κατά την ποδοσφαιρική ορολογία, από την α’ στην β’ κατηγορία των σύγχρονων κρατών.

Πρόκειται για το έργο που φέρει τον τίτλο General and Rare Memorials pertayning to the Perfect Arte of Navigation (Γενικά και σπάνια υπομνήματα σχετιζόμενα με την τέλεια τέχνη της Ναυσιπλοΐας), και τον υπότιλτο Annexed to the Paradoxal Compass, in Playne, now first published, 24 years after the first invention thereof (Προσαρτημένα στην Λοξοδρομική Καμπύλη, επί επιπέδου, που δημοσιεύεται τώρα για πρώτη φορά, 24 έτη μετά την πρώτη επινόησή της). Η χρονολογία έκδοσης του βιβλίου είναι 1577.

Δεν θα επεκταθώ παραπέρα σε θέματα ναυσιπλοΐας, επί των οποίων οι γνώσεις μου είναι μηδαμινές, αλλά θα σταθώ στην εικονογράφηση του εξωφύλλου που αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, ένα εξαιρετικό δείγμα γραφιστικής ή εικαστικής ρητορικής (visual rhetorics), που, εκτός των άλλων, αναδεικνύει και την έντονη διαφορά της Αγγλίας τότε και της Αγγλίας τώρα, αλλά και θα μπορούσε ίσως να προσφέρει και μια εξήγηση για την μάλλον θλιβερή σημερινή κατάληξή της.

Βρισκόμαστε στον 16^ο αιώνα, στην εποχή κατά την οποία η αντίληψη μιας κοινής κληρονομιάς και, ίσως, ενός κοινού πεπρωμένου, που συνείχε τους διάφορους κρατικούς σχηματισμούς στην Δυτική και Κεντρική Ευρώπη, δηλαδή σε μια περιοχή που είχε ως σημείο αναφοράς την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, έπαυε να προσδιορίζεται από την κοινή θρησκεία, από την πνευματική έννοια της «Χριστιανοσύνης», και άρχιζε να παραπέμπει στην έννοια της ‘Ευρώπης’ ως κοινό χώρο που περιλάμβανε κάτι περισσότερο από μια κοινή θρησκεία, που θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε κοινό πολιτισμό, με καταβολές στην προ Χριστού αρχαιότητα, με αναφορές τόσο σε μια άλλη μυθολογία όσο και στα γράμματα τις τέχνες και τις επιστήμες που εκκινούσαν πέρα από την Ρώμη, στην Ελλάδα και είχαν ήδη τροφοδοτήσει την Αναγέννηση.

Άλλωστε και η έννοια της Χριστιανοσύνης, μετά την θρησκευτική Μεταρρύθμιση του Λούθηρου το 1517, δεν ήταν πια ενιαία – ούτε καν στην ως τότε σφαίρα επιρροής του Πάπα της Ρώμης. Ούτε ο Χριστιανισμός προσδιοριζόταν πια ως μαχόμενος κατά ενός μόνο αντιπάλου, του «άπιστου» Ισλάμ, αλλά έβαζε, κυριολεκτικά, πλώρη για να αντιπαρατεθεί και να υποτάξει ένα πλήθος ‘αγρίων’ παγανιστών σε κάθε γωνιά της γης – με κύριο εργαλείο, ακριβώς, την «τέλεια τέχνη της ναυσιπλοΐας».

Η τέχνη αυτή στηριζόταν στη χάραξη, πάνω σ’ έναν επίπεδο χάρτη, της πορείας ενός πλοίου που κινείται πάνω στην καμπύλη επιφάνεια της γης, δηλαδή στην τεχνική της «λοξοδρομίας». (Κάτι ήξερε από αυτά ο Τζον Ντι, ο φίλος και συνεργάτης του μεγάλου χαρτογράφου Μερκάτορα – του οποίου η προβολή της σφαιρικής γης σ’ έναν επίπεδο, παραλληλόγραμμο, χάρτη, δημοσιευμένη το 1569, χρησιμοποιείται ουσιαστικά μέχρι και τις μέρες μας). Και η τέχνη αυτή θα έδινε το προβάδισμα στην Ευρώπη, και πολύ περισσότερο σ’ εκείνον που θα κυριαρχούσε εντός της.

Το εξώφυλλο του βιβλίου του Τζον Ντι, σχεδιασμένο από τον ίδιο, μας τα λέει όλα αυτά ήδη από τον τίτλο του, αλλά και πολλά περισσότερα στην εικόνα του, στην οποία ο σχεδιαστής προσδίδει μια νύξη αποκρυφιστική καθώς την προσδιορίζει, στα ελληνικά μάλιστα, ως βρετανικό ιερογλυφικό (ΒΡΥΤΑΝΙΚΟΝ ΙΕΡΟΓΛΥΦΙΚΟΝ) όπως μπορούμε να διαβάσουμε στο εξωτερικό πλαίσιο της εικαστικής σύνθεσης, νύξη που γίνεται ευθεία αναφορά στο πλαίσιο του τίτλου με τη λατινική επιγραφή PLURA LATENT QUAM PATENT (περισσότερα κρυφά από όσα φανερά).

Δεσπόζουσα θέση σ’ αυτή τη σύνθεση κατέχει ένα πλοίο (που μοιάζει λίγο με το λογότυπο του περιοδικού μας), γεμάτο σύμβολα. Η Χριστιανοσύνη οπωσδήποτε παρούσα, με τα ΧΡ πάνω στα κατάρτια, αλλά παρέα με τον Δία και την Ελληνική μυθολογία, με την απεικόνιση της αρπαγής της Ευρώπης, της νέας έννοιας που αναδύεται – η οποία τονίζεται εμφατικά με την αναγραφή (και πάλι ελληνικά) του ονόματός της, ΕΥΡΩΠΗ, πάνω στο πλοίο.

Και ποιος είναι ο τιμονιέρης του σκάφους-Ευρώπη; Φυσικά, η Παρθένα Βασίλισσα, η Ελισάβετ της Αγγλίας, όπως μας λέει η επιγραφή πάνω από την ένθρονη γυναικεία μορφή στην πρύμνη. Αυτή οδηγεί την Ευρώπη. Οι τρεις ανδρικές μορφές, μέσα στο σκάφος, που την κοιτούν είναι οι σύμβουλοί της, και στο μέσον λέγεται ότι απεικονίζεται ο ίδιος ο Ντι.

Στο νοηματικά προνομιακό σημείο τής εικόνας, στην πάνω δεξιά γωνία, ένας ήλιος με μια εβραϊκή επιγραφή. Ο Θεός Ισραήλ μας ευλογεί. Τα γράμματα μας δίδουν τη λέξη «γιαχβέ». Πιο δεξιά υπερίπταται μια «μαχητική» μορφή αγγέλου με ρομφαία και ασπίδα με σταυρό, πρόπλασμα ίσως της μορφής της Britannia που θα καθιερωθεί τον 19^ο αιώνα ως προσωποποίηση της Βρετανίας.

Αρχίζει να αναδύεται σε εικαστική μορφή όλο το αμάλγαμα του ιδεολογήματος του πολιτισμού των «νεωτέρων χρόνων»: Καταβολές από την ελληνική αρχαιότητα και την ιουδαϊκή θρησκεία, χριστιανισμός, θαυμασμός της ελληνικής γλώσσας και τέχνης, επιστημονικό πνεύμα και ολίγος μυστικισμός.

Κάτω από τον στρατιωτικό άγγελο, μια ανδρόγυνη μορφή εν είδει Κολοσσού της Ρόδου (που ίσως παραπέμπει στην τελική φιγούρα της τράπουλας Ταρώ), η οποία «πατάει» στην κορυφή μιας πυραμίδας και στον πυργίσκο ενός κάστρου, με μια ακόμα ελληνική επιγραφή σε περιελισσόμενη ταινία που μας εξηγεί τι βλέπουμε: το της ασφαλείας φρούριον. Με παιγνιώδη διάθεση θα μπορούσε κανείς να το δει ως προμήνυμα της σημερινής αναφοράς της Ευρώπης ως φρούριου απέναντι στις προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές. Ωστόσο, μάλλον πιο σημαδιακή «ανεμίζει» η δεύτερη ταινία με τη φράση «στόλος εξωπλισμένος».

Βρισκόμαστε μια δεκαετία πριν από την καθοριστικής σημασίας για την Ευρωπαϊκή ιστορία καταστροφή της Ισπανικής Αρμάδας από τους Άγγλους (1588) υπό τον Φράνσις Ντρέικ (που είχε εξοπλίσει τον αγγλικό στόλο), ενώ στο βιβλίο αυτό ήδη εμπεριέχεται ρητά η προτροπή να επιδιώξει η Αγγλία την συγκρότηση μιας αυτοκρατορίας, που θα βασίζεται στην θαλάσσια κυριαρχία και την αύξηση του πλούτου της, την οποία θα επιφέρει η κατάκτηση και ο αποικισμός νέων εδαφών, και η συνακόλουθη εκμετάλλευση καινούργιων πρώτων υλών. Τη συνέχεια, μέσες άκρες, τη γνωρίζουμε.

Αν το παραπάνω έργο συμβολίζει και να αναγγέλλει την έναρξης της επέλασης των Ευρωπαίων, και πιο συγκεκριμένα των Άγγλων, για την κατάκτηση του κόσμου στην αλήστου μνήμης «εποχή των ανακαλύψεων», στις μέρες μας παρακολουθούμε την περιθωριοποίηση των ευρωπαϊκών δυνάμεων, και την αποδιάρθρωση – ή και γελοιοποίηση – της Αγγλίας. Η ώρα της πληρωμής θα έλεγε κανείς.

Από μια Ελισάβετ, που επιδιώκει θεληματικά να ηγηθεί και να επιβληθεί στην Ευρώπη ακόμη και στο φαντασιακό πεδίο, φτάνουμε σε μιαν άλλη, στην Λιζ Τρας με όλο το συνάφι του Brexit που δείχνουν σαν να θέλουν να αποδράσουν απ’ την Ευρώπη, σε μια άτακτη φυγή. Η μεγάλη αυτοκρατορία καταρρέει not with a bang but a whimper, για να χρησιμοποιήσουμε έναν διάσημο στίχο του Έλιοτ σχετικά με τον τρόπο που τελειώνει ο κόσμο: όχι μ’ έναν βρόντο μα μ’ ένα λυγμό.

Αν, αγαπητέ αναγνώστη, έχεις αντέξει ως εδώ, θα έχεις μάλλον αντιληφθεί ότι όλο τούτο το κείμενο ήταν ένα πρόσχημα, ένα πρόσχημα για να εκφράσω την αγάπη μου για τη χαρτογραφία, καθώς αυτό το μήνα κλείνουμε αισίως τέσσερα χρόνια συνεργασίας με το επί της οθόνης περιοδικό, ονόματι Χάρτης.