Πρέσβεις και χάρτες μεταξύ επικαιρότητας και memento mori

Η επικαιρότητα, περί γεωπολιτικής, συνόρων, διπλωματίας και χαρτών μου θύμισε έναν πίνακα μεγάλης ζωγραφικής, περίπου πέντε αιώνων πριν. Μα είναι δυνατόν η επικαιρότητα να μας θυμίζει θέματα τόσων αιώνων πριν; Και μάλιστα μιας περιόδου, όπως είναι η ευρωπαϊκή αναγέννηση, τόσο μακριά από τη δική μας συλλογική κουλτούρα; Καλά να έχουμε τον Θουκυδίδη μετά από είκοσι τέσσερις αιώνες, που έρχεται αενάως στην επικαιρότητά μας ―και μάλιστα με πρωτότυπες ερμηνευτικές εισαγωγές, όπως προσφάτως― αυτός είναι «δικός μας»· τι θα μπορούσε όμως να μας «πει» σήμερα ο μάλλον άγνωστος και αδίδακτος στη χώρα μας δυτικοευρωπαϊκός κόσμος των πέντε αιώνων πριν ― και της μεγάλης ζωγραφικής του;

Αναφέρομαι σε έναν σπουδαίο πίνακα ζωγραφικής, ένα μεγάλο έργο σε αξία και διαστάσεις (τεσσάρων τετραγωνικών μέτρων) της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου: τους «Πρέσβεις» (1533), του Χανς Χόλμπαϊν του Νεότερου· ενός Βαυαρού ζωγράφου γεννημένου το 1497, χρονιά της Συνθήκης Τordesillas (Χάρτης #10 και Χάρτης #23), η οποία μοίρασε για πρώτη φορά στην Ιστορία τους ωκεανούς της οικουμένης, μεταξύ Πορτογάλων και Ισπανών, «τακτοποιώντας» γεωπολιτικά την κυριαρχία και το εμπόριο στους ωκεανούς στην απαρχή της εποχής των Μεγάλων Ανακαλύψεων. Ο Χόλμπαϊν από τα δεκαοκτώ του έμαθε την τέχνη του στη Βασιλεία και αναδείχτηκε στο Λονδίνο, από τα εικοσιεννέα του, σε εισηγητή της αναγεννησιακής ζωγραφικής εκεί ― κατά τους ειδικούς· οι ίδιοι οι Βρετανοί τον θεωρούν «πατέρα της βρετανικής ζωγραφικής».

Γιατί το θυμήθηκα; Μα για μερικές επί μέρους «εικόνες» που ξεχωρίζω από το όλον του ζωγραφικού πίνακα, οι οποίες επαναφέρουν στοιχεία της γεωπολιτικής επικαιρότητας και της επιστήμης της χαρτογραφίας, που συνδέεται με τη γεωπολιτική. Στοιχεία, πρώτον, από τη διεθνή διπλωματία, με τον τίτλο του πίνακα και τις δύο μορφές του, τους «Πρέσβεις», δύο ευγενείς Γάλλους διπλωμάτες σε υψηλή αποστολή στο Λονδίνο· δεύτερον, το σύνορο με τον μεσημβρινό ―παγκόσμιο όριο, μέσω μιας διεθνούς συνθήκης― που μοίραζε τους ωκεανούς της υδρογείου σφαίρας σε δύο ναυτικές υπερδυνάμεις της εποχής· τρίτον, την Ουκρανία ―ό,τι πιο τραγικά επίκαιρο σήμερα― λόγω γεωγραφικών και τοπωνυμιακών ορισμών και, τέλος, το memento mori, που καραδοκεί στη βάση του πίνακα, οπτικά απροσδιόριστο ― εκ πρώτης όψεως: την αλληγορική υπενθύμιση του αναπόφευκτου θανάτου, δημοφιλή στη μεσαιωνική ―και μετέπειτα― λογοτεχνία και τέχνη γενικότερα, με ρίζες στην αρχαιότητα και στον Χριστιανισμό.

Το τελευταίο, αν και ακούγεται παράδοξο να εντάσσεται στα επιμέρους που επιλέγω από τον πίνακα του Χόλμπαϊν, με γεωπολιτικά συμφραζόμενα επικαιρότητας, αξίζει νομίζω ιδιαίτερης προσοχής: συνδέεται και με τις χαρτογραφικές επιστημονικές αναζητήσεις της εποχής του έργου (τους χαρτογραφικούς προβολικούς καννάβους ― των μεσημβρινών και παραλλήλων), όπως γνωρίζουμε από την ιστορία των χαρτογραφικών μαθηματικών απεικονίσεων ― προβολών (Χάρτης #17)· αυτές κι αν αποτελούν μέχρι σήμερα τον σκληρό επιστημονικό πυρήνα του περιεχομένου ενός «κανονικού» χάρτη (συνήθως αγνοείται λόγω δυσκολίας κατανόησης...), που μπορεί να επιφέρουν γεωπολιτική επιδείνωση των συνοριακών προβλημάτων αν δεν ληφθούν υπόψιν στην ―τελική― φάση της οριοθέτησης, δηλαδή μετά τον ορισμό και την οριογράφηση των συνοριακών γραμμών (Χάρτης #45 ), ιδιαίτερα στη θάλασσα.

Δύο «Πρέσβεις» είναι το κύριο θέμα του πίνακα, του «διπλού πορτρέτου», όπως χαρακτηρίζεται. Οι Γάλλοι ευγενείς Jean de Dinteville (αριστερά) σε δεύτερη διπλωματική αποστολή στην Αγγλία, απεσταλμένος του βασιλιά της Γαλλίας Φραγκίσκου Α΄, και Georges de Selve (δεξιά) νεαρός επίσκοπος και διπλωμάτης, στενός φίλος του πρώτου. Αποστολή τους ήταν η μεσολάβηση για την αποτροπή της ακύρωσης του γάμου του Ερρίκου Η΄ με την Αικατερίνη της Αραγωνίας για να παντρευτεί την Άννα Μπoλέιν, αγνοώντας την παπική απαγόρευση και προκαλώντας τη ρήξη με το Βατικανό το 1533. Η διπλωματική μεσολάβηση απέτυχε. Δεν επιτυγχάνει πάντα η διπλωματία όταν οι παραβάτες ηγεμόνες είναι αλαζόνες, έρμαια των παθών τους και αποφασισμένοι... Ο πίνακας του Χόλμπαϊν αναπαριστά σύμβολα της εξόδου της Αγγλίας από την Ρωμαιοκαθολική εκκλησία ―το εικονιζόμενο βιβλίο αριθμητικής είναι ανοιχτό στις σελίδες της «διαίρεσης»― όπως και μια σειρά από συγκεκριμένα επιστημονικά και μουσικά όργανα με συμβολικές παραπομπές που περιγράφονται σε αναλύσεις ιστορικών της τέχνης και της ευρωπαϊκής πολιτικής αναταραχής της περιόδου εκείνης (βλ. π.χ. στη σχετική τεκμηρίωση του έργου από την Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου).

Η γεωγραφική απεικόνιση της Συνθήκης Τordesillas (1497), μεταξύ Πορτογαλίας και Ισπανίας ―με τη διαμεσολάβηση του πάπα Αλέξανδρου ΣΤ΄― όρισε το πρώτο θαλάσσιο γραμμικό σύνορο, σε παγκόσμια κλίμακα, με τον διαχωρισμό του Ατλαντικού και τον καθορισμό έτσι, για πρώτη φορά με διεθνή συνθήκη, των ωκεάνιων και ακτογραμμικών γεωπολιτικών και εμπορικών κυριαρχιών της οικουμένης. Λίγο αργότερα, με τη συμπληρωματική Συνθήκη της Σαραγόσας (1529) ολοκληρώθηκε και η θαλάσσια κυριαρχία των Ισπανών στο ημισφαίριο που τους αντιστοιχούσε. Στον πίνακά του ο Χόλμπαϊν απεικονίζει με επιμέλεια ―δείχνει χαρτογραφική γνώση και δεξιότητα― τον «μεσημβρινό Τordesillas» στην υδρόγειο σφαίρα, τοποθετημένη στο κάτω ράφι του επίπλου μεταξύ των δύο Πρέσβεων.

Εντυπωσιακό ενδιαφέρον στην απεικόνιση της Ευρώπης ―κυριαρχεί στην υδρόγειο του Χόλμπαϊν― έχει η τοποθέτηση του ανατολικού ορίου της ευρωπαϊκής ηπείρου στη σημερινή Ουκρανία· στον Τάναϊ ποταμό (Tanais, σήμερα Ντον) που εκβάλει στην Μεώτιδα λίμνη, τη σημερινή Αζοφική θάλασσα (Χάρτης #40). Η περιοχή μεταξύ των απεικονιζόμενων δύο ανατολικότερων ευρωπαϊκών ποταμών Tanais και Neper (σήμερα Δνείπερος) ονομάζεται στον χάρτη Cremania (Κριμαία).

Αλλά γιατί άραγε ο Χόλμπαϊν τοποθετεί στο κάτω μέρος του πίνακα, μεταξύ των δύο Πρέσβεων, ένα δύσμορφο κεκλιμένο, πολύ πεπλατυσμένο, ελλειπτικό δίσκο απροσδιόριστου ―εκ πρώτης όψεως― περιεχομένου; Μοιάζει σαν δυσάρεστη «απρόσκλητη εισβολή» που ενοχλεί την ισοροπία του έργου. Δεν υπάρχει αυθόρμητη εξήγηση, ούτε απάντηση περί του μυστηριώδους δίσκου· πόσο μάλλον ερμηνεία του. Απάντηση υπάρχει μόνον όταν ο πίνακας του Χόλμπαϊν ιδωθεί από το πλάι, σχεδόν από εφαπτομενική οπτική γωνία. Τότε ο μυστηριώδης δίσκος προβάλλεται αναμορφούμενος από το επίπεδο σχήμα του σε ―καμπυλωτό― ανθρώπινο κρανίο: τη δημοφιλή τότε αλληγορική υπόμνηση του memento mori ― του θανάτου φυγείν αδύνατον· της «αλληγορίας της ματαιοδοξίας» του πίνακα του Antonio de Pereda ένα αιώνα μετά. Όμως, κάποιος γνώστης της ιστορίας των χαρτών μπορεί ίσως να δει και μια άλλη αλληγορία χαρτογραφικού περιεχομένου: μια προβολική αναμόρφωση του επίπεδου σε ―σχεδόν― σφαιρική επιφάνεια, υπό τη συνθήκη της προοπτικότητας. Η προβολική γεωμετρία είχε ήδη γίνει κτήμα των χαρτογράφων του 16^ου αιώνα και των ζωγράφων με αντίστοιχες δεξιότητες, όπως φαίνεται να διαθέτει ο Χόλμπαϊν. Άλλωστε ήταν πάρα πολύ μικρή η απόσταση από τη Βασιλεία, όπου έμαθε να ζωγραφίζει, μέχρι το Σαιν-Ντιέ της Λορένης· εκεί όπου οι λόγιοι του Gymnasium Vosagense ασχολήθηκαν από τις αρχές του 16^ου αιώνα με την προοπτική (Jean Pèlerin ― Viator) και τη χαρτογραφία (Martin Waldseemüller ― Hylacomylus). Η «τεχνητή προοπτική» του Pèlerin, που βλέπουμε στο memento mori του Χόλμπαϊν, ήταν το θέμα της πρώτης έντυπης σχετικής πραγματείας που τυπώθηκε στην Ευρώπη (1505), ενώ στον περίφημο δωδεκάφυλλο παγκόσμιο χάρτη του ελληνιστή Waldseemüller (Χάρτης #17) εμφανίζεται για πρώτη φορά γραμμένο το όνομα «Αμερική» (1507), προς χάριν του ευφυούς και επικοινωνιακού Φλωρεντινού παρόχου γεωγραφικών πληροφοριών ―όπως πιστεύεται― Amerigo Vespucci.

_{Αρχεία: Hans Holbein the Younger , «The Ambassadors» - Google Art Project.jpg από τον φάκελλο Wikimedia Commons και το σχετικό video από το WorldScott.com. Επεξεργασία εικόνων: Ε. Λ.}