Φωτογραφίες: Αλέξανδρος Τσάκος
—————
[ Α' μέρος ]
—————
Η Οδός είναι δοσμένη.
Σε περιμένει ο χαμός αν απομακρυνθείς.
Κι αν δοκιμάσεις τα σημάδια ν’ αλλάξεις,
Κακούργο να σε πουν.
ΤΖΑΛΑΛΟΥΝΤΙΝ ΡΟΥΜΙ
«Μπιλάντ ελ-Σουδάν» σημαίνει «Η χώρα των μαύρων». Τα χρώματα υπαγορεύουν πεπρωμένο και σαφείς θεολογικές προοπτικές: επειδή ο Προφήτης ήταν περισσότερο λευκός παρά μελαμψός, άκουσα πολλούς να ισχυρίζονται εδώ, είναι ευκολότερο να γίνουν δεκτοί στον Παράδεισο οι λευκοί, οι οποίοι για διάφορους λόγους εξισλαμίστηκαν, παρά οι μελαμψοί, οι οποίοι είναι εκ γενετής οπαδοί του Μωάμεθ. Η διαφορά χρώματος, οποιουδήποτε βαθμού, προοικονομώντας βιοθεωρίες και ήθη, αποτελεί έναν από τους κυριότερους δείκτες της ταυτότητας, αλλά και του συγκεκριμένου ψυχισμού του φορέα της. Η στιλπνότητα και η εξ υποκειμένου καθαρότητα του χρώματος θεωρούνται σχεδόν αποκλειστικά υπεύθυνες για τις όποιες κατά περίπτωση ατομικές ή συλλογικές πολιτιστικές εμπεδώσεις. Ανάλογες αντιλήψεις μάς βεβαιώνει ότι κατέγραψε, τριάντα περίπου χρόνια πριν, η ανθρωπολόγος του Πανεπιστημίου του Τορόντο, Janice Boddy, η οποία έζησε κι εργάστηκε στο βόρειο κυρίως Σουδάν για μεγάλα χρονικά διαστήματα.
Είναι άραγε δυνατόν ν’ απεξαρτηθούμε κάποια στιγμή από την ολέθρια μανία επιβολής με κάθε τρόπο και μέσο στον ηθικά ή σωματικά ασθενέστερο διπλανό μας; Μπορεί να ανατραπεί, ή ακόμη και να εξουδετερωθεί πλήρως η κλίση αυτή, που θέλει μάλιστα με νιτσεϊκή ακρίβεια την άμεση υπαγωγή της ετερότητας στο καθεστώς ενός έσχατου ευτελισμού, για τον οποίον επιχαίρει ένα ημιπαράφρον εγώ; Ή μήπως ό, τι κι αν υπαγορεύει ο νους ενός κυρίαρχου εισβολέα και κατακτητή, θα επιβουλεύεται συστηματικά την αρχή μιας σωτήριας μεσότητας; Είναι εκείνη ακριβώς, στην οποία επανέρχεται συχνά ο Κλοντ Λεβί-Στρος στο θεμελιώδες έργο του Λυπημένοι Τροπικοί. Παραθέτω: «Ο Ρουσό βεβαίως είχε δίκιο να φρονεί ότι θα συνέφερε την ευτυχία μας, αν η ανθρωπότητα είχε στηθεί σε μια σωστή μεσότητα, ανάμεσα στη ραθυμία της πρωτόγονης κατάστασης και στην ορμητική δραστηριότητα της αλαζονείας.»
Ασφαλώς και υπάρχουν τρόποι παρέμβασης της πολιτισμικής ηθικής στην δεοντολογία της συμπεριφοράς των εθνικών ομάδων, των μειονοτήτων και των φυλετικών γενών. Πότε όμως; Και πως μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο, ακολουθώντας την αποφασιστικότερη μέθοδο;
Ας μην κλείσουμε αυτή την παράγραφο. Ας πάμε εκεί που η έρημος είναι η σκηνή του αίματος. Γνωρίζουμε για παράδειγμα ότι η τεράστια προσπάθεια των δέκα εννέα χιλιάδων εθελοντών των ανθρωπιστικών οργανώσεων, που έχουν συρρεύσει προσφάτως στο πεδίο των πολεμικών επιχειρήσεων του Νταρφούρ, στα δυτικά του Χαρτούμ, για να ανακουφίσουν τα θύματα της τριετούς και πλέον εμφύλιας διαμάχης, που ήδη αριθμεί εκατοντάδες χιλιάδων νεκρών, δεν επαρκεί για να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τα δύο εκατομμύρια εκείνων που διώχτηκαν από τα χωριά τους. Είναι περιττό να τονίσω ότι εκτοπισμός από το ένα μέρος της ερήμου στο άλλο ισοδυναμεί με ενίσχυση της γενικότερης αβεβαιότητας για το μέλλον, γεγονός που έχει ολέθριες συνέπειες στον ψυχισμό των αθώων αμάχων και των οικογενειών τους. Όσο για τους αριθμούς θα έλεγα ότι και πάλι συνιστούν την αυθεντικότερη η απεικόνιση του τραγικού.
Ευτυχώς λιγοστεύουν καθημερινά τα φαινόμενα επιθέσεων των παραστρατιωτικών οργανώσεων και των άλλων ένοπλων στοιχείων σκοτεινής προέλευσης εναντίον των μελών των μη κυβερνητικών οργανισμών, που συνιστούν την τελευταία ελπίδα των διωκόμενων. Παράλληλα όμως απαιτούνται κι άλλοι πόροι ανθρωπιστικής βοήθειας, που υπολογίζονται σε τριακόσια πενήντα εκατομμύρια δολάρια για το Νταρφούρ και εννιακόσια εκατομμύρια δολάρια, αντιστοίχως, για το σύνολο του Σουδάν.
Ο διακεκριμένος ιστορικός Hans Kohn, στο έργο του ο Εικοστός Αιώνας, που εκδόθηκε στη Νέα Υόρκη, το 1949, μας διαβεβαίωσε ότι ο άνθρωπος του 20ού αιώνα υπήρξε από πολλές απόψεις λιγότερο σίγουρος από τον πρόγονό του, εκείνο του δέκατου ένατου αιώνα. Δεν μπορώ ακόμη να ξέρω πώς το αντιλαμβάνονται αυτήν την άποψη οι νομάδες, οι περιστασιακοί οπλαρχηγοί, τα αφεντικά της καμήλας και των αλόγων που δεν πιστεύουν σε σύνορα και διμερείς ή πολυμερείς συμφωνίες κρατών. Οι έμπιστοι των αμμόλοφων νομοθετούν εδώ και εκατοντάδες, χιλιάδες χρόνια με γνώμονα τις κινήσεις των κοπαδιών τους κατά την περίοδο των βροχών και των αντίστοιχων ξηρασιών.
Μέσα από τη δική του εμπειρία, μας εξηγεί ο Hans Kohn, ο σημερινός άνθρωπος γνώρισε σωρευτικά τις σκοτεινές δυνάμεις της ιστορίας. Πράγματα που έμοιαζαν να ανήκουν αμετάκλητα στο παρελθόν εμφανίστηκαν και πάλι με ιδιαίτερη δριμύτητα, όπως είναι η φανατική πίστη, οι αλάθητοι ηγέτες, η δουλεία και οι σφαγές, το ξεκλήρισμα ολόκληρων πληθυσμών, η ασπλαχνία και η βαρβαρότητα. Πότε όμως ήταν πιο ασφαλείς οι κάτοικοι αυτού του διαρκώς υπερθερμασμένου τόπου, τότε που ελάχιστοι ήξεραν για το εμπόριο δούλων, ή τώρα που τα μέσα μαζικής επικοινωνίας μας φέρνουν τους διαφόρους Κρανίων Τόπους στο σαλονάκι του σπιτιού μας;
Τα πάθη της άμμου παραμένουν ακόμη σε μεγάλο βαθμό δυσεξήγητα. Ήδη γνωρίζουμε βέβαια ότι για την κατανόηση του κόσμου των μαύρων, η Γεωγραφία θεωρείται καταρχήν σημαντικότερη από την Ιστορία. Οι γεωγραφικοί συντελεστές, αν και δεν είναι ποτέ οι μοναδικοί παράγοντες, σαφώς υπερέχουν. Η ξεκάθαρη αυτή θέση του Φερνάν Μπροντέλ, όπως διατυπώθηκε στη θεμελιώδη του Γραμματική των πολιτισμών, επιχειρεί να δείξει ένα δρόμο περισσότερο ασφαλή ανάμεσα στους άλλους, οι οποίοι επεδίωξαν να διασχίσουν και στη συνέχεια να χαρτογραφήσουν με περισσή αυτοπεποίθηση το αφρικανικό φαινόμενο.
Στο Νότο, για παράδειγμα, προκειμένου να προκαλέσουν τις αγελάδες να κατεβάσουν γάλα, οι κάτοχοί τους ακόμη και σήμερα αναγκάζονται πολλές φορές να τις φιλούν εντατικά στα αιδοία τους. Μάλιστα σε περιόδους μεγάλης ανομβρίας, οι βοσκοί που επιμένουν να διαβιούν εκεί, πίνουν τα ούρα των μεγάλων κατοικίδιων ζώων ή πλένονται μ΄ αυτά. Είναι εκείνοι των οποίων οι περισσότεροι πρόγονοι τροφοδοτούσαν, με την άσκηση εννοείται της απαραίτητης βίας, τα κεντρικά σκλαβοπάζαρα της ευρύτερης περιοχής.
Ο Φερνάν Μπροντέλ αποτελεί ένα δοκιμασμένο στην πράξη εφόδιο, μια συλλογιστική ικανή να αναμετρηθεί με την φωτιά του ήλιου, με ό, τι συνεπάγεται η μοίρα των δεδομένων εκ των προτέρων τόπων. Και κάτι ακόμη: αν ο ευρωπαϊκός ορθολογισμός μπορεί να αντιμετωπίζει ενίοτε με επιτυχία κάποια από τα ίδια τα φαντάσματά του, οφείλεται σε ανάλογες σχολές ψύχραιμης, αναλυτικής σκέψης.
Ο γεωγραφικός ντετερμινισμός προοικονομεί, από μια άποψη, το μέλλον μας. Πιθανότατα στο Σουδάν η άποψη αυτή θα μπορούσε να επαληθευθεί με μεγαλύτερο ποσοστό ακρίβειας από ό, τι ενδεχομένως αλλού.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΩΝ
Κλοντ Λεβί-Στρος, Λυπημένοι Τροπικοί, μτφρ.: Βούλα Λούβρου, εκδ. Χατζηνικολή 2007.
Φερνάν Μπροντέλ, Γραμματική των πολιτισμών, μτφρ.: Άρης Αλεξάκης, ΜΙΕΤ 2003.
