Ποιος θυμάται πλέον τον Χρύσανθο Πενθάκη, τον αμφιλεγόμενο χιώτη αλχημιστή που έδρασε και πέθανε στο Λονδίνο το β΄ μισό του 17ου αιώνα; Ελάχιστοι συζητούν σήμερα για τη μέθοδό του, γνωστή ως Τ.Λ.Α.Σ., μάλλον λόγω ενός υφέρποντος επιστημονικού καθωσπρεπισμού. Ο γράφων πιστεύει ακράδαντα ότι ένα Εργαστήριο Δυνητικής Αλχημείας οφείλει να αναλάβει ως καταστατικό έργο του τη μελέτη και αναπαραγωγή της μεθόδου του Πενθάκη, ως της βεβαιότερης μεταστοιχειωτικής διαδικασίας. Λίγα λόγια για τον άνθρωπο και την ιδέα του θα καταστήσουν αμέσως ορατά τα οφέλη ενός τέτοιου εγχειρήματος.
Σε αντίθεση με άλλους αλχημιστές της εποχής του, τον Πενθάκη ουδέποτε ενδιέφερε η πατρωνία κάποιου ηγεμόνα. Δεν θα ξεπουλούσε όποιο ελάχιστο τμήμα θείας γνώσης τού είχε δωριστεί για μια θέση σε κάποια αυλή. Μοιραία πέθανε σε απόλυτη ένδεια. Η μοναχική ζωή του αφιερώθηκε στο ζήτημα που τον ταλάνισε μέχρι το τέλος της ασπατάλητης νεότητάς του, την ανάδειξη της συνθήκης εκείνης που καθιστά δυνατή τη μεταστοιχείωση. Με αυτό δεν εννοούσε κάποια χημική διεργασία ή τη λειτουργία του παράγοντα της μεταστοιχείωσης, τα ζητήματα αυτά άλλωστε είχαν περιγράψει και σχολιάσει εκτενώς οι αυθεντίες του παρελθόντος. Ως πρώιμο πειραματιστή, τον βασάνιζε το γεγονός ότι πέντε διαφορετικοί αλχημιστές αν ακολουθούσαν την ίδια συνταγή θα έβγαζαν πέντε διαφορετικά αποτελέσματα. Νωρίς συμπέρανε ότι τα αλχημικά κείμενα ήταν σωστά, το πρόβλημα αφορούσε την ηθική και πνευματική κατάσταση του ίδιου του αλχημιστή. Ρέποντας προς τον χριστιανικό μυστικισμό, κατέληξε στο αίτιο του προβλήματος χωρίς να είναι ακόμη σε θέση να προτείνει θεραπεία. Όπως κάθε αληθινά καινοτόμος, ο Πενθάκης προτού γίνει ρηξικέλευθος είχε προλάβει να αφομοιώσει τη διαθέσιμη αλχημική γραμματεία. Συμφώνησε με τους παλαιούς ότι η ηθική και πνευματική ακεραιότητα είναι εκείνη που σμιλεύει τον νου και την ψυχή του αλχημιστή σε δοχείο της θείας χάριτος μέσω της οποίας φωτίζεται προκειμένου να κατανοήσει την πραγματική λειτουργία του κόσμου και να φέρει το Έργο εις πέρας. Τι συνιστούσε όμως την ηθική τελείωση; Απλώς και μόνο μια κατά γράμμα τήρηση της παραδοσιακής χριστιανικής ηθικής; Ύστερα από χρόνια εντατικής μελέτης και νέκρωσης των επιθυμιών του σώματος, ο Πενθάκης έλαβε σε κατάσταση ημιεγρήγορσης την απάντηση, τα κύρια σημεία της οποίας μπορεί να συνοψιστούν ως εξής.
Η ενανθρώπιση του Χριστού υπέρ της σωτηρίας του ανθρώπου καταδεικνύει ότι οποιαδήποτε απόπειρα βελτίωσης ενέχει μια διαδικασία όπου το τέλειο συσχετίζεται με το ατελές προκειμένου να το συμπαρασύρει σε μια πορεία ακούσιας τελείωσης. Περαιτέρω, όπως ο Χριστός καταδέχτηκε να γίνει άνθρωπος και να ταπεινωθεί από τα δημιουργήματά του, έτσι και ο αλχημιστής οφείλει να απορρίψει τον μανδύα της ανωτερότητας του «φιλοσόφου» και να ταπεινωθεί από τα δικά του δημιουργήματα κατά τη διάρκεια του Έργου, με σκοπό να τα οδηγήσει σε ανώτερες βαθμίδες της ύλης. Η αγαπητική σχέση του δημιουργού προς τα δημιουργήματά του είναι αυτή που αναβιβάζει την ταπείνωση σε αναγκαία συνθήκη για την επιτυχία του αλχημικού έργου.
Η βασική ιδέα τού αποκαλύφθηκε χωρίς πολλές λεπτομέρειες, με αποτέλεσμα να αποφασίσει ο ίδιος για το είδος των «ανθρώπινων δημιουργημάτων», σε κατάσταση εγρήγορσης πλέον. Ο Πενθάκης θεώρησε ότι οι καθημερινές εκκρίσεις, τα καταφρονημένα αποτελέσματα των πλέον ατιμωτικών λειτουργιών του ανθρώπινου σώματος, είναι τα μόνα κοινά και παντελώς ανάξια δημιουργήματα των ανθρώπων ανεξαρτήτως φύλου. Ο αλχημιστής στην αναζήτησή του να κατακτήσει τη βαθύτερη γνώση της μεταστοιχείωσης των μετάλλων οφείλει να μιμηθεί το παράδειγμα του Σωτήρος και να ταπεινωθεί, προκειμένου να συμπαρασύρει το προς τελείωση αντικείμενο της εργασίας του σε κατάσταση τελειότητας. Ο φιλόσοφος αυτοταπεινώνεται, προβάλλει πρώτα ως συλλέκτης λυμάτων αντί για δημιουργός εκθαμβωτικού χρυσού και μεταχειρίζεται, καρτερικά και με περισσή φροντίδα, τις εκκρίσεις και ιδίως τα περιττώματά του. Αυτή η ύστατη ταπείνωση-αυτοθυσία τον καθιστά ηθικά και πνευματικά ικανό να οδηγήσει την χυδαία ύλη από την ευτέλεια στην τελείωση.
Στον Πενθάκη δεν είχε διαφύγει ότι η λέξη σκωρία (< σκῶρ) – η αλχημική χρήση της οποίας δηλώνει τα «κατάλοιπα» που παράγονται από τη διεργασία διαφόρων ουσιών, τα οποία είναι ουσιώδη για την παρασκευή αργυρών και χρυσών καταβαφών – δηλώνει κατά κυριολεξία το «περίττωμα» των μετάλλων. Αναμφίβολα, θα γνώριζε ακόμη ότι στις διάφορες αλχημικές παραδόσεις (ελληνική, ισλαμική και δυτική) απαντούν αναφορές στη χρήση λυμάτων, ανθρώπινων και μη. Έτσι, ο όρος σκῶρ έλαβε συμβολική χροιά για τον Πενθάκη, ο οποίος τον υιοθέτησε για να δηλώσει τον ηθικό και πνευματικό καταλύτη του ίδιου του αλχημιστή. Ήταν βέβαιος, όπως ένας διά Χριστόν σαλός, ότι η χλεύη των ομοτέχνων του θα τον βύθιζε σε αναπόδραστη αναξιοπρέπεια, η οποία θα ανατροφοδοτούσε την (αυτο-)ταπείνωσή του. Ελάχιστοι γνωρίζουν ότι την επιλογή του όρου σκῶρ επιβεβαίωσε το ακόλουθο περιστατικό· πειραματιζόμενος με διάφορους τρόπους παραγωγής κωδικών ονομασιών για τη λέξη αυτή, άλλαξε τα γράμματά της στα αμέσως επόμενα της αλφαβήτου (μετατρέποντας, λογικά, το ωμέγα σε άλφα). Κατάπληκτος, είδε να σχηματίζεται η λέξη τλὰς (ο «υποφέρων» αλλά και «υπομένων»), την οποία, έτοιμος από καιρό να αναλάβει το δικό του ταπεινωτικό μαρτύριο, εξέλαβε ως θεία επικύρωση της ερμηνείας του. Μάλιστα, σύμφωνα με προσφιλή συνήθεια, επέλεξε το ΤΛΑΣ ως το αρκτικόλεξο της μεταρρυθμισμένης αλχημείας του, το οποίο ανέλυσε σε «ταπεινὴ <καὶ> λοιδορουμένη ἀλκύμια <τοῦ> σκ. [sic]». Η θεωρία του για μια αλχημεία της ταπείνωσης είχε μόλις γεννηθεί.
Η «αποκεκαλυμμένη» θεωρία του Πενθάκη προκάλεσε την χλεύη των συγκαιρινών του ελληνομαθών, και όχι μόνο, αλχημιστών. Από τους ελάχιστους που καταδέχτηκαν έστω να τη σχολιάσουν, πιο καυστικός αποδείχτηκε κάποιος ανώνυμος (κάποιοι τον ταυτίζουν με τον συμπατριώτη του, Κωνσταντίνο Ροδοκανάκη), ο οποίος εμφατικά σημειώνει στον λίβελό του ότι η παραληρηματική ανάλυση του Πενθάκη επιτάσσει την αναδιατύπωση της εμβληματικής φράσης (που δηλώνει την ενότητα της ύλης) ἓν τὸ πᾶν, δι’ οὗ τὸ πᾶν[1] σε σκῶρ τὸ πᾶν. Ας αναφερθεί απλώς πως άλλοι, λιγότερο ευρηματικοί και, συνεπώς, ήκιστα αξιομνημόνευτοι, πρότειναν ότι ο άμβυκας του Πενθάκη πρέπει να ονομαστεί σκωραμίς. Άλλοι, θεολογίζοντες, και με ειλικρινέστερη ίσως διάθεση να συνομιλήσουν με τη θεωρία του, θεώρησαν ότι ο χιώτης αλχημιστής επιχειρούσε να αναβιώσει μια κάποια προσωπική εκδοχή του Νικολαϊτισμού. Η ανάγνωση αυτή ήταν η μόνη που ενόχλησε τον ευσεβή Πενθάκη.
Είναι ολότελα ξεχασμένη σήμερα αυτή η τίμια θεωρία; Θα έγνεφα καταφατικά, αν δεν είχα διαβάσει στην Belfast Telegraph, μια δεκαετία και πλέον πριν, άρθρο με τίτλο «Northern Ireland man who tried to turn his faeces into gold is jailed».[2] Ο εν λόγω Ιρλανδός δεν φυλακίστηκε για τις αλχημικές αναζητήσεις του αλλά επειδή, ο πολλὰ τλάς, κατά τους πειραματισμούς του με μια ηλεκτρική θερμάστρα ξεκίνησε πυρκαγιά στην πολυκατοικία όπου έμενε.
