«Σκοτεινή Πλευρά της Μνήμης / η Προκυμαία»_ μια παράσταση

Φωτογραφίες Βασίλης Κουντούρης

Στις αρχές Ιουλίου, μια συνέντευξη τύπου προανήγγειλε την έναρξη του κύκλου «Όλη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός», που διοργανώνει το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού με την ευεργετική διαμεσολάβηση της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, και που απ' τις 15 Ιουλίου έως τις 15 Σεπτεμβρίου θα φιλοξενήσει 70 παραγωγές σε 66 αρχαιολογικούς χώρους, μνημεία και μουσεία της περιφέρειας, πάνω σε ένα κοινό θέμα: τις ανακλάσεις στον ενεστώτα του μείζονος εθνικού τραύματος της Μικρασιατικής Καταστροφής. Μια απ' τις 18 μουσικές παραστάσεις του κύκλου είναι η παράσταση πολυμέσων με τίτλο "Σκοτεινή Πλευρά της Μνήμης/ η Προκυμαία", που θα φιλοξενηθεί στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χαλκίδας "Αρέθουσα", την 13η Σεπτεμβρίου.
Μεταφέρω εδώ κάποια στοιχεία απ' το δελτίο τύπου, και τα συμπληρώνω με τη δική μου παράλληλη αίσθηση γι’ αυτήν την παράσταση, που περπατά τα πρώτα διερευνητικά της βήματα μέσα στο καλοκαίρι. Τα παρακάτω δεν μπορεί παρά να θεωρηθούν σχέδιο πορείας, λυρική έκθεση προθέσεων, Διαταγή Κίνησης πρωτοκολλημένη σε επιτελεία μεταξένιων στρατηγών, εκείνων των αεί γενειοφόρων που άπειρα αγαθά απεργάζονται στα υποφωτισμένα της καθημερινότητας, εξ ου και φτάνουν ως εδώ (αυτά, τα παρακάτω) όχι ως αναγγελία, μα ως τροχιοδεικτικά επικείμενων δράσεων που επίμονα θα ακονίζουν ένα βλέμμα περισσότερο προσανατολισμένο προς τη ζωή παρά προς την τέχνη. Δεν μπορώ αλλιώς να εξηγήσω την μυστηριώδη έλξη που ασκεί επάνω μου η δημοσιοποίηση τέτοιων ξύλινων προθέσεων, μια προσδοκία παρά μια βεβαιότητα, το με κλειστά μάτια σκαρίφημα ενός ακόμα άγνωστου προσώπου, μια μονοκοντυλιά που αντιγράφει τον παλμό της απ' τις σιβυλλικές αναταράξεις, τις μηχανικές όσο και ανεξήγητες κινήσεις που καταφέρνουν τα χέρια μας σε στιγμές που βρίσκονται ανάμεσα στους κόσμους, πάνω και κάτω απ' τα σκεπάσματα, μέσα και έξω απ’ τον ύπνο και τον θάνατο.
Αντιγράφω και συμπληρώνω:


Τα γενικά

Είναι μια παράσταση πολυμέσων που, με έναυσμα την μουσική και με τη συνδρομή διαφορετικών τεχνών, διερευνά σημάδια του τραυματικού για το συλλογικό ασυνείδητο αποτυπώματος της Μικρασιατικής Καταστροφής, σημάδια που ίσως παραμένουν απαγορευμένος τόπος.
Η παράσταση χρησιμοποιεί (αντιστρέφοντας προς στιγμήν, για την ευκολία της μεθόδου, την προτεραιότητα των μέσων της):

1. Ποιητικό και πεζό λόγο ως κορμό έμμεσου σχολιασμού, μα και ως συμπληρωματικό μουσικό στοιχείο, λόγο που εκφέρεται ενσωματωμένος στα ηχητικά της τοπία από μια “αόρατη” ηθοποιό — κι εδώ ζητείται επειγόντως και επιτακτικά ο ορισμός του ορατού. (Η Σοφία Χιλλ, ενώ κινείται διαρκώς μέσα και πίσω από τις προβολές και μέσα και πίσω από τους ήχους που τις περιβάλλουν, είναι κατά τον τρέχοντα τρόπο απούσα  — μα όχι, πάντως, περισσότερο απ' όσο η μνήμη των προσώπων που αναλαμβάνει να εκπροσωπήσει.)

2. Εικόνες-σύμβολα της ιστορικής στιγμής που έχει συλλάβει η κάμερα στο αφηρημένο δίχτυ της αδιακρισίας της, εικόνες διαμορφωμένες σε προβολές ώστε να προσποιούνται αγάλματα-ιερείς καθηλωμένους στη διαχρονία. Το τι είναι "στ’ αλήθεια" αυτές οι εικόνες θα παραμείνει αίνιγμα, κατά πώς πρέπει, και για μας τους ίδιους, τους μπαμπάδες και τις μαμάδες τους. (Ευθύνη της ομάδας, με επιτελάρχη τον Βασίλη Κουντούρη.)

3. Ηχητικό περιβάλλον σταχυολογημένο όχι τόσο απ’ την αυτονόητη παραδοσιακή δεξαμενή αλλά, κυρίως, απ’ τις ψυχικά βαρύνοντος εκτοπίσματος αυθεντικές μαρτυρίες, τον θησαυρό εκείνο των στιγμών που η πραγματική ζωή έσταξε τον μύθο της πάνω στα μικρόφωνα και τα άφησε χωρίς φωνή. Μια ανοιχτή βιβλιοθήκη ζωοποιού σπέρματος, ένα διάπλατο παράθυρο πάνω απ' τον κήπο της καταγωγής, εκείνον που θρηνούμε ενόσω αυτός ακόμα ανθίζει. (Ευθύνη της ομάδας, με επιτελάρχη τον έτερο στρατηγό Κώστα Μπώκο.

4. Ζωντανή μουσική που κοιτά κατάματα την ανοιχτή παγίδα της φολκλορικής αναφοράς και εν τη πράξει εστιάζει στο να βιωθεί λυτρωτικά —και εκτός του μονοσήμαντου χρόνου— το τραύμα που επί δεκαετίες γιγαντωνόταν παράλληλα με την αντικειμενικότητα της ιστορικής ανάλυσης. Τίποτα εδώ δεν επιτρέπεται να εκπέσει στην ψυχρή ήπειρο της περιγραφής, όλα είναι κομμάτι σάρκας σπαργώσης μέσα στο διαρκές παρόν του κόσμου μας. (Ευθύνη σχεδιασμού και εκτέλεσης, ο Γιώργος Μουλουδάκης, με συνδιαμόρφωση ηχητικών τόπων σε αγαστή σύμπνοια με το Studio 19.)

Ο τρόπος

^{Το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικόν ό,τι είναι αληθές
Δ. ΣΟΛΩΜΟΣ}

Στήνεται ο λεκτικός κορμός της παράστασης, το ηχητικό σενάριο που παρότι δεν αγνοεί τον θρηνητικό βηματισμό των γεγονότων μέσα στην ψυχή μας, στηρίζει υπαινικτικά -και προς τον εαυτό του, και κυρίως προς τα εκεί- τα αναδυόμενα απ’ την ιστορική ανάλυση αίτια, και την αποδοχή τους ως τόπο που ένα τίμιο -ή έστω προνοητικό- έθνος δεν δικαιούται να παραβλέπει. (Εδώ η τιμιότητα δεν είναι ένα αποτέλεσμα, αλλά μια ρίζα.) Το σενάριο μιλά μέσα απ’ τις λειασμένες στους κυνόδοντες του χρόνου λέξεις ενός εξόχως φαντασιακού προσώπου, ενός προσώπου-σύνθεση, ενός ψηφιδωτού από πολύγλωσσες ψηφίδες, ενός ανεμοδείκτη-συνισταμένη των ψυχικών ανέμων που αρτιώνουν μια ορατή προς το μέλλον του εθνικού σώματος κίνηση, ενός προσώπου που αρθρώνει φράσεις-ειδώλια, κρυμμένα σαν από χέρι σκανδαλισμένου παιδιού σε τόπους και χρόνους απρόσμενους μες στον αιώνα που διανύθηκε. Το πρόσωπο αυτό φέρει το τραύμα —μαζί με την πιθανή ίασή του— μέσα σε θραύσματα λόγου και ήχων, που εναποτίθενται στο ήσυχο ή παραληρηματικό σκηνικό του εσωτερικού του μονολόγου. Οι μάσκες της εκφοράς αενάως μεταλλάσσονται δομικά, ηχοχρωματικά, αλλά και μουσικά (ο προσεκτικός ακροατής θα αναγνωρίσει την επίμονη έλευση ενός χαμαιλέοντα που δεν ντρέπεται να εκθέσει τη γύμνια του), αφού αυτό το πρόσωπο δεν είναι κάτι λιγότερο απ' το συλλογικό σώμα μιας ενδεχόμενης ελληνικότητας, μια διαφεύγουσα ταυτότητα μες στον αιώνα που έχτισε με άπειρη υπομονή την ενοχική του Βαβέλ πάνω στα αποκαΐδια ενός κόσμου-πατέρα.

Πάνω στη ραχοκοκαλιά αυτού του σεναρίου-κινούμενης άμμου ριζώνουν οπτικές και ηχητικές αναφορές, φιλοδωρήματα απ’ τη δεξαμενή των τεθνεώτων, που μιλούν απ’ τον ακινητοποιημένο χρόνο της γιορτής και του θανάτου τους με την αινιγματική σοφία του οριστικά Απόντος. Ετούτα τα ξεχωριστά φιλοδωρήματα χορεύουν τον χαμηλόφωνο χορό τους με τον “ηχητικό τοίχο” των μαρτυριών, έναν δοξαστικό τοίχο των δακρύων, έναν κατακλυσμό αμετάφραστων κραυγών κάτω απ’ το πάντα εγκυμονούν σύννεφο μιας εποχής παράξενα άγνωστης και οικείας.

Ο λεκτικός κορμός, οι εικόνες και οι ήχοι, εγκαταλείπονται σε διαρκή πλεύση μέσα στη λίμνη του άχρονου, σαν πρόσφυγες μέσα σε θάλασσα αέναη, δίχως υπόσχεση στεριάς, σε ένα διαρκές πρωθύστερο που μεταλλάσσει το πλήθος των ανέστιων σε σύμβολο διεθνικό. Παρηγορητική νησίδα, διάλειμμα χρόνου που χαϊδεύει τις πληγές μέσα σ’ αυτήν την από πάντα θάλασσα, αναδεικνύεται η μουσική, που επιστρέφει ως υπαινιγμός, μια μάσκα και μια υπόσχεση της φαντασιακής πατρίδας, προς την οποία οι κωπηλάτες αυτού του αγνώστου, μες σε μια προφυλαγμένη από βαρβαρότητες γωνιά της ψυχής, πορεύονται.
Η μουσική προορίζεται για το εξομολογητικό όργανο της κιθάρας, και φτιάχτηκε κυρίως από ανθρώπους που έζησαν τον χρόνο της καταστροφής και που δυνητικά θα επέβαιναν σε κάποιο απ’ τα συμμαχικά πλοία που έβλεπαν τη Σμύρνη να καίγεται, αγκυροβολημένα και ασφαλή μέσα στον κόλπο της. Είναι κυρίως μουσικές "άλλων", που όμως μες στον κοινό τόπο της γιορτής, πολιτογραφήθηκαν οριστικά δικές μας. Με έναν άμεσο πια τρόπο η μουσική φέρει το κλίμα της εποχής πριν την καταστροφή, μουσική κοσμοπολίτισσα, μουσική που θα μπορούσε να ακούγεται μες στα σαλόνια των αστών πριν απ’ τη στιγμή που η μοίρα άλλαξε πλευρό πλακώνοντας τα παιδιά της.

[Ηχοχρώματα κιθάρας, κατάλληλα διαμορφωμένα ώστε να ξεγλιστρούν απ’ τους αυτοματισμούς της εύκολης πρόσληψης, ενσωματώνονται στον παραπάνω ηχητικό τοίχο με τις μαρτυρίες. Έτσι ο πλους της παράστασης ουδέποτε ολοκληρώνεται, κανένα πλοίο δεν αγκυροβολεί στην Ιθάκη του, στο επιθυμητό σώμα μιας μουσικής σαφήνειας. Το ταξίδι γίνεται μια αέναη ηχητική Οδύσσεια, ακόμα και τότε που —και ειδικά τότε που— οι πρόσφυγες πατούν το πόδι τους στην "πατρίδα".
Απ’ την απέναντι πλευρά αυτής της θάλασσας ο Καβάφης μιλά, εκών-άκων, για τη δική του Ιθάκη, εγκατεστημένος στον άλλο πόλο του Ελληνισμού — εάν μπορούμε να μιλάμε για τον Ελληνισμό σαν μια υδρόγειο. Την στιγμή της καταστροφής, το 1922, θα έχει τον βαθμό του υποτμηματάρχη στο Γραφείο Αρδεύσεων της Αλεξάνδρειας. Το βλέμμα του είναι μέρος του εδώ σχολιασμού, καθώς και ο τρόπος του. Ο ίδιος χρόνος άλλωστε φιλοξένησε —σε άλλα του δωμάτια— όλα τα γεγονότα. Λίγο πριν, το 1911, ο Παπαδιαμάντης έφευγε στην αγαπημένη του Σκιάθο, στον δικό του υπέργεια ποθητό κόσμο, την ώρα που ο Θεόφιλος Χατζημιχαήλ ζωγράφιζε για ένα κομμάτι ψωμί, και με τον αδιαφιλονίκητο τρόπο που ο ήλιος κοιτά έναν Αιγαιοπελαγίτικο τοίχο, θαύματα και οράματα της ψυχής του πάνω στους τοίχους των αρχοντικών του Πηλίου, λίγο πριν αναχωρήσει κι εκείνος, το 1927, για την Μυτιλήνη της δικής του συνοριογραμμής. Το ποια εξίσωση συνδέει σήμερα αυτούς τους τόπους και αυτά τα πρόσωπα, είναι ένα ερώτημα που θέλει να ηχεί πίσω απ’ το σώμα της παράστασης.]

Σε κάποια σημεία, ο "πραγματικός" χρόνος της παράστασης αναμιγνύεται με τον χρόνο των προβολών, μέσα από κάμερες που κλέβουν και αναπαράγουν θραύσματα ενεστώτα μες στην μία του χρόνου Θάλασσα. Για αυτό και στον προθάλαμο θα σηκώσει το χέρι του ο Έλιοτ πάνω απ΄ το δασάκι των Κουαρτέτων του για να ευλογήσει –με το καλό- αυτό το διαρκές παρόν:

Time present and time past
Are both perhaps present in time future,
And time future contained in time past...

Οι Μεταφορείς

Γιώργος Μουλουδάκης: Σχεδιασμός, επιλογή, διαμόρφωση και συρραφή μαρτυριών, σενάριο και πρωτότυπα κείμενα, επιλογή έργων, σύνθεση πρωτότυπης μουσικής, ζωντανή εκτέλεση, κλασική και midi κιθάρα, σύστημα ζωντανής διαμόρφωσης οπτικών και ηχητικών τόπων.

Βασίλης Κουντούρης: Δημιουργία βίντεο (δύο διαφορετικά, κινούμενα σε παράλληλους χρόνους), ηχητικός σχεδιασμός, προετοιμασμένες και ζωντανές διαμορφώσεις οπτικού σεναρίου, υπεύθυνος προβολών.

Κώστας Μπώκος: Ηχητικός σχεδιασμός, συν-διαμόρφωση ηχητικών τόπων, προετοιμασμένες και ζωντανές διαμορφώσεις ηχητικού σεναρίου, υπεύθυνος ήχου.

Studio 19st: Sound editing, video editing, σύστημα surround, video installation.

Σοφία Χιλλ: Εκφορά κειμένων (κρυφό πρόσωπο) — Ο ήχος των πολλαπλών προσώπων της μνήμης.

Οι ευγενείς φιλοξενούμενοι

Ηράκλειτος, Κ.Π. Καβάφης, T.S. Eliot, J.S. Bach, A.Barrios-Mangore, F. Tarrega, M.M. Ponce, Γ. Σεφέρης, Ο. Ελύτης, ιστορικοί, ανώνυμοι και επώνυμοι πρόσφυγες, γνωστοί και νεόκοποι μύθοι.

Ο Χώρος

Οι προβολές απλώνονται στις επιφάνειες του Αρχαιολογικού Μουσείου Χαλκίδας, "Αρέθουσα", προσκαλώντας το επίμονα στον συλλαβισμό της παράστασης.

Αυτά περίπου είπε το δελτίο τύπου. Τώρα ποιος ξέρει;