Μάτση Χατζηλαζάρου
(1914-1987)
——————
Επιμέλεια: Χρήστος Δανιήλ, Άντεια Φραντζή
——————
Αναμφίβολα, η Μάτση Χατζηλαζάρου υπήρξε η πρώτη Ελληνίδα ποιήτρια που συνέθεσε ποιήματα ακολουθώντας το νεωτερικό ποιητικό κλίμα που εισήγαγε στη χώρα μας η γενιά του ’30. Έχοντας μια οικογενειακή ιστορία που εντυπωσιάζει, έχοντας μια προσωπική ζωή εντονότατη από τα πρώτα χρόνια της εφηβείας της, καταφεύγει στην ψυχανάλυση και συναντιέται με τον Ανδρέα Εμπειρίκο. Πρώτη σύζυγος του Εμπειρίκου μαθητεύει στον υπερρεαλισμό και αποτελεί δυναμικό κομμάτι της ομάδας των πρωτοπόρων καλλιτεχνών που συσπειρώθηκαν γύρω από αυτόν την περίοδο της Κατοχής. Κάνοντας πράξη την ελευθερία έκφρασης που ευαγγελίζεται ο υπερρεαλισμός και υιοθετώντας τη συνειρμική γραφή, καταθέτει το δικό της έντονα προσωπικό, ιδιότυπο ποιητικό λόγο· μεταϋπερρεαλιστικό, όπως η ίδια τον χαρακτηρίζει.
Η πρώτη της ποιητική κατάθεση είναι και η πρώτη ποίηση γραμμένη από γυναίκα στη νεοελληνική γλώσσα που με τόση ελευθερία, αμεσότητα και βιωματικότητα συζητά τα του έρωτα και της ζωής, χωρίς ενοχές, χωρίς αναστολές, χωρίς περιστροφές αλλά και χωρίς εκχυδαϊσμούς και περιττές προκλήσεις. Μια λυρική, εν τέλει, ποίηση που, απευθυνόμενη με τρόπο ολοκληρωτικό και απόλυτο σε δεύτερο πρόσωπο, σ’ αυτό με το οποίο πραγματώνεται ο έρωτας, απευθύνεται με τρόπο καθολικό στον καθένα μας. Μια ποίηση καθολική των αισθήσεων που απαιτεί την ενεργή συμμετοχή των αναγνωστών της, κινητοποιεί και τις δικές τους αισθήσεις και ανακαλεί ανάλογες μνήμες.
Ζώντας δίπλα στην ισχυρή προσωπικότητα του Εμπειρίκου, ο οποίος τη μύησε στον ποιητικό κόσμο και απελευθέρωσε δυνάμεις που η ίδια διέθετε, δεν παρέμεινε «υπό τη βαριά σκιά του», όπως πιθανόν θα ανέμενε κανείς. Διαφοροποιήθηκε ατομικά και ποιητικά. Αναζήτησε νέους δρόμους τόσο στη ζωή της όσο και στην ποιητική της έκφραση. Συμμετέχει ενεργά, τα πρώτα μετακατοχικά χρόνια, στην έκδοση του σημαντικού περιοδικού Τετράδιο, καλλιτεχνική έκφραση των πρωτοπόρων δημιουργών μιας γενιάς νεότερης από αυτή του Εμπειρίκου και ευθύς αμέσως, εκμεταλλευόμενη μια υποτροφία του Γαλλικού Ινστιτούτου, αναζητά το νέο, στο τότε κέντρο του πολιτισμού, το Παρίσι. Δεν αρκείται στα όσα της προσφέρει η ζωή της Αθήνας, δεν αρκείται στο reproduction, αναζητά το αυθεντικό.
Και εκεί, εντάσσεται αμέσως στο κλίμα της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας· ζει για χρόνια με τον ζωγράφο Χαβιέρ Βιλατό, ανιψιό του Πικάσo, εκδίδει στον εκδοτικό οίκο GLM, που υποστηρίζει τον υπερρεαλισμό, συνδέεται με τον Κορνήλιο Καστοριάδη. Και μετά οι περιπέτειες της ζωής: επιστροφή στην Αθήνα, δεύτερη διαμονή στο Παρίσι, οριστική εγκατάσταση στην Αθήνα. Και προς το τέλος του βίου της παρουσιάζει και πάλι στα ελληνικά γράμματα ποιητικές δημιουργίες εκπληκτικής ευθύτητας, ειλικρίνειας και εκφραστικής δεινότητας. Ο έρωτας κυριαρχεί και πάλι –είτε ως παρουσία είτε, κυρίως, ως επώδυνη απουσία ή μνήμη-, η σύνταξη και η έκφραση φτάνει στα όρια: ξεμαλλιάζεται…
Από τα βασικά ζητούμενα για τον υπερρεαλισμό, την αφετηρία της δημιουργικής της πορείας, ήταν η απελευθέρωση του ανθρώπου σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο, η σύζευξη της καλλιτεχνικής δημιουργίας με την ίδια τη ζωή. Για τη Μάτση Χατζηλαζάρου, όσο για ελάχιστους δημιουργούς της νεοελληνικής λογοτεχνίας, η ποίηση και η γραφή είναι άμεσα συνδεδεμένες με την ίδια της τη ζωή, τα πάθη της, τον έρωτα. Για τη Μάτση Χατζηλαζάρου ποίηση και ζωή λογίζεται ένα: ποιητικός τρόπος να ζεις, σωματοποιημένος ποιητικός λόγος.
η ποίησή μας είναι η ζωή
τα ποιήματα που
αγαπώ θέλω να τα ζήσω μαζί σου
εγώ όταν φύγω στο θάνατο
το κάλυμμα που θα ’χω εκκρίνει
δε θα ’ναι παρά λόγια λογιών
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ
1914: Γεννιέται στη Θεσσαλονίκη η Μαρία Λουκία (Μάτση) Χατζηλαζάρου (17 Ιανουαρίου). Η οικογένειά της, με καταγωγή από το χωριό Γραμματικό του Βερμίου (Γραμματίκοβο), υπήρξε μία από τις πλέον εύρωστες οικονομικά και σημαίνουσες κοινωνικά οικογένειες της Θεσσαλονίκης. Τόσο ο παππούς της, Περικλής, όσο και ο πατέρας της, Κλέων, διετέλεσαν πρόξενοι των ΗΠΑ στη Θεσσαλονίκη, διέθεταν μεγάλη κτηματική περιουσία (τσιφλίκια) σε περιοχές της Μακεδονίας, ίδρυσαν και λειτουργούσαν μεγάλες κλωστοϋφαντικές μονάδες στη Νάουσα, τα μετέπειτα Κλωστήρια Ναούσης, κατείχαν αρχοντικά σπίτια στην ανατολική πλευρά της πόλης πλησίον της Λεωφόρου Εξοχών και διατηρούσαν στενές σχέσεις με τη βασιλική οικογένεια της Ελλάδας∙ ο βασιλιάς Γεώργιος διέμενε στο σπίτι του Περικλή, όταν ήρθε στη Θεσσαλονίκη με την απελευθέρωση της πόλης και στο σπίτι αυτό εκτέθηκε η σωρός του για λαϊκό προσκύνημα όταν δολοφονήθηκε στις 18.3.1913. Γιαγιά της Μάτσης ήταν η Lucy-Carr Upton, κόρη Αμερικανού γερουσιαστή από τη Βιρτζίνια, την οποία ο Περικλής γνώρισε κατά τη διάρκεια των σπουδών του στη Γενεύη, και μητέρα της η Βιργινία Ζωίδου, με καταγωγή από την Ήπειρο, η οικογένεια της οποίας διέθετε, επίσης, μεγάλη κτηματική περιουσία.
1917:. Για λόγους πολιτικούς, οικονομικούς και οικογενειακούς (επικράτηση Βενιζέλου, αναγκαστικές απαλλοτριώσεις γης, θάνατος Περικλή και κληρονομικές προστριβές), μέσα στην ένταση του Α' Παγκοσμίου πολέμου, η οικογένεια Χατζηλαζάρου αναχωρεί με νοσοκομειακό πλοίο για τη Νότια Γαλλία και εν συνεχεία για τη Ρώμη.
1919: Επιστροφή της οικογένειας στη Θεσσαλονίκη. Η Μάτση μεγαλώνει μέσα σε ένα τρίγλωσσο περιβάλλον: ελληνικά, αγγλικά, λόγω της καταγωγής του πατέρα, και γαλλικά καθώς αυτή ήταν η γλώσσα της παιδείας των εύπορων οικογενειών της εποχής.
1920: Οριστική εγκατάσταση της οικογένειας στην Αθήνα. Η Μάτση Χατζηλαζάρου, σύμφωνα με μια αρκετά διαδεδομένη συνήθεια της εποχής και της τάξης της εκπαιδεύτηκε «κατ' οίκον». Όμως, η φθίνουσα οικονομική κατάσταση, καθώς και κάποια σοβαρά προβλήματα υγείας οδηγούν τους γονείς της στην εξάρτηση από τη μορφίνη.
1931: Γάμος, σε ηλικία 17 ετών, με τον βαβαρικής καταγωγής Καρλ Σούρμαν. Ο γάμος τους διαρκεί ως το 1936. Συγχρόνως η Μάτση εργάζεται στις «Λαϊκές Τέχνες», το γνωστό κατάστημα του Καραπάνου, όπου γνωρίζεται και συνδέεται φιλικά με την Εριφύλη Καρτάλη.
1934: Οι γονείς της, έχοντας χρεοκοπήσει οικονομικά, μέσα σε ένα διάστημα έξι μηνών χάνουν τη ζωή τους.
1937: Γάμος με τον Σπύρο Τσαούση, γεωπόνο και αρχιτέκτονα κήπων. Ο γάμος διαρκεί μόλις ένα έτος.
1938: Έχει ήδη γνωρίσει τον Ανδρέα Εμπειρίκο στον οποίο είχε καταφύγει για να αντιμετωπίσει τη σοβαρή συναισθηματική της διαταραχή που σχετίζονταν κυρίως με τον οδυνηρό θάνατο των γονιών της. Η μεταξύ τους σχέση θα εξελιχθεί σε ερωτική και θα οδηγήσει σε γάμο (1939).
1944: Ως Μάτση Ανδρέου εκδίδει την πρώτη ποιητική της συλλογή Μάης, Ιούνης και Νοέμβρης, στις εκδ. Ίκαρος. Έχει ήδη εγκαταλείψει τον Ανδρέα Εμπειρίκο για να ζήσει με τον ποιητή Ανδρέα Καμπά.
1945: Συμμετέχει, μαζί με τους Ανδρέα Καμπά, Αλέξανδρο Ξύδη, Αντώνη Βουσβούνη και Αλέξη Σολομό στις διεργασίες για την έκδοση του περιοδικού Τετράδιο όπου στο Τετράδιο Πρώτο δημοσιεύει τα «Δύο διαφορετικά ποιήματα». Τον Δεκέμβριο με το πλοίο «Ματαρόα» αναχωρεί για το Παρίσι μαζί με τον Ανδρέα Καμπά, καθώς και με άλλους υπότροφους του Γαλλικού Ινστιτούτου.
1946: Στο Παρίσι γίνεται φίλη με τον Όσκαρ Ντομίγκεζ και συναντά τους Αντρέ Μπρετόν, Τριστιάν Τζαρά κ.ά. Γνωρίζει τον Ισπανό ζωγράφο Χαβιέρ Βιλατό, ανιψιό του Πάμπλο Πικάσο, με τον οποίο συζεί ως το 1954. Αρχίζει να γράφει και να μεταφράζει στη γαλλική γλώσσα.
1948: (Ιούλιος) Δημοσιεύονται δύο ποιήματά της: Matsie Hadjilazaros, "Psychanalyse" και "Tasemi", Le temps de lα Poesie, Παρίσι, GLM.
1949: (Μάρτιος) Εκδίδεται η πρώτη ποιητική της συλλογή στη γαλλική γλώσσα: Matsie Hadjilazaros, 5 Fois (με 6 χαρακτικά του Χαβιέρ Βιλατό), Παρίσι, GLM.
1951: Ανθολογεί και μεταφράζει στη γαλλική γλώσσα ελληνικά δημοτικά τραγούδια: Matsie Hadjilazaros, Chants
populaires
des Grecs, Παρίσι, GLM. Εκδίδεται, επίσης, η συλλογή της Μάτση Χατζηλαζάρου, Κρυφοχώρι (με τέσσερα χαράγματα του J. VίΙatό και επιμέλεια Αλέξανδρου Ξύδη), Αθήνα, [Τετράδιο].
1954:
(Μάιος) Δημοσιεύονται πέντε ποιήματά της γραμμένα στη γαλλική γλώσσα: Matsie Hadjilazaros, «L'arraignee - Images», «Guepes», «Portrair», «Nature Morte», «Paysage», στο περ. Les Lettres Nouvelles, τχ. 15, Παρίσι, καθώς και η συλλογή της La
Frange des Mots, Παρίσι, GLM.
1956: Μεταφράζει στη γαλλική γλώσσα αποσπάσματα από τους «Επινίκους» του Πινδάρου: Mercure de France, Παρίσι.
1957: Για μια μικρή περίοδο της ζωής της ως το 1958 η Μάτση συζεί με τον Κορνήλιο Καστοριάδη.
1958: Επιχειρεί την επιστροφή της στην Ελλάδα, εγκαθίσταται στην Αθήνα και εργάζεται στον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού χάρη στην υποστήριξη της Φανής Λαμπαδαρίου.
1965: Το χρονικό διάστημα 1965-1973 πραγματοποιείται η δεύτερη διαμονή της στο Παρίσι, όπου εργάζεται στο εκεί κατάστημα του οίκου Βαράγκη. Μετά το κλείσιμο του καταστήματος (πιθανότατα το 1972), δεν βρίσκει νέα εργασία, παραμένει άνεργη ενώ εμφανίζει και προβλήματα υγείας.
1969: Δημοσιεύονται μεταφράσεις της σε ποιήματα των Μανόλη Αναγνωστάκη, Κώστα Κουλουφάκου και Γιάννη Νεγρεπόντη στο αφιερωματικό στην Ελλάδα τεύχος του περιοδικού Les Temps Modernes που διηύθυνε ο Ζαν-Πολ Σαρτρ.
1973: Οριστική επιστροφή στην Ελλάδα. Εργάζεται στην Εμπορική Τράπεζα έως την συνταξιοδότησή της από την Επιτροπή Συνταξιοδότησης Λογοτεχνών του Υπουργείου Πολιτισμού το 1980.
1979: Εκδίδεται η πρώτη συγκεντρωτική έκδοση τής ποίησής της Έρως μελαχρινός, Ίκαρος. Ο Μάνος Χατζιδάκις διαβάζει στο Τρίτο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας το κείμενό του «Ο Μελαχρινός Έρως, το εκκρεμές και η Μάτση των Ονείρων».
1984: Εκδίδεται η τρίγλωσση συλλογή της 7χ3 Εφτά γραπτά στα ελληνικά - Sept textes en francais - Seven writings in english, Αθήνα, Κείμενα. Παρουσιάζεται στην ΕΡΤ2 στο πλαίσιο της σειράς «Γυναικεία Πορτραίτα», εκπομπή αφιερωμένη στη Μάτση Χατζηλάζάρου, σε σκηνοθεσία Φρίντας Λιάππα.
1985: Το δίχως άλλο - Αντίστροφη αφιέρωση - Dedicace å rebours, Αθήνα, Κείμενα .
1987: Paul Eluard, Εύκολο, μτφρ. Μάτση Χατζηλαζάρου, Αθήνα, Κείμενα.
Η Μάτση Χατζηλαζάρου έφυγε το απόγευμα της Τρίτης στις 16 Ιουνίου του '87 σε ηλικία 73 ετών.
1989: Πραγματοποιείται η συγκεντρωτική έκδοση: Μάτση Χατζηλαζάρου, Ποήματα 1944-1985, Ίκαρος.
ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ
Η Μάτση Χατζηλαζάρου διαβάζει την «Αντίστροφη αφιέρωση»
https://www.youtube.com/watch?v=gnMf1VaScho&t=11s
Η Μάτση Χατζηλαζάρου διαβάζει το ποίημα «[Η νύχτα έπεσε στο πέλαγος…]»
https://www.youtube.com/watch?v=s2HiTGTurpE
Η Μάτση Χατζηλαζάρου διαβάζει ποιήματά της από τη συλλογή Μάης, Ιούνης και Νοέμβρης
https://www.lifo.gr/culture/vivlio/ntokoymento-i-matsi-hatzilazaroy-apaggellei-ena-poiima-tis
Η αφιερωμένη στη Μάτση Χατζηλαζάρου εκπομπή Γυναικεία Πορτραίτα της ΕΡΤ σε σκηνοθεσία Φρίντας Λιάππα
https://www.ert.gr/ert-arxeio/matsi-chatzilazaroy-16-ioynioy-1987/
Η αφιερωμένη στη Μάτση Χατζηλαζάρου εκπομπή Εποχές και συγγραφείς σε σκηνοθεσία Τάσου Ψαρρά
https://www.ertflix.gr/vod/vod.178374-epokhes-kai-suggrapheis-12
Ο Νίκος Μπακουνάκης συζητά με την Άντεια Φραντζή για τη Μάτση Χατζηλαζάρου
https://www.lifo.gr/podcasts/vivlia-kai-suggrafeis/matsi-hatzilazaroy-mia-poiitria-horis-enohes
Ο Βασίλης Βασιλικός συζητά με τον Χρήστο Δανιήλ για την Μάτση Χατζηλαζάρου
https://www.youtube.com/watch?v=af65BL8YHDY
