Η ποιήτρια και ο τυπογράφος ποιητής

Συναντήθηκαν στο Παρίσι. Εκείνος, ο Guy Lévis Mano, ήταν σπουδαίος εκδότης, τυπογράφος και ποιητής, ήδη από τον Μεσοπόλεμο, εκείνη, η ποιήτρια Μάτση Χατζηλαζάρου, είχε έρθει από την Αθήνα στο Παρίσι το 1945 με το «Ματαρόα». Πολύ λίγα γνωρίζουμε για τη ζωή εκείνου. Γεννήθηκε πάντως στις 15 Δεκεμβρίου 1904 στη Θεσσαλονίκη και το 1918 έφτασε στο Παρίσι. Μιλούσε πολλές γλώσσες λόγω της εβραϊκής σεφαραδίτικης καταγωγής του: αρχαϊκά ισπανικά, αγγλικά, γαλλικά. Ο ίδιος το 1925 λέει χαρακτηριστικά «Δεν ξέρω ποιος είμαι, έρχομαι από χώρες μακρινές». Για εκείνη γνωρίζουμε πολλά.
Δεν ξέρω πότε συναντήθηκαν ακριβώς, αλλά στο 1^ο τεύχος του περιοδικού του Le temps de la poésie το 1948 δημοσιεύονται δύο ποιήματα της Μάτσης, και το 1949 η ποιήτρια εκδίδει το βιβλίο της 5 Fois, στοιχειοθετημένο στο χέρι από τον ίδιο και με 6 χαρακτικά του Xavier Vilatò, ο οποίος συνεργαζόταν ήδη μαζί του. Θεωρώ βέβαιο πως ο Vilatò ήταν αυτός που την γνώρισε στον GLM.

Το τυπογραφείο και ο εκδοτικός οίκος βρίσκονταν από το 1933 στο βάθος μιας χαρακτηριστικής παριζιάνικης αυλής στον αριθμό 6 της οδού Huyghens, στο 14^ο Διαμέρισμα.Έμπαινες από μια μεγάλη αυλόπορτα και στο βάθος μια μικρή λευκή κεραμική πλάκα με τρία γράμματα: GLM. Τα εργαστήρια ήταν δύο. Το τυπογραφείο, ένα μαγικό μέρος, όπως όλα τα τυπογραφεία μιας εποχής, με τα αναλόγια και τις κάσες με τις αγαπημένες του οικογένειες των στοιχείων: Garamond, Baskerville, Plantin, Caslon, Bodoni, τις χαρακτηριστικές μυρουδιές, τις φόρμες έτοιμες για το πιεστήριο και τον τυπογράφο σκυμμένο πάνω στις τυπογραφικές φόρμες. 

Παντού απλωμένα δοκίμια των μελλοντικών βιβλίων. Το πιεστήριο θα μπει μπροστά μόλις ο τυπογράφος θα είναι ικανοποιημένος από την ισορροπία των λευκών και των μαύρων. Εδώ, μέσα στη φαινομενική ακαταστασία, βασιλεύει μια μυστική τάξη, που το κλειδί της το γνωρίζει μόνο ο τυπογράφος, που πειραματίζεται, διασκεδάζει, δίνει πνοή στα γράμματα, κρατώντας πάντα τη γεύση της απλότητας, ψάχνοντας πάντα τον άνθρωπο πίσω από τον ποιητή.

Κι ένας δεύτερος χώρος, με δύο παλιά πιεστήρια παροπλισμένα ήδη, και με όλα τα έργα των χεριών του. Βιβλία ποιητών σύγχρονων, διάσημων ή ακόμα άγνωστων, γάλλων και ξένων, και στους τοίχους πορτρέτα τους. Λοτρεαμόν, Ελιάρ, Μπρετόν, Μπλανσάρ, Μπατάιγ, Ζουβ, Μισό, Σαρ, Πρεβέρ, Λεϊρίς, Τζαρά, Λόρκα και τόσοι άλλοι. Χαράκτες και ζωγράφοι που εικονογραφούν τα βιβλία: Τζακομέτι, Μασόν, Μαγκρίτ, Μιρό, Πικάσο, Ερνστ, Vilatò, Μαν Ρέι, Λόρκα…

Από το 1923 ως το 1974, οπότε και σταμάτησε την εκδοτική και τυπογραφική δουλειά, «ένας άνθρωπος, τις πιο πολλές φορές μόνος του, δούλεψε για να δώσει στα ποιήματα που αγαπούσε την πιο σωστή, όπως ο ίδιος θεωρούσε, κατοικία τους» γράφει ο Antoine Coron στον πρόλογο του καταλόγου της έκθεσης, με ολόκληρη την εκδοτική του παραγωγή, στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, το 1981. Εκτός από τα βιβλία ο κατάλογος περιλαμβάνει και τα δύο περιοδικά που εξέδιδε Le temps de la poésie και τα Cahiers de GLM (9 τεύχη 1936-1939), όπου συνδύαζε κείμενα και ξυλογραφίες, καθώς και τις μεταφράσεις του. Η σοδειά είναι μεγάλη: Κόλεριτζ, Λόρκα, Ραφαέλ Αλμπέρτι, Νερούδα, Χιμένεθ και τόσοι άλλοι. Ό,τι βγαίνει από τα χέρια του είτε είναι ποιήματα ή κατάλογοι των εκδόσεών του μαρτυρούν το πόσο καλά κατείχε τα μυστικά της παλιάς τέχνης της τυπογραφίας.

Η δουλειά του GLM είναι πάντα μια «τυπογραφική ερμηνεία» του κειμένου, η αναζήτηση μιας γενικής αρμονίας. Βασικό στοιχείο η επιλογή των τυπογραφικών στοιχείων, η έγνοια για την ακρίβεια και την αναγνωσιμότητα. Ο Πολ Ελιάρ έγραψε πως του οφείλουμε «ότι έλπιζε να πραγματοποιήσει τη γνήσια αναγνωσιμότητα» και ο Ρενέ Σαρ του αναγνώριζε τη «βαθιά αγάπη», κυρίαρχο αίσθημα χωρίς το οποίο δεν υπάρχει θαυμαστό έργο.

Ο GLM λοιπόν θα γίνει τυπογράφος γιατί είναι ποιητής και έπειτα εκδότης γιατί είναι τυπογράφος.

Εξαιτίας του πολέμου και του εγκλεισμού του σε διάφορα στρατόπεδα από το 1940 ως το 1945, η παραγωγή διακόπηκε, αλλά συνεχίστηκε μετά την απελευθέρωσή του και την επάνοδό του στο Παρίσι. Τα χρόνια που πέρασε στα στρατόπεδα έγραψε εξαιρετικά ποιήματα. Τα χειρόγραφά τους βγήκαν παράνομα και κυκλοφόρησαν με τίτλο Images de l’homme immobile (Εικόνες του ακίνητου ανθρώπου) και Captif de ton jour et captif de ton nuit (Δέσμιος της μέρας σου και δέσμιος της νύχτας σου), με το ψευδώνυμο Jean Garamond, όνομα που παραπέμπει βέβαια στην περίφημη γραμματοσειρά.

Το 1949 λοιπόν εκδίδεται από τον GLM σε μεγάλο σχήμα το 5 Fois της Μάτσης Χατζηλαζάρου με το γκρίζο εξώφυλλο και τον χαρακτηριστικό κολοφώνα

(όπως όλοι εξάλλου οι κολοφώνες των βιβλίων του) και το 1951, το μικρό ανθολόγιο με 24 ελληνικά δημοτικά τραγούδια Chants populaires de Grèce σε μετάφρασή της. Στα χέρια μου κρατώ άδετο το βιβλιαράκι με τα δημοτικά τραγούδια, που μου χάρισε η ίδια. Θα πρέπει ίσως να της το έδωσε ο GLM πριν από το τύπωμα για μια τελευταία ματιά. Και τον Απρίλιο του 1954 η ποιητική της συλλογή La frange des mots, αφιερωμένη στον Xavier Vilatò, σε μικρό σχήμα και με μπλε εξώφυλλο, που περιλαμβάνει επτά ποιήματα, το τρίτο βιβλίο της από τον GLM.

Το 1982 δυο χρόνια μετά τον θάνατό του, για το αφιέρωμα φόρο τιμής στον τυπογράφο από τις εκδόσεις Fata morgana η Μ.Χ. γράφει το ποίημα «Ecrire France». Χαρακτηριστικοί είναι οι δύο στίχοι προς το τέλος του ποιήματος: GLM était un éditeur rare / Guy Lévis Mano était un vrai poète (ο GLM ήταν ένας σπάνιος εκδότης / ο Guy Lévis Mano ήταν ένας αληθινός ποιητής), χρησιμοποιώντας τα αρχικά για τον εκδότη τυπογράφο και ολόκληρο το όνομα για τον ποιητή.

Το 1973 η Μάτση επιστρέφει οριστικά στην Αθήνα. Το 1979 ακολουθεί ο Έρως Μελαχρινός από τις εκδόσεις Ίκαρος, μια συγκεντρωτική συλλογή. Χάρη σε αυτό το βιβλίο μάθαμε ότι ζει στην Αθήνα αλλά δυστυχώς αργήσαμε να την πλησιάσουμε, μόλις το 1983. Κι όμως ο Φίλιππος Βλάχος την είχε στο μυαλό του από τότε που διάβασε στην Ανθολογία του Ρένου Αποστολίδη πέντε ποιήματά της. Η συνάντηση μαζί της μας χάρισε την τρίγλωσση έκδοση της συλλογής 7x3 εφτά γραπτά στα ελληνικά – sept textes en français – seven writings in English, το 1984, και στη συνέχεια το 1985 Το δίχως άλλο και την Αντίστροφη αφιέρωση - dédicace à rebours. ΄Ισως στα Κείμενα και στην «τρέλα» του Φίλιππου να βρήκε κάτι από την ατμόσφαιρα του GLM. Ίσως την συγκίνησε η προσπάθειά μας. Η Μάτση έχοντας ζήσει από κοντά την τυπογραφική δουλειά του GLM εκτίμησε την προσπάθεια και μας εμπιστεύθηκε.

Έτσι τη γνώρισα, χάρη στην έκδοση των βιβλίων της από τα Κείμενα. Στην αρχή τη συναντούσα τακτικά, σχετικά με την έκδοση των βιβλίων, όμως στη συνέχεια η σχέση έγινε φιλική. Σιγά σιγά ανακάλυπτα την ποιήτρια αλλά και τον άνθρωπο, την κο

σμοπολίτισσα γυναίκα με τις απίστευτες εμπειρίες και έναν πλατύ ορίζοντα. Οι επισκέψεις στο σπίτι της στο υπόγειο της Πατριάρχου Ιωακείμ με μετέφεραν σε έναν άλλο κόσμο γεμάτο διηγήσεις από άλλες εποχές και άλλους τόπους, γεμάτο σπουδαίους ανθρώπους από τη ζωή της στο Παρίσι. Δυστυχώς όλα αυτά τέλειωσαν με τον θάνατό της το 1987. Είχα πάντως το εξαιρετικό προνόμιο να στοιχειοθετήσω γράμμα γράμμα με τα μολυβένια στοιχεία τα ποιήματά της. Να την συναντώ στην πορεία της έκδοσής τους, να συζητάμε για τη μορφή τους. Ναι. η Μάτση ενδιαφερόταν για την τυπογραφία και τα καλά βιβλία, κληρονομιά της σχέσης με τον μεγάλο τυπογράφο. Ήξερε τι ήθελε. Είχε δει από κοντά τι σημαίνει καλό βιβλίο, όχι μόνο ως προς το περιεχόμενο αλλά και ως προς τη μορφή. Κρατώ ακόμα ένα κιτρινισμένο φύλλο χαρτί με τα σημάδια που χρησιμοποιεί ο διορθωτής δοκιμίων και τις επεξηγήσεις τους γραμμένο από την ίδια στα γαλλικά, κατάλοιπο μιας άλλης εποχής, μιας άλλης ζωής.

Η Μάτση δεν είναι πια κοντά μας εδώ και 35 χρόνια, όμως είναι πάντα παρούσα με τα βιβλία και τις αφιερώσεις της, και με τη φωνή της όταν διαβάζει ποιήματά της, όπως το μεγάλο τελευταίο της ποίημα «Αντίστροφη αφιέρωση», με την τόσο χαρακτηριστική αξέχαστη φωνή της.