Από τους παλιατζήδες στα τουκ-τουκ

Σε μια εποχή που λάτρεψε τα gadgets, τις μαγικές μικροσυσκευές για τις πιο εξεζητημένες ανάγκες, ένας άλλος κόσμος, σταθερά στο όριο επιβίωσης, επινοεί, τροποποιεί, προσαρμόζει «μηχανές» δοκιμασμένες από την παράδοση. Στόχος του δεν είναι ο νεωτερισμός, η πρωτοτυπία, η πατέντα, αλλά η συλλογική, συμμετοχική αξιοποίηση και εκμετάλλευση. Έτσι γεννήθηκε η άγραφη ακόμα ιστορία των ελληνικών τουκ-τουκ, με ρίζες που ανάγονται στα υπαίθρια επαγγέλματα στις απαρχές της νεοελληνικής πόλης. Για συντομία, θα απομονώσουμε εδώ το κομμάτι της μεταπολεμικής περιόδου.

Όσο φούντωνε η αστυφιλία και κάλπαζε η ανάπτυξη, πάντα με σύνθημα την πρόοδο, η τεχνολογία φρόντιζε να μετατρέψει τα προϊόντα του παλιότερου υλικού πολιτισμού σε σκουπίδια. Έτσι προέκυψαν οι «γραφικοί» παλιατζήδες, που γύριζαν τις γειτονιές με κάποιο όχημα ή υποζύγιο, διαλαλώντας την προθυμία τους να απαλλάξουν τον κόσμο από άχρηστα πια αντικείμενα, σωριασμένα σε ταράτσες, αποθήκες και πλυσταριά. Αυτοί ανήκαν στους τότε ακόμα «πλανόδιους» επαγγελματίες, που με τον καιρό καταργήθηκαν και αυτοί. Έμειναν οι παλιατζήδες που δεν έπαψαν ποτέ να είναι χρήσιμοι σε μια κοινωνία εθισμένη πια στον καταναλωτισμό. Απλά και αυτοί εκσυγχρονίζονταν, με στρατολόγηση νέων μελών, συχνά από τους Ρομά. Χρησιμοποιούσαν τώρα κυρίως τα κοινά, για όλες τις δουλειές, αγροτικά (τα «Ντάτσουν»), αλλά σταδιακά και μεγαλύτερα ημιφορτηγά, συχνά μεταποιημένα για καλύτερη εξυπηρέτηση, κάποτε μάλιστα με πρόβλεψη οικογενειακής διαμονής σε πατάρι. Η τελευταία λέξη στην εξέλιξη του επαγγέλματος ήταν το άψογα ηχογραφημένο μήνυμα-κάλεσμα, που εκπεμπόταν από μεγάφωνο καθώς το όχημα κινούνταν νωχελικά πάνω στον δρόμο. Αυτοί οι επαγγελματίες, μακρινοί απόγονοι των «κυνηγών και συλλεκτών» της νομαδικής ζωής, ήταν οι πραγματικοί πρωτοπόροι.

Γιατί η ιστορία δεν τέλειωνε εδώ. Ο ξέφρενος υπερ-καταναλωτισμός και το συνοδευτικό κίνημα διάσωσης του απειλούμενου πλανήτη, αλλά και σε πιο πρακτικό επίπεδο, τα πρόσφατα επάλληλα κύματα από κρίσεις, οικονομικές και υγειονομικές, μετέτρεψαν τους πιο στερημένους στον κόσμο λαούς σε πρόσφυγες και τα άχρηστα «σκουπίδια» σε καταναλωτικό αγαθό με ανταλλακτική αξία. Δημιουργήθηκε έτσι μια νέα αγορά. Από την επίσημη μεριά, οι εταιρίες ανακύκλωσης. Στην άλλη άκρη, οι περιθωριακοί «τυμβωρύχοι» των κάδων απορριμμάτων, με την εμβληματική βέργα σιδήρου στο χέρι. Αρχικά σέρνοντας κλεμμένα καρότσια των σουπερμάρκετ στα στενά. Κατόπιν, με αυτοσχέδια δίτροχα καρότσια-πλατφόρμες με ένα ή δύο χειριστές-κουβαλητές. Ώσπου φτάσαμε στην τελευταία λέξη: τα τρίτροχα οχήματα, εφοδιασμένα πλέον με μια έστω στοιχειώδη μηχανή, τα τόσο ευέλικτα και εξυπηρετικά τουκ-τουκ, με χειριστές αποκλειστικά Ασιάτες.

Στις πατρίδες τους, στις χώρες της Ινδικής υποηπείρου και της ΝΑ Ασίας, τα τουκ-τουκ είναι επίσημα μέσα συγκοινωνίας, κυκλοφορούν στους δρόμους με απίστευτα φορτία εμπορευμάτων ή ανθρώπων, στοιβαγμένων όρθιων, ατάραχων, μαθημένων. Τα αυθεντικά εκείνα τουκ-τουκ εντάσσονται σε ένα μεταφορικό σύστημα που περιλαμβάνει όλα τα μεταφορικά είδη: από ντόπια μηχανοκίνητα ώς τετράποδα. Ιεραρχημένο, με την απαραίτητη ποικιλία ώστε να εξυπηρετεί πολλούς στόχους.

Τα δικά μας τουκ-τουκ σαρώνουν σήμερα τις αθηναϊκές γειτονιές, άδεια ή φορτωμένα με τα πιο ετερόκλητα πράγματα. Η αναζήτηση γίνεται με δύο τρόπους, οδηγώντας (για όσα αφήνονται έξω από κάδους) και περπατώντας (ψάξιμο μέσα σε κάδους). Την εποχή που δήμοι και εταιρίες δελεάζουν τους καταναλωτές ανακυκλώνοντας επ’ αμοιβή, αυτοί οι «παρίες», πιο ευέλικτοι, αφαιρούν ό,τι πληρώνεται καλύτερα στις ειδικές μάντρες. Τα τουκ-τουκ είναι οι σκιώδεις κομάντος των αστικών εκκαθαρίσεων.

Την εποχή που συζητάμε τη μετάβαση σε ηλεκτρικά αυτοκίνητα, αυτοί παίρνουν την αντίστροφη πορεία, εφαρμόζοντας δοκιμασμένες λύσεις. Τα τουκ-τουκ είναι εφοδιασμένα με τυποποιημένη ρηχή πλατφόρμα πίσω από τη θέση του οδηγού. Ο χειριστής του οχήματος μπορεί να προσθέσει σιδηροκατασκευές, που αυξάνουν τον όγκο του αποθηκευτικού χώρου, ανάλογα στο είδος του φορτίου. Σε μερικά, ακόμα και το κουβούκλιο, που προστατεύει τον οδηγό, διαθέτει πρόσθετη από πάνω πλατφόρμα για συσσώρευση αντικειμένων. Αυτά είναι κυρίως χαρτόκουτα πλακέ σε ταχτικές ντάνες. Όταν τα υλικά που μαζεύονται είναι ετερόκλητα (μεταλλικά και πλαστικά αντικείμενα), τα στοιβάζουν όπως-όπως, κι ας εξέχουν.

Στις μακρινές πατρίδες όσων σήμερα οδηγούν τουκ-τουκ σε αθηναϊκούς δρόμους, η διακόσμηση κάθε λαϊκού οχήματος, από μηχανάκια ώς φορτηγά, έχει τεράστια αξία προβολής, καθώς οι ιδιοκτήτες-οδηγοί αποτελούν νόμιμο τμήμα του τοπικού κοινωνικού συνόλου με καθορισμένη θέση στην οικονομική ζωή. Εδώ, αντίθετα, ανήκουν στο περιθώριο. Είναι κοινωνικά αόρατοι. Έτσι, επεμβαίνουν στα οχήματά τους μόνο για να αυξήσουν την απόδοσή τους, όχι για ομορφιά. Θα τους ήταν εντελώς αχρείαστη.