Στο τεύχος 8 του Ιουνίου 1953 του υπερρεαλιστικού φύλλου Medium, δημοσιεύτηκε το παρακάτω σημείωμα του Αντρέ Μπρετόν, με τίτλο «Μοβ καπουτσίνοι»:
«Του Σαντέκ Χενταγιάτ, που αυτοκτόνησε στο Παρίσι στις 9 Απριλίου 1951, φτάνει στα χέρια μας, στην ωραία μετάφραση του Ροζέ Λεσκό, Η τυφλή κουκουβάγια, ένα απεγνωσμένο σινιάλο μέσα στη νύχτα. Ποτέ πιο δραματική προσέγγιση της ανθρώπινης κατάστασης δεν προκάλεσε τέτοια εγκάρσια τομή του δικού μας κελύφους, ούτε παρόμοια συνειδητοποίηση του ότι παραδέρνουμε έξω από το χρόνο, σε ένα λαβύρινθο από καθρέφτες, με τα αναλλοίωτα γνωρίσματα που αποτελούν το προσωπικό μας μερτικό, όπως στον «κακό δαίμονα ενός βασιλιά».(1) Η οξύτητα των αισθήσεων και η βιαιότητα των παρορμήσεων οι οποίες, όπως στον Wölfli, διατάρασσαν το στερεότυπο ορισμένων εικόνων, κρατούν, απ’ την αρχή ως το τέλος, με κομμένη την ανάσα αυτούς που ο Χενταγιάτ αποκλείει από τον κόσμο «του συρφετού». Ένα αριστούργημα ανυπερθέτως! Ένα βιβλίο που πρέπει να τοποθετηθεί δίπλα στην Αυρηλία του Νερβάλ, στη Γκραντίβα του Γιένσεν, στα Μυστήρια του Χάμσουν, που συμμετέχει στους φωσφορισμούς του Berkeley Square και στα ρίγη του Νοσφεράτου».
Με αυτό το διθυραμβικό κείμενο λοιπόν έγινε γνωστό στους Γάλλους αναγνώστες αρχικά, ότι το Ιράν, ή Περσία παλαιότερα, είχε αναδείξει, εκτός από τον Ομαρ Καγιάμ, και έναν σύγχρονο συγγραφέα που συνομιλούσε με έργα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Έτσι, ο Σαντέκ Χενταγιάτ, αυτός που κατ’ουσίαν εισήγαγε το διήγημα στην Ιρανική λογοτεχνία, καθιερώθηκε και ως ο γνωστότερος από τους λογοτέχνες της χώρας αυτής στο εξωτερικό.
Η τυφλή κουκουβάγια, το πιο εμβληματικό έργο του άγνωστου ακόμα τότε συγγραφέα, είχε εκδοθεί στα γαλλικά τον ίδιο χρόνο που δημοσιεύτηκε το άρθρο του Μπρετόν, από τις εκδόσεις José Corti, εκδοτικό οίκο με «προϋπηρεσία» στην έκδοση βιβλίων των Γάλλων υπερρεαλιστών, αλλά και συγγραφέων του φανταστικού. Ο μεταφραστής του βιβλίου, Ροζέ Λεσκό,(2) είχε υπηρετήσει ως διπλωμάτης στην Πρεσβεία της Γαλλίας στην Τεχεράνη, είχε γνωρίσει προσωπικά τον Χενταγιάτ και είχε συνδεθεί μαζί του με φιλία. Ο Ιρανός συγγραφέας M.Farzaneh, που υπήρξε κι αυτός στενός φίλος του Χενταγιάτ και έγραψε ένα βιβλίο με τις αναμνήσεις του από αυτή τη γνωριμία, μας μεταφέρει μια ιστορία-ανέκδοτο σχετικά με την πρώτη συνάντηση των δύο ανδρών. Κάποια μέρα που ο Λεσκό ήθελε να αλλάξει χρήματα, μπήκε στην Εθνική Τράπεζα στην Τεχεράνη και απευθύνθηκε, με τα στοιχειώδη περσικά που γνώριζε, στον υπάλληλο του γκισέ. Εκείνος, καθώς τον είδε να δυσκολεύεται, του μίλησε γαλλικά. Έτσι συνεννοήθηκαν και, αφού έγινε η συναλλαγή, ο υπάλληλος τον ρώτησε τι είχε έρθει να κάνει στην πόλη αυτή. Ο Λεσκό απάντησε «ήρθα να μελετήσω τη σύγχρονη λογοτεχνία του Ιράν». Η απάντηση του υπαλλήλου, που δεν ήταν άλλος από τον Χενταγιάτ ο οποίος εργαζόταν τότε εκεί, ήταν: «Είναι σκατά». Έτσι ξεκίνησε, αυτή η φιλία που κατέληξε στη μετάφραση στα γαλλικά του μυθιστορήματος του Χενταγιάτ.
Το βιβλίο αυτό, που ο Αντρέ Μπρετόν βάζει δίπλα στην Αυρηλία του Νερβάλ, υπήρξε σίγουρα το πρώτο βήμα για την παγκόσμια αναγνώρισή του Χενταγιάτ· όμως δεν ήταν η πρώτη ούτε η μοναδική μετάφραση έργου του στα γαλλικά: την ίδια χρονιά στο πρώτο τεύχος του γαλλικού περιοδικού Bizarre που εξέδιδε μια ομάδα νέων που κινείτο στον χώρο του υπερρεαλισμού, ανάμεσα σε ένα αφιέρωμα στον Gaston Leroux και μια κριτική του Άδωνι Κύρου για το φιλμ El του Μπουνιουέλ, δημοσιεύτηκε το διήγημα Η άφεση αμαρτιών σε μετάφραση F. Gaffary. Είχε, επίσης, προηγηθεί ένα χρόνο πριν, το 1952, η έκδοση από το Γαλλο-Ιρανικό Ινστιτούτο της Τεχεράνης δύο βιβλίων: το ένα ήταν μια παρουσίαση του Ιρανού συγγραφέα από τον Vincent Monteil(3) και το άλλο μια δίγλωσση έκδοση, περσικά και γαλλικά (σε μετάφραση του Monteil) δύο διηγημάτων του Χενταγιάτ. Οι εκδόσεις όμως αυτές δεν έφτασαν, προφανώς, πολύ πιο μακριά από την Τεχεράνη.
Το από κάθε άποψη ξεχωριστό κείμενο της Τυφλής κουκουβάγιας, η έκδοση του José Corti στο Παρίσι και οπωσδήποτε το κείμενο του Μπρετόν, προκάλεσαν το ενδιαφέρον για τον Χενταγιάτ, πράγμα που οδήγησε στη μετάφρασή του και σε πολλές άλλες γλώσσες τα επόμενα χρόνια. Αρχικά το 1957 στα αγγλικά από τον D.P. Costello και στη δεκαετία του 1960 στα γερμανικά, ιταλικά, τσέχικα και στη συνέχεια στα τουρκικά, φινλανδικά, πολωνικά, ρουμανικά, ιαπωνικά και άλλες γλώσσες.
Στα γαλλικά, ιδιαίτερα, έχουν κυκλοφορήσει μέχρι σήμερα, από τις εκδόσεις José Corti, πέντε συλλογές διηγημάτων του Χενταγιάτ, ενώ έχουν κυκλοφορήσει από άλλους εκδότες το μυθιστόρημα Χατζή Αγά και δύο συλλογές διηγημάτων. Έχει επίσης εκδοθεί και μια συλλογή ποιημάτων του Ομάρ Καγιάμ σε επιμέλεια του Χενταγιάτ.
Στο διαδίκτυο εντοπίζεται μια έκδοση των έργων του, στα περσικά, σε οκτώ τόμους. Η έκδοση αυτή έχει γίνει στο εξωτερικό, ενώ στο Ιράν τα βιβλία του, ιδιαίτερα η Τυφλή κουκουβάγια, είναι απαγορευμένα.
Τα διηγήματα που δημοσιεύονται εδώ έχουν μεταφραστεί από τα γαλλικά ή/και από τα αγγλικά.
(1) Πρόκειται για τον πίνακα του Ντε Κίρικο Le mauvais genie d’un roi (1914-15).
(2) Ο Ροζέ Λεσκό (Roger Lescot, 1914-1975) ήταν Γάλλος γλωσσολόγος, διπλωμάτης, μελετητής του αραβικού πολιτισμού καθώς και της κουρδικής γλώσσας και πολιτισμού. Υπηρέτησε σε διάφορες χώρες της Μέσης Ανατολής (στη Συρία, σαν Διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου της Δαμασκού, στην Τυνησία, στην Ιορδανία, στο Ιράν), αλλά και στο Μεξικό. Έγραψε βιβλία για την κουρδική γλώσσα και λογοτεχνία και για τον πολιτισμό των Γιαζίντι. Συμμετείχε, στην ανθολόγηση και μετάφραση Κουρδικής δημοτικής ποίησης και Περσικής ποίησης (11ος-20ός αιώνας). Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι υπήρξε ο πρώτος μεταφραστής στα γαλλικά του Πέδρο Πάραμο του Χουάν Ρούλφο, το 1959.
(3) Ο Vincent Monteil (1913-2005) ήταν Γάλλος αξιωματικός του στρατού, γλωσσολόγος και μελετητής των θεμάτων Αραβικών χωρών και Μέσης Ανατολής, ο οποίος υπηρετούσε το 1952 ως στρατιωτικός ακόλουθος στην Πρεσβεία της Γαλλίας στην Τεχεράνη. Έγραψε πολλές μελέτες γύρω από θέματα Μέσης Ανατολής, Αραβικών χωρών και Ισλαμισμού. Σε ηλικία 64 ετών προσηλυτίστηκε στο Ισλάμ.
