Ο Αργύρης Χιόνης στην Ολλανδία (1968-1977)

Το 1966 διέκοψα για δύο χρόνια τη διδασκαλία σε κλασικό γυμνάσιο του Άμστερνταμ, για να ειδικευθώ στη Σαλονίκη κοντά στον Μανούσο Μανούσακα, τον Εμμανουήλ Κριαρά και τον Λίνο Πολίτη στην κρητική λογοτεχνία της Αναγέννησης. Ο Πολίτης μού πρότεινε ως θέμα της διατριβής μου, τα Eρωτικά όνειρα του Μαρίνου Φαλιέρου. Την πρώτη μέρα στο πανεπιστήμιο γνώρισα και τη μελλοντική γυναίκα μου, Τοτούλα Καϊμάκη. Ύστερα από έναν χρόνο γύρισα κιόλας, γιατί ο καθηγητής Gerard Blanken, γλωσσολόγος και πρώτος Ευρωπαίος καβαφολόγος μού πρόσφερε θέση βοηθού στην έδρα της βυζαντινής και νεοελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ. Ύστερα από κάποια αναβολή, που οφειλόταν στη χούντα, παντρευτήκαμε η Τοτούλα και εγώ τον Φεβρουάριο του 1968. 
Μερικούς μήνες αργότερα ήρθε ο Αργύρης Χιόνης στην Ολλανδία. Στο Παρίσι, όπου είχε καταφύγει, όταν η λογοκρισία κατέσχεσε στο τυπογραφείο τη δεύτερη ποιητική του συλλογή Σχήματα απουσίας, γνωρίστηκε με την Hetty Schenkel, 18 χρονών Ολλανδέζα, που έκανε το 1967-68 au pair στο Παρίσι, πριν αρχίσει τις σπουδές της. Αφού συνδέθηκαν μαζί, η Hetty πήρε την πρωτοβουλία και έστειλε μερικά από τα ποιήματά του στην κ. Mies Blijstra,^[1] γνωστή ως μεταφράστρια νεοελληνικής ποίησης. Εκείνη τα μετάφρασε αμέσως και έμεινε κατενθουσιασμένη και έδειξε πρόθυμη να μεταφράσει και άλλα ποιήματά του και να μεσολαβήσει ώστε να δημοσιευθούν σε ολλανδικά λογοτεχνικά περιοδικά. Συνεννοήθηκε μαζί τους να έρθουν για λίγες μέρες στην Ολλανδία για να γνωριστούν και προσωπικά. Για την Πεντηκοστή του 1968 ήρθαν στο Άμστερνταμ στο σπίτι του ζεύγους Blijstra,^[2] όπου τους γνωρίσαμε κι εμείς.
Ο Αργύρης χάρηκε πολύ που βρήκε στην Τοτούλα μια συνομήλική του Ελληνίδα που, όπως και αυτός, είχε γνωρίσει τη δικτατορία της χούντας από κοντά και μόλις είχε εγκαταλείψει την πατρίδα της. Το απόγευμα αυτό σφράγισε με κάποιο τρόπο το μέλλον του Αργύρη στην Ολλανδία. Οι Blijstra θα αναλάμβαναν τη μετάφραση και προβολή της ποίησής του σε λογοτεχνικά περιοδικά, στο ραδιόφωνο και στους προοδευτικούς κύκλους της Ολλανδίας. Εμείς του προσφέραμε για τον πρώτο καιρό στέγη στο μικρό μας διαμέρισμα στον ποταμό Άμστελ. Εκείνη τη μέρα και αργότερα ο Αργύρης μάς γοήτευσε με τα ποιήματά του και τις προσωπικές του εμπειρίες και εξομολογήσεις: γιος τσαγκάρη κομμουνιστή, ζωή σε φτωχική αυλή του Πειραιά, νυχτερινό γυμνάσιο, στρατιωτική θητεία πολύχρονη, με βαρύ καθεστώς ως γιος κομμουνιστή. Εμείς του προσφέραμε τη φιλία μας και του δείξαμε τον δρόμο στο Άμστερνταμ και στη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου.
Με τέτοια υποδοχή που βρήκε στο Άμστερνταμ ο Αργύρης ήταν σίγουρος ότι το μέλλον του βρίσκεται στην Ολλανδία και όχι στο Παρίσι. Με τα λεφτά από διάφορες δουλειές που του εύρισκαν η Hetty και διάφοροι φίλοι της, κατόρθωσε να βρει κάπου δωμάτιο για να μείνει. Για να πάρει ο Αργύρης όμως άδεια παραμονής και εργασίας έπρεπε, με τη σχετικά μεγάλη ανεργία που επικρατούσε εκείνα τα χρόνια στην Ολλανδία, να βρει μια δουλειά που δεν μπορούσε να κάνει ένας Ολλανδός άνεργος. Η Τοτούλα κι εγώ βρήκαμε τη λύση για το πρόβλημα. Ο φίλος μας Adolf Hakkert, εκδότης κλασικής και βυζαντινής ιστορίας και φιλολογίας στο Άμστερνταμ, δέχτηκε να τον προσλάβει ως τυπογράφο για τις εκδόσεις του. Με τη γραπτή αυτή βεβαίωση στην τσέπη του πήγαμε τον Ιούλιο-Αύγουστο του ᾽68, όταν τελείωνε η τουριστική του άδεια, μαζί στο τμήμα αλλοδαπών του Άμστερνταμ, βέβαιοι ότι ο Αργύρης θα μπορούσε να μείνει στο Άμστερνταμ. Εκεί όμως τον κράτησαν και τον απέλασαν από την Ολλανδία. Έπρεπε από το Παρίσι να κάνει την αίτηση για άδεια εργασίας και προσωρινής παραμονής.
Τέλος Νοεμβρίου πληροφορήθηκε την έγκριση της αίτησής του και αρχές Δεκεμβρίου γύρισε πίσω στο Άμστερνταμ μαζί με τη φίλη του Μαρίνα Ιωσήφ, που είχε σπουδάσει μισό χρόνο στην Αμερική. Φιλοξενήσαμε τον Αργύρη και τη Μαρίνα τον πρώτο καιρό στο καινούργιο διαμέρισμά μας σ᾽ ένα δυτικό προάστιο του Άμστερνταμ.Τους πρώτους μήνες του 1969 ο Αργύρης δούλεψε στο τυπογραφείο του Hakkert. Η βαριά δουλειά και το καθημερινό πηγαινέλα στο τυπογραφείο έξω από το Άμστερνταμ τον κούραζαν πολύ και δεν τον άφηναν να ασχοληθεί με τα δικά του και να συνεχίσει την παλιά του ζωή. Έπρεπε οπωσδήποτε να βρουν σπίτι για να μείνουν μόνοι τους και η Μαρίνα να βρει δουλειά. Εκτός απ᾽ αυτά, η μητέρα της Μαρίνας επέμεινε να παντρευτούν. Ο γάμος τους έγινε τον Μάιο-Ιούνιο του 1969 στον ορθόδοξο ναό του αγίου Νικολάου στο Ρότερνταμ. Η Μαρίνα έφυγε ως νύφη από το σπίτι μας στο Άμστερνταμ.
Χάρη στους Blijstra δημοσιεύτηκαν το 1968 κιόλας ποιήματά του σε έγκυρα λογοτεχνικά περιοδικά της Ολλανδίας, όπως το Raam^[3], Maatstaf^[4], και de Gids^[5]. Απάγγελνε ποιήματά του σε εκδηλώσεις εναντίον της Χούντας, όπου συχνά μιλούσα κι εγώ. Εκεί και στο στέκι των νέων λογοτεχνών, το λογοτεχνικό μπαρ de Engelbewaarder (ο Φύλακας Άγγελος), γνωρίστηκε με νέους ποιητές και πεζογράφους, ανάμεσα στους οποίους και τα παιδιά που αργότερα θα δημιουργούσαν το λογοτεχνικό περιοδικό Soma.^[6] Εκείνο το διάστημα η Mies Blijstra και εγώ τελειώναμε τη μετάφραση του «Επιτάφιου» και της «Σονάτας του σεληνόφωτος» του Γιάννη Ρίτσου. Ο Αργύρης έγραψε την εκτενή εισαγωγή στη μετάφραση, που κυκλοφόρησε το 1969.^[7] 
Ο Αργύρης έφτασε στο Άμστερνταμ την ιδανική στιγμή. Βρήκε μια πόλη που το κέντρο του έσφυζε από ζωή. Από το 1965 το αναρχικό κίνημα των Provo^[8] είχε αναστατώσει στην αρχή το κατεστημένο, αλλά δημιούργησε με τον καιρό μεγαλύτερη ανεκτικότητα Αυτό το πνεύμα ελευθερίας και ανοχής, ενισχυμένο από το παρισινό Μάιο του 1968, οδήγησε τον Μάιο του 1969 στην κατάληψη της διοίκησης του πανεπιστημίου του Άμστερνταμ, σε έντονες διαμαρτυρίες και διαταράξεις θεατρικών παραστάσεων (actie tomaat^[9]) και συναυλιών κλασικής μουσικής (actie notenkraker^[10]). Έμμεσο αποτέλεσμα ήταν ο εκδημοκρατισμός του πανεπιστημίου, τα εγκαίνια του ναού της ποπ μουσικής Paradiso στο Άμστερνταμ. Μετά την ολλανδική πεζογραφία, που στη δεκαετία του ᾽60 ο Jan Wolkers και Jan Cremer δεκαπλασίασαν το αναγνωστικό κοινό, ακολούθησαν και η ποίηση, ολλανδική και ξένη, το πειραματικό θέατρο και η μουσική avantgarde. Το ενδιαφέρον για την Ελλάδα, που είχε φουντώσει με την επιτυχία της ταινίας «Αλέξης Ζορμπάς» του Κακογιάννη, το συρτάκι και τη μουσική του Θεοδωράκη, στράφηκε τώρα έντονα εναντίον της χούντας.
Στους προοδευτικούς κύκλους που ενδιαφέρονταν για την αποκατάσταση της ελευθερίας στην Ελλάδα δραστηριοποιούνταν και δύο νέοι ποιητές, Ιησουίτες και οι δύο, ο Ton van de Stap^[11] και ο Huub Oosterhuis (1933). Ο τελευταίος τότε και αργότερα όταν αποσχηματίστηκε, έγινε ο σημαντικότερος μεταφραστής και εκσυγχρονιστής των λατινικών ρωμαιοκαθολικών ύμνων και προσευχών στα ολλανδικά και ανανεωτής της καθολικής λειτουργίας. Και οι δυο ανήκαν στην φοιτητική εκκλησία του Άμστερνταμ, όπου νέοι Ιησουίτες γύρω από τη φωτισμένη προσωπικότητα του πάτερ Jan van Kilsdonk προσπαθούσαν να ανοίξουν καινούργιους δρόμους στην καθολική εκκλησία. Για μια ειδική εκδήλωση για τα θύματα της δικτατορίας στην Ελλάδα, ο Αργύρης έγραψε τα αναγνώσματα και ποιήματα που διαβάστηκαν εκείνη τη μέρα κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας.
Μετά το καλοκαίρι του 1969 άρχισαν να χωρίζουν οι δρόμοι μας: εγώ στράφηκα περισσότερο στις διδακτικές και ερευνητικές μου υποχρεώσεις στο πανεπιστήμιο και στην οικογένεια μου (τα παιδιά μας Βίλεμ και Βασίλης γεννήθηκαν το 1970 και 1972). Ο Αργύρης τότε γνωρίστηκε με την ποιήτρια Elisabeth Eybers^[12] (1915-2007), που του στάθηκε μαικήνας. Εκείνη τους παραχώρησε ένα διαμέρισμα και τους παραστάθηκε τα επόμενα χρόνια στην Ολλανδία και οικονομικά. Η Elisabeth Eybers φρόντισε ώστε ο Αργύρης μπορούσε αναπόσπαστα και χωρίς οικονομικά προβλήματα να σπουδάσει ιταλικά. Το 1970 ή 1971 ο Αργύρης γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ στα ιταλικά και η Μαρίνα στα αγγλικά.
Το 1971 ο Αργύρης κέρδισε το πρώτο και δεύτερο βραβείο στον διαγωνισμό συγγραφής μονόπρακτου, που είχε οργανωθεί από τη θεατρική ομάδα «Sater» και το λογοτεχνικό περιοδικό Soma. Το βραβευμένο πρώτο μονόπρακτο το ἐπαιξαν αμέσως μετά την ανακοίνωση του αποτελέσματος. Ο ποιητής Huub Oosterhuis ανέλυσε στην εκδήλωση το ποιητικό έργο του Χιόνη και στο τέλος παρουσίασε τη μετάφραση της συλλογής Σχήματα απουσίας (Vormen van afwezigheid, εκδόσεις Tor).^[13] Με την ευκαιρία ο Αργύρης εξέδωσε σε χειρόγραφη μορφή την ίδια συλλογή στα ελληνικά.^[14] Τον ίδιο χρόνο κυκλοφόρησε και η αγγλική μετάφραση της ίδιας συλλογής.^[15] Τελευταίος καρπός της συνεργασίας του Αργύρη με την Mies Blijstra ήταν η Επιλογή από το ποιητικό έργο τεσσάρων σύγχρονων Ελλήνων ποιητών, που τη μετάφρασαν και επιμελήθηκαν μαζί.^[16]  [1]

Όλα αυτά τα χρόνια ο Αργύρης δραστηριοποιούνταν και στους ελληνικούς αντιχουντικούς κύκλους της Ουτρέχτης γύρω από τη Δήμητρα Σιδέρη. Σε αντίθεση με τον Αργύρη η Μαρίνα δεν εγκλιματίστηκε ποτέ καλά στην Ολλανδία. Δεν άντεχε το κλίμα, την κούραζε που η ίδια ήταν αναγκασμένη να δουλεύει κάθε μέρα για να μπορεί ελεύθερος ο Αργύρης να γράφει. Και αργότερα ο συνδυασμός των σπουδών της με τη γεμάτη ζωή που ήθελε ο Αργύρης να ζήσει τη δυσκόλευαν. Το 1977 ο Αργύρης και η Μαρίνα αποφάσισαν να γυρίσουν οριστικά πίσω στην Ελλάδα.^[17]

Το ταξίδι στο Άμστερνταμ έδωσε πολλά στον Αργύρη Χιόνη. Έφυγε, όπως 200 χρόνια πιο πριν ο Κοραής, γεμάτος γνωριμίες, αναγνώσματα και γνώσεις. Εκτός από τα γαλλικά μιλούσε και διάβαζε τώρα και ολλανδικά, αγγλικά και ιταλικά, τα θεμέλια για τη μετέπειτα σταδιοδρομία του στις Βρυξέλλες. Τα χρόνια στο Άμστερνταμ τον είχαν ωριμάσει ως άνθρωπο και ως ποιητή.
Στο εργαστήριο μετάφρασης λογοτεχνικών κειμένων που δίδασκα από τα χρόνια του ᾽90, διάλεγα συχνά και ένα πρόσφατο ποίημα του Αργύρη Χιόνη. Στο εργαστήριο συμμετείχαν τελειόφοιτοι φοιτητές και ακροατές που ενδιαφέρονταν για την ελληνική λογοτεχνία. Δύο πρώην μαθήτριές μου το 2010 αποφάσισαν να μεταφράσουν και να εκδώσουν τη συλλογή Εσωτικά τοπία. Πήραν από τον εκδότη Νεφέλη την άδεια για τη δημοσίευση του πρωτότυπου παράλληλα με τη δική τους μετάφραση σε δίγλωσση έκδοση. Τέλος του 2011 είχαν σκοπό να γράψουν στον Αργύρη, αν τον βόλευε να τον επισκεφτούν το Πάσχα του 2012 για να συζητήσουν μαζί του ορισμένες απορίες και μεταφραστικά προβλήματα. Ο θάνατος του Αργύρη ματαίωσε τα σχέδιά τους. Το βιβλίο τους κυκλοφόρησε το 2012.^[18]