Φανταστικό σενάριο

Α. Η εξομολόγηση του Marcel Duchamp

Ο Pierre Cabanne ρώτησε τον Marcel Duchamp τι συνέβηκε και εγκατέλειψε ξαφνικά τη ζωγραφική. Θα ήθελα, του είπε, «να μου εξηγήσετε αυτή τη ρήξη». Συνέβηκε, αφηγείται ο Duchamp, ένα επεισόδιο –το 1912– που με ανακάτωσε: αφού μετέφερα το Nu descendant un escalier [Γυμνό που κατεβαίνει μια σκάλα] στο Salon des Independants όπου επρόκειτο να εκτεθεί, μου ζητήθηκε πριν τα εγκαίνια της έκθεσης να το αποσύρω. Γιατί έγινε αυτό; Από τα λεγόμενα του Duchamp προκύπτει ότι η αντίδραση ανθρώπων «προχωρημένων» και «τρομερά έξυπνων» δεν οφειλόταν στον πουριτανισμό τους (όπως θα μπορούσε ενδεχομένως να υποθέσει κανείς) αλλά σε λόγους αισθητικούς και συγκεκριμένα στο γεγονός ότι το Γυμνό που κατέβαινε τη σκάλα παρεξέκλινε από τη γραμμή του κυβισμού· του ρεύματος που κυριαρχούσε εκείνα τα χρόνια στον χώρο της πρωτοποριακής τέχνης.

Το περιστατικό πάντως με πάγωσε τόσο πολύ, συνεχίζει σε πιο εξομολογητικό τόνο ο Duchamp, ώστε από αντίδραση σε μια τέτοια συμπεριφορά, από καλλιτέχνες τους οποίους θεωρούσα ελεύθερους, διάλεξα ένα επάγγελμα. Έγινα βιβλιοθηκάριος στη Saint-Genevieve. Έκανα αυτή τη χειρονομία για να έχω ήσυχη τη συνείδησή μου αλλά και για να κερδίσω τη ζωή μου. Ήμουν είκοσι πέντε χρονών, μου είχαν πει ότι κανείς πρέπει να κερδίζει τη ζωή του και το πίστευα.

Β. Ο Νίκος Καζαντζάκης στη βιβλιοθήκη της Αγίας Γενεβιέβης

Στη βιβλιοθήκη της Αγίας Γενεβιέβης θα παραμείνει ο Duchamp από το 1912 μέχρι τις 15 Ιουνίου του 1915 (τότε, στα 1915, ξεκινά η περιπέτειά του στη ΝέαΥόρκη). Μερικά, ωστόσο, χρόνια νωρίτερα (στα τέλη του 1907 συγκεκριμένα) αναζητούσε στο Παρίσι το θέμα για την επί υφηγεσία διατριβή του στη φιλοσοφία του δικαίου ο Νίκος Καζαντζάκης· αριστούχος απόφοιτος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και σπουδαστής τώρα στο Collège de France. Μάλιστα, εδώ σε αυτή τη Βιβλιοθήκη διαδραματίστηκε όπως γράφει ο ίδιος μια από τις πιο αποφασιστικές στιγμές της ζωής του, αφού το θέλησε η μοίρα, με τη μεσολάβηση μιας φοιτήτριας, να διασταυρωθεί με τον Φρειδερίκο Νίτσε: «Μια μέρα, εκεί που διάβαζα σκυμμένος στη Βιβλιοθήκη της Αγίας Γενεβιέβης», αφηγείται στην Αναφορά στον Γκρέκο, «μια κοπέλα με ζύγωσε κι έγειρε από πάνω μου· κρατούσε ανοιχτό ένα βιβλίο κι είχε βάλει το χέρι της κάτω από τη φωτογραφία ενός αντρός που ’χε το βιβλίο, για να κρύψει τ’ όνομά του, και με κοίταζε με κατάπληξη.

– Ποιος είναι αυτός; με ρώτησε δείχνοντάς μου την εικόνα. Σήκωσα τους ώμους:

– Πώς θέλετε να ξέρω; είπα.

– Μα είσθε εσείς, έκαμε η κοπέλα, εσείς, απαράλλαχτος· κοιτάχτε το μέτωπο, τα πυκνά φρύδια, τα βαθουλά μάτια· μονάχα που αυτός είχε χοντρά κρεμαστά μουστάκια, κι εσείς δεν έχετε.

Κοίταξα αλαφιασμένος:

– Ποιος είναι λοιπόν; έκαμα προσπαθώντας ν’ αναμερίσω το χέρι της κοπέλας, να δω τ’ όνομα.

– Δεν τον γνωρίζετε; Πρώτη φορά τον βλέπετε; Ο Νίτσε!».

Έτσι, ή κάπως έτσι, ξεκίνησε η ταραγμένη σχέση του Νίκου Καζαντζάκη με τον Φρειδερίκο Νίτσε: «εδώ», γράφει στη μυθιστορική αυτοβιογραφία του, «στη Βιβλιοθήκη της Αγίας Γενεβιέβης, με τη μεσολαβηση μιας άγνωστης φοιτήτριας, μού ’χε στήσει καρτέρι η μοίρα μου· εδώ με περίμενε, φλογερός, αιματωμένος, μεγάλος πολεμιστής, ο Αντίχριστος».

Γ. Μια αυθαίρετη υπόθεση

Ο Marcel Duchamp και ο Νίκος Καζαντζάκης δεν συναντήθηκαν ποτέ. Στα 1912, όταν ο πρώτος έμπαινε στην Αγία Γενεβιέβη ως βιβλιοθηκάριος ο δεύτερος βρισκόταν ήδη στην Αθήνα (δύο χρόνια αργότερα θα ξεκινούσε τις μυσταγωγικές περιηγήσεις του στην Ελλάδα με τον Άγγελο Σικελιανό). Όλα έγιναν κανονικά, σύμφωνα με τη χρονική τάξη που ρυθμίζει τις ανθρώπινες ιστορίες. Αν ωστόσο ο χρόνος είναι πράγματι σχετικός, αν στα συμπαγή τείχη του υπάρχουν μικρές ρωγμές σαν μυστικές πύλες που επιτρέπουν ριψοκίνδυνες διαφυγές μπρος και πίσω, αν κάποιο αόρατο χέρι τέλος πάντων αναστάτωνε τη συνεχή ροή των πραγμάτων, ποιος ξέρει πόσες συναντήσεις και συναρτήσεις θα συνέβαιναν. Και ακόμη πόσο πιο συναρπαστική και απρόβλεπτη θα ήταν η ιστορία. Τότε θα μπορούσε να φανταστεί κανείς ότι στη συζήτηση του Καζαντζάκη με τη φοιτήτρια για τον Νίτσε, στην Αγία Γενεβιέβη, θα παρενέβαινε και ο βιβλιοθηκάριος Marcel Duchamp. Και ποιος ξέρει τι θα είχε να πει, καθώς θα κατέβαζε από τα ράφια της βιβλιοθήκης τον Ζαρατούστρα...