Κριτική του Ψηφιακού Λόγου

Αλέξανδρος Σχισμένος, «Εισαγωγή στην Κριτική του Ψηφιακού Λόγου»,
εκδ. Athens School 2021
——————

Καρπός της πρώτης φουρνιάς συγγραμμάτων για την εκπαιδευτική και ερευνητική Κοιν.Σ.Επ. του Athens School, η Εισαγωγή στην Κριτική του Ψηφιακού Λόγου του Αλέξανδρου Σχισμένου αποπειράται μία κάθετη και εν ταυτώ όλως διευρυμένη ιχνογράφηση των δυνατοτήτων και βάσεων της διαδικτυακής τεχνολογίας, των κοινωνικών, πολιτικών και ψυχολογικών προεκτάσεων της επέκτασης της ανθρώπινης δημιουργίας διά μέσου και χάρις των τεχνολογιών αυτών, καθώς και την κριτική αποτίμηση των ηθικών και αξιακών τάσεων που διασχίζουν ιστορικά και κοινωνικά την ανάπτυξη του κυβερνοχώρου και ψηφιακού κόσμου.
Με σπονδυλικό άξονα την Καστοριάδεια σκέψη και κριτική θεώρηση, ο Σχισμένος καταβυθίζεται και σταθμίζει τις ιστορικές πηγές και αφορμές της εμφάνισης των τεχνικών παραμέτρων που επέτρεψαν την άνοδο της πληροφορικής, τα μαθηματικά επινοήματα που διεύρυναν τον ορίζοντα δυνατοτήτων για τις πρακτικές χρήσεις του υπολογισμού, καθώς και τις πρώτες προβλέψεις της επιστημονικής κοινότητας για τα άκρα που τέτοιες τεχνολογίες δύνονταν να προσεγγίσουν. Διαγράφεται επίσης, πάντοτε καίρια και επισταμένα, η πολιτική και φιλοσοφική ένδυση που παρείχαν θεωρητικοί κατά το μάκρος της νεωτερικής σκέψης όσον αφορά τη σχέση μεταξύ τεχνολογίας, τεχνικής και ανθρώπινης κατάστασης, δημιουργικής δύναμης και παραγωγής νοήματος, όπως επίσης και των απελευθερωτικών ορμών και διεκδικήσεων έναντι της συντήρησης και των φραγμών πάνω στην ανθρώπινη ευημερία.

Ο Σχισμένος εκκινά διασαφηνίζοντας κάποιες κοινές αλλά και εξειδικευμένες προσλήψεις του διαδικτυακού φαινομένου από θεωρητικούς και την κοινότητα που το συναπαρτίζει (τους netizens, “ψηφιακούς ενοίκους”), αναφορικά με το τι είδους “πραγματικότητα”, τεχνική και επικοινωνιακή προέκταση και κόσμο/χωροχρονικότητα αποτελεί. Από τη μία, ένα θεωρητικό σχήμα προσφιλές στις εκτιμήσεις ειδικών τείνει να δει τις διαδικτυακές λειτουργίες ως μία ανέλιξη ή και κορύφωση των τηλεπικοινωνιακών τεχνολογιών, έναν τρόπο που το ανθρώπινο αποτύπωμα και αποβλεπτικότητα “αποσωματοποιούνται” ολικώς, οδηγώντας τόσο σε μία απαράμιλλη υπέρβαση φυσικών και κοινωνικών ορίων, όσο και στην πιθανότητα μιας άνευ προηγουμένου καταδυνάστευσης του ψηφιακού κόσμου επί του πραγματικού. 

Από την άλλη, μία λιγότερο εξειδικευμένη θεώρηση της “ψηφιακής ζωής” τείνει να τη δει ως ξέχωρη και αποκομμένη από την ανθρώπινη πραγματικότητα και βίωμα, μία κατάσταση επίπλαστη, ατελή και ουσιαστικά ψευδή, συμπεραίνοντας ως ένα σημείο το ανεπίπτωτο των διαδικτυακών διαδράσεων και του “ψηφιακού εαυτού” πάνω στον άνθρωπο καθ’ εαυτόν και την ιστορία. 

Ο Σχισμένος επισημαίνει, ανακατανέμοντας τον Καστοριάδειο στοχασμό, πως οι τεχνικές δυνάμεις και πρόοδοι της ανθρωπότητας δεν είναι ούτε οδηγοί, ούτε και ουραγοί της ανθρώπινης πραγματικότητας και πράξης. Η υπόσταση των τεχνικών μέσων και των τεχνολογικών ικανοτήτων μέσα στο φάσμα του κοινωνικού αλληλοκαθορίζεται και αναδύεται πάντα σε συνάρτηση με τη νοηματοδότηση που το ανθρώπινο υποκείμενο, και αυτό μονάχα, δύναται να της παρέχει. Περαιτέρω, το ίδιο το ανθρώπινο υποκείμενο δεν στέκει ποτέ ως μονάδα ή ως αυτοτελές δυναμικό σημείο μέσα στον κόσμο, αλλά ανελλιπώς και αναπόφευκτα καθορίζεται και διαμορφώνεται από την πολλαπλότητα του κόσμου και των λοιπών υποκειμενικοτήτων που το περιβάλλουν. 
Παρομοίως, η ανάπτυξη του ανθρώπινου εαυτού και δημιουργίας μέσα στη σφαίρα του ψηφιακού κόσμου δεν αποτελεί κατίσχυση μιας ανώτερης τεχνολογίας πάνω στην ιστορική και κοινωνική διαμόρφωση, ούτε μια κατάσταση ανθρώπινης ύπαρξης διαχωριστή απ’ την πραγματική· ο ψηφιακός κόσμος, και το ανθρώπινο υποκείμενο εντός του, αποτελούν επεκτάσεις της ίδιας, παγκόσμιας κοινωνικής και ιστορικής πραγματικότητας, αναπαραστατικούς αναδιπλασιασμούς της μέσω των νέων δυνατοτήτων και της “διόγκωσης” του πραγματικού που η τεχνολογία αυτή καθιστά εφικτούς. Ως μια ολότελα ανθρώπινη και ιστορική επέκταση της πραγματικότητας, έμπλεη νοημάτων και δυνατοτήτων, καθορίζει τόσο τον άνθρωπο μέσα στον τρόπο επιβίωσής του εν κόσμω, όσο και την ίδια αυτή την τεχνολογία, που δίχως την ανθρώπινη πρόθεση και στελέχωση δεν θα μπορούσε να σκαρφαλώσει κανένα από τα δεδομένα σκαλιά της ανάπτυξης και διάχυσής της προς την ανθρώπινη χρήση. 
Με μια τέτοια συλλογιστική, το βιβλίο παραθέτει την κεντρική, και ίσως πλέον γόνιμη και πρωτότυπη θέση του: η Διαδικτυακή ή Ψηφιακή Επανάσταση δεν αποτελεί ένα σημείο τομής απλώς τεχνολογικό, απλώς ιστορικό, ή απλώς κοινωνικό. Πρόκειται για μία επίσης – και κατά κύριο μάλλον λόγο – οντολογική επανάσταση, για την εμφάνιση ενός νέου χώρου και τρόπου ανθρώπινης ύπαρξης, απόλυτα συνδεδεμένου με τη σύνολη ανθρώπινη κατάσταση, αλλά ταυτόχρονα εντελώς μοναδικού ως προς τις προϋποθέσεις και τις συνθήκες που επιφέρει και επιβάλλει. Συνθέτει μία τρόπον τινά νέα συνειδητοποίηση των ανθρώπινων δυνατοτήτων, επιθυμιών και προθέσεων, ενώ συνάμα αντιστοιχεί σε μία καινούργια ανύψωση και προέκταση της κατάστασης της συνειδητότητας, των αισθημάτων, της δημιουργίας και νοηματοδότησης. 
Υπό τη σκέπη αυτών των παρατηρήσεων, ένα πλήθος στοιχείων του μάγματος της ανθρώπινης δράσης και ανάδρασης επαναπροσδιορίζεται, ή θα λέγαμε καλύτερα “αναβαπτίζεται” μέσα στο νάμα του νέου διαδικτυακού κόσμου. Οι συνήθεις και παραδεδομένοι κανόνες διακίνησης των ιδεών, πραγμάτωσης της ελευθερίας του λέγειν, επιδίωξης και κατάκτησης της αυτοπροσωπίας και αυτοπροβολής αποκτούν εντελώς νέα όρια και ισχύ μέσα στο ψηφιακό πλαίσιο. 
Η ίδια η δημοσιοποίηση και συνδιαλλαγή απόψεων και ενημερωτικών πληροφοριών ριζώνει πλέον σε ένα εντελώς νέο έδαφος, ή μη-έδαφος, πρόσληψης και χρήσης τους· το Ίντερνετ και τα πρωτόκολλα του Παγκόσμιου Ιστού έχουν δομηθεί με τρόπο που απαγορεύει ή κατεδαφίζει τον συγκεντρωτικό άξονα της διασποράς της γνώσης, τρόπο αντιθετικό προς την τέλεια απόκρυψη της οποιασδήποτε συστάδας δεδομένων και διαρκώς και συστημικά ανταγωνιστικό προς την κατοχύρωση της οποιασδήποτε μορφής λογοκρισίας. Η παράβαση τέτοιων προσπαθειών εγκαθίδρυσης κάποιου στεγανού ελευθερίας λόγου δεν αποτελεί πραγματική παράβαση στην οντολογία του ψηφιακού, αλλά ακριβώς επιβεβαίωση της πραγματικής δομής του: “η διατάραξη της ροής του Internet δεν είναι η παράβαση των λογοκριτικών κανόνων, αλλά η προσπάθεια να επιβληθούν καθολικές κανονικότητες, είναι ακριβώς δηλαδή η μη-αναγνώριση του απολύτως ελεύθερου τύπου συγκρότησης της τοπολογίας του. Ο παράνομος δεν είναι ο χάκερ που γκρεμίζει firewalls, αλλά η εκάστοτε επίσημη εξουσία που προσπαθεί να θέσει τύπους λογοκρισίας.” (σ. 163-164) 
Ομοίως, η κατάσταση του ατομικού χρήστη των διαδικτυακών δυνατοτήτων και η ενοίκησή του στην παγκόσμια κοινότητα ομότιμων χρηστών ορίζεται από εντελώς πρωτότυπες και ιδιόμορφες συντεταγμένες. Η αχρονικότητα και ακαριαία αλληλεπιδραστικότητα των ψηφιακών προφίλ, παραμερίζοντας μία πλειάδα φυσικών ορίων που μέχρι πρότινος ενυπήρχαν σε κάθε επικοινωνιακή χειρονομία, αποσωματοποιεί αφενός τους καταναγκασμούς της μη-ψηφιακής διαπροσωπικής απεύθυνσης, δεν λιγοστεύει σε καμία περίπτωση ωστόσο τη νοηματοδότηση και διάχυτη επήρεια αυτών των πρωτοβουλιών στις ζωές των ανθρώπινων χρηστών τους. Η πλήρης ιδιομορφία αυτής της κατάστασης του ψηφιακώς ζην διογκώνεται περαιτέρω απ’ τη διασταύρωση της εμπορευματοποίησης των διαδικτυακών τόπων με το τρόπον τινά ανεμπορευματοποίητο ή αντιχρηστικό προϊόν τους: τον χρόνο, και αποκλειστικώς τον χρόνο, δίχως καμία περίσσεια εμπράγματης εργασίας, που επενδύουν οι ανθρώπινοι χρήστες στην κατάκτηση και διασπορά των ψηφιακών τους προσωπείων. 
Οι επιπτώσεις των διαστάσεων αυτών της ψηφιακής εμπειρίας και της άνθισης του κυβερνοχώρου, αν και διαβλέπονταν με μεγαλύτερη ή μικρότερη ακρίβεια ήδη δεκαετίες πριν, γίνονται στο σήμερα, όπως και σ’ ένα απτότατο, εγγύς μέλλον, ιδιαίτερα έντονες και προεξέχουσες. Μία σωρεία πολιτικών συμβάντων, ολωσδιόλου πραγματικών και εγκόσμιων, συνδέεται μητρικά με τις ψηφιακές διαδράσεις και δυνάμεις, όπως κι αναντίρρητα με τη νοηματοδότηση που τους επενδύουν τα ανθρώπινα υποκείμενα που τις πληθαίνουν. Πράγμα που σημαίνει, όπως κατακλείνει και περικλείει ο Σχισμένος, πως οι δυνάμει απελευθερωτικές ή αυταρχικές τάξεις διαρρύθμισης του νέου αυτού επιπέδου της ανθρώπινης δημιουργίας επαφίενται πλήρως στις διαβαθμίσεις και τα προτάγματα της πολιτικής επιλογής και πράξης, ως ενεργούς διαμορφωτές της ανθρώπινης εμφάνειας στον κόσμο. Η αληθώς πρωτόγνωρη εξέλιξη της ανθρώπινης βουλής και μεταμόρφωσης μέσα απ’ το ιδίωμα της ψηφιακής εξάρτυσης μεταλλάσει άνθρωπο και κόσμο, όπως ανέκαθεν συνταύτιζε η ιστορία και η απροβλεψιμότητα της γήινης εκλογής, και διανοίγει ταυτόχρονα τα οράματα του παρόντος καθώς και του επικείμενού του, όλως σάρκινου και ριζικού μέλλοντος.