ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ
(1884-1951)
Επιμέλεια αφιερώματος: Αθηνά Βογιατζόγλου
——— ≈ ———
Στο ξεκίνημα του 21ου αιώνα, το 2001, ο Θανάσης Χατζόπουλος έγραφε σε ένα αφιέρωμα της Νέας Εστίας:
τα ποιήματα του Σικελιανού μπορούν να περιμένουν και μια και δύο και τρεις γενιές ακόμη για να ανακαλυφθούν από την αρχή. Όχι ως μουσειακό είδος, όχι επετειακά και υπό το βάρος μιας επετειακής μνήμης (αφού όπως είπε κι ο ίδιος «τέλος κι αρχήν η μνήμη εδώ δεν έχει...»), όχι ως ένα είδος φιλολογικού μνημόσυνου από «ειδικούς του πνεύματος» [...] Αλλά σαν ένας ζωντανός λόγος που θα έχει πάντα κάτι να πει στους έφηβους κάθε εποχής [...] Οι αλήθειες που ο Σικελιανός κρυστάλλωσε σε λόγο, όσο και να παλιώσουν γλωσσικά επειδή η γλώσσα η ίδια εξελίχτηκε με εντονότερους απ' ό,τι φαίνεται ρυθμούς, θα παραμείνουν πιο νέες και πιο μελλοντικές από ήδη παλιωμένες «αλήθειες», δηλαδή ψευδείς, κρυσταλλωμένες σε σύγχρονα γλωσσικά σχήματα που μοιάζουν ήδη μες στη νεότητά τους γερασμένα.
Δυο δεκαετίες πέρασαν από τότε, και χάρη στην πρόταση που μου έκανε λίγους μήνες πριν ο Χάρτης, με το αφιέρωμα αυτό επιστρέφουμε δυναμικά στον Σικελιανό· όχι επετειακά, ούτε ως ένα μνημόσυνο γραμμένο από «ειδικούς», αλλά με το κέφι και τη ζωτική ανάγκη να τον νιώσουμε και να τον αναδείξουμε, καθένας από τη δική του σκοπιά, τόσο ως ποιητή που κάτι σημαντικό έχει να μας πει για την τέχνη της ποίησης, όσο και ως φορέα αληθειών που παραμένουν, ενάμιση σχεδόν αιώνα μετά τη γέννησή του, εξαιρετικά νέες και γι' αυτό ικανές να συγκινήσουν τους νέους ανθρώπους· αλήθειες για τη ζωτική σημασία της φύσης στη ζωή μας, για την ανάγκη της ειρήνης και της συναδέλφωσης των ανθρώπων, για την αρμονική συνύπαρξη του πνεύματος με το σώμα και τις αισθήσεις μας – και άλλα πολλά. Ποιητές, κριτικοί, φιλόλογοι, ερευνητές, πανεπιστημιακοί Νεοελληνιστές, φιλόσοφοι, μουσειολόγοι, μεταπτυχιακοί φοιτητές, ενωθήκαμε για λίγο σε έναν κοινό σκοπό: να «ανακαλύψουμε» και πάλι τον Σικελιανό και να ωθήσουμε το αναγνωστικό κοινό να τον γνωρίσει.
Το αφιέρωμα περιέχει ποικίλες αποτιμήσεις του Σικελιανού ως ποιητή και στοχαστή και ενδιαφέρουσες σκέψεις για το κρίσιμο ζήτημα της σημασίας του για μας σήμερα. Επιπλέον, ερμηνευτικές αναγνώσεις σημαντικών ποιημάτων και τραγωδιών του, διερεύνηση των ποιητικών τρόπων του, των απηχήσεων άλλων δημιουργών (Ελλήνων και ξένων, αρχαίων και νεότερων) στο έργο του, σχόλια για τα ημερολόγιά του, για τα επικαιρικά ποιήματά του, τη μετρική του, τις φιλοσοφικές επιρροές του, τις μεταφράσεις του έργου του, τη Δελφική Ιδέα, καθώς και ξενάγηση στο μουσείο που έγινε γι' αυτόν στη Λευκάδα και παρουσίαση των πρόσφατων προσπαθειών σύνδεσής του με όλο το κοινωνικό φάσμα (παιδιά, νέους, άτομα με νοητικές και άλλες λειτουργικές δυσχέρειες) μέσα από ένα καινοτόμο πρόγραμμα. Πολλές τέχνες συναντιούνται εδώ: ένα ποίημα για τον Σικελιανό, ζωγραφιές εμπνευσμένες από στίχους του, πλήθος φωτογραφιών, σελίδες από ένα εικαστικά ευρηματικό παραμύθι που γράφτηκε με ήρωα τον ποιητή, μια ελάχιστα γνωστή μουσική εκτέλεση του «Πνευματικού εμβατηρίου» στη γνωστή μελοποίηση του Μίκη Θεοδωράκη.
Ευτυχής σύμπτωση: τούτη την άνοιξη, μέσα στις επόμενες εβδομάδες, θα εκδοθούν δυο βιβλία σημαντικά για την υπόθεση του
Σικελιανού. Η μονογραφία της Άρτεμης Λεοντή Εύα Πάλμερ-Σικελιανού σε μετάφραση Κατερίνας Σχινά και μια νέα ανθολογία του έργου του ποιητή από τον Χάρη Βλαβιανό και τον Ευριπίδη Γαραντούδη («Τον άναρχο Έρωτα να νιώσω ακέριο»), και τα δυο από τις εκδόσεις Πατάκη.
Γράφει για την τέχνη του Σικελιανού ο Ναπολέων Λαπαθιώτης το 1933 σε ένα κείμενο που σταχυολόγησε από τον Τύπο του Μεσοπολέμου ο Γιώργος Ζεβελάκης (και το οποίο περιλαμβάνεται ολόκληρο στο παρόν αφιέρωμα):
Η φυσιογνωμία του Σικελιανού ως λυρικού ποιητού και ως ανθρώπου, είναι αναμφισβήτητο ότι θ' απασχολήση τους μελλοντικούς ερευνητάς, με το ρωμαλέο, ιδιότυπο, χαρακτηριστικό περίγραμμά της. [...] Ο λυρικός του πλούτος, το ακμαίο της ποιητικής του γονιμότητος, ο καθαρά προσωπικός του τόνος, θα παραμείνουν, δίχως άλλο, μνημειώδη.
Ενενήντα χρόνια έχουν περάσει από τότε και πράγματι επιστρέφουμε και ξαναεπιστρέφουμε στον Σικελιανό. Όποιος θελήσει να περιηγηθεί στα κείμενα που συγκεντρώνονται εδώ, ας αποκομίσει τα δικά του συμπεράσματα για την αξία και την επικαιρότητά του στον 21ο αιώνα.
Ο Άγγελος Σικελιανός (Λευκάδα 1884-Αθήνα 1951) είναι ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της νεότερης Ελλάδας. Στο εκτενές ποιητικό έργο του χωνεύονται μνήμες μιας μακραίωνης λογοτεχνικής παράδοσης, από τον Όμηρο, τον Πίνδαρο, τη Σαπφώ, τον Αισχύλο, μέχρι το δημοτικό τραγούδι, τον Σολωμό, τον Κάλβο, τον Παλαμά· συγχρόνως, αφομοιώνονται σπουδαία κείμενα της παγκόσμιας γραμματείας, από τους λατίνους ποιητές ως τον Δάντη και από εκεί ως τον Κιτς, τον Χέλντερλιν, τον Ντ' Ανούντσιο, τον Κλοντέλ. Μετρικά πρωτεϊκός, συντακτικά περίπλοκος, με παρομοιώσεις ιδιοφυείς και γενικά με έναν ποιητικό λόγο που ανανέωσε ουσιαστικά την ποίησή μας, συνενώνει στο έργο του τον φυσικό κόσμο στην κάθε του λεπτομέρεια με τον κόσμο των ενορατικών του συλλήψεων. Μόχθησε να κάνει την ποίηση πράξη μαζί με την διά βίου πνευματική σύντροφό του Εύα Πάλμερ μέσα από τη Δελφική Ιδέα, ενώ την περίοδο της Κατοχής, σε πλήρη αντίθεση με τη φιλοβασιλική νιότη του, ύμνησε τον αγώνα του ΕΑΜ και πολεμήθηκε για την πολιτική στάση του από το εγχώριο κατεστημένο, που υπέσκαψε ακόμη και την υποψηφιότητά του για βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας. Η ποίησή του αγαπήθηκε όμως ιδιαίτερα από τους μεταγενέστερους ομοτέχνους του που τιμήθηκαν τελικά με το Νομπέλ, τον Σεφέρη και τον Ελύτη, αλλά και από τον Ρίτσο και τους διόσκουρους του ελληνικού υπερρεαλισμού, και συνεχίζει να αρδεύει μέσα από πολλά και διαφορετικά ρεύματα την ποίησή μας.
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ
— Λυρικός Βίος, τόμοι Α´-ΣΤ´, φιλ. επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδης, Ίκαρος, 1965-1969.
— Θυμέλη,τόμοι Α´-Γ´, φιλ. επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδης, Ίκαρος, 1971-1975.
— Πεζός Λόγος, τόμοι Α´-Ε´, φιλ. επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδης, Ίκαρος, 1978-1985.
— Πεζός Λόγος, τόμος Α', φιλ. επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδης [με προσθήκη Επιμέτρου Β' σε φιλολογική επιμέλεια Κώστα Μπουρναζάκη], Ίκαρος, 2001.
— Τριαντατρία & τρία ανέκδοτα κείμενα, φιλ. επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδης, ΕΛΙΑ, 1981.
— Ανέκδοτα ποιήματα και πεζά, φιλ. επιμέλεια Βιβέτ Τσαρλαμπά-Κακλαμάνη, Εστία, 1989.
— Αντίδωρο, φιλ. επιμέλεια Κώστας Μπουρναζάκης, Ίκαρος, 2003.
— Μήτηρ Θεού, φιλ. επιμέλεια Κώστας Μπουρναζάκης, Ιδεόγραμμα, 2003.
— Κήρυγμα ηρωισμού, φιλ. επιμέλεια Κώστας Μπουρναζάκης, Ίκαρος, 2004.
—Γράμματα, τόμοι Α´-Β´, φιλ. επιμέλεια Κώστας Μπουρναζάκης, Ίκαρος, 2000.
— Γράμματα στην Άννα, Ίκαρος, 1980.
— Γράμματα στην Εύα Πάλμερ Σικελιανού, φιλ. επιμέλεια Κώστας Μπουρναζάκης, Ίκαρος, 2008.
— Το αγιορείτικο ημερολόγιο, φιλ. επιμέλεια Ιωάννα Κωνσταντουλάκη-Χάντζου, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 1988.
— Ιερουσαλήμ. Ανέκδοτο ημερολόγιο (Απρίλιος-Μάιος 1921), φιλ. επιμέλεια Ρίτσα Φράγκου-Κικίλια, Ελληνικά Γράμματα, 2001.
— Συνεντεύξεις και συνομιλίες, φιλ. επιμέλεια Κώστας Μπουρναζάκης, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2013.
— Ανθολογία, επιλογή-φιλ. επιμέλεια Ζήσιμος Λορεντζάτος, γλωσσάρι Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Ίκαρος, 1998.
—Τέλος κι αρχήν η μνήμη εδώ δεν έχει..., εισαγωγή-ανθολόγηση-φιλ. επιμέλεια Κώστας Μπουρναζάκης, εφ. Η Καθημερινή 2014.
— Το κατορθωμενο σώμα: ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός (1884-1951), εισαγωγή – ανθολόγηση - Γιώργος Βαρθαλίτης, εκδ. Γαβριηλίδης, 2016.
— Selected Poetry, εισαγωγή-μετάφραση Edmund Keeley, Philip Sherrard, George Allen & Unwin, 1980.
Χρήσιμος ιστότοπος:
https://www.greek-language.gr/...
Μίκης Θεοδωράκης
Πνευματικό εμβατήριο
Σε ποίηση Άγγελου Σικελιανού
————
Μέτζο σοπράνο: Μακαρία Ψιλιτέλλη
Ψάλτης: Κώστας Μιχαλακόπουλος
Λαϊκός τραγουδιστής: Παναγιώτης Καραδημήτρης
Αφήγηση: Έφη Σταμούλη
Διάρκεια 39:05
Η Χορωδία του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του ΑΠΘ (προετοιμασία-διεύθυνση: Τρισεύγενη Καλοκύρη)
Η Ορχήστρα του ΑΠΘ (προετοιμασία-διεύθυνση: Δημήτρης Δημόπουλος)
(25 Μαρτίου 2000:)
συναυλία με αφορμή την τελετή αναγόρευσης του Μίκη Θεοδωράκη σε επίτιμο διδάκτορα του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του ΑΠΘ (24 Μαρτίου 2000)
[ Αναπαραγωγή με την άδεια τού © ΑΠΘ ]
