Ο υπαινικτικός Σικελιανός: Σχόλιο στη «Μάνα του Ντάντε»

Αρκε­τοί ανα­γνώ­στες του Σι­κε­λια­νού στέ­κο­νται στον υψη­λό τό­νο των ποι­η­μά­των του και δεν αξιο­λο­γούν την υπαι­νι­κτι­κή πτυ­χή της ποί­η­σής του. Η πτυ­χή αυ­τή εί­ναι συ­νυ­φα­σμέ­νη με την επι­νοη­τι­κό­τη­τα του Σι­κε­λια­νού να εντάσ­σει στα ποι­ή­μα­τά του σύμ­βο­λα και ανα­φο­ρές σε άλ­λα λο­γο­τε­χνι­κά έρ­γα, πε­τυ­χαί­νο­ντας έτσι μια κρυ­πτι­κή σύ­ζευ­ξη στοι­χεί­ων από δια­φο­ρε­τι­κές πνευ­μα­τι­κές πα­ρα­δό­σεις. Πα­ρα­κά­τω προ­τεί­νω μια ερ­μη­νεία της «Μά­νας του Ντά­ντε», ενός από τα πιο γοη­τευ­τι­κά ποι­ή­μα­τα του Σι­κε­λια­νού, επι­ση­μαί­νο­ντας το πο­λυ­στρώ­μα­το νό­η­μά του, την εκλε­κτι­κή σύ­γκρα­ση στους στί­χους του συμ­βό­λων και λο­γο­τε­χνι­κών ανα­φο­ρών και τη σχέ­ση του με το μυ­στι­κι­στι­κό όρα­μα του Σι­κε­λια­νού. Ας ξε­κι­νή­σου­με δια­βά­ζο­ντας το ποί­η­μα:

Όπως έχει ήδη επι­ση­μαν­θεί,^[1] ο Σι­κε­λια­νός εδώ με­τα­πλά­θει ένα από­σπα­σμα από λο­γο­τε­χνι­κή βιο­γρα­φία του Δά­ντη που έγρα­ψε ο Βο­κά­κιος.^[2] Το από­σπα­σμα ανα­φέ­ρε­ται σε όνει­ρο που λέ­γε­ται πως εί­δε η μη­τέ­ρα του Δά­ντη λί­γο και­ρό πριν από τη γέν­νη­σή του. Σύμ­φω­να με τον Βο­κά­κιο, η έγκυος γυ­ναί­κα, που έμελ­λε να γί­νει μη­τέ­ρα του ποι­η­τή, εί­δε στον ύπνο της πως γέν­νη­σε τον γιο της κά­τω από τα φυλ­λώ­μα­τα μιας δάφ­νης, δί­πλα σε μια πη­γή, και πως αυ­τός, τρε­φό­με­νος με τους καρ­πούς που έπε­φταν από το δέ­ντρο, με­γά­λω­σε από­το­μα, έγι­νε ποι­μέ­νας και προ­σπα­θού­σε, με όλη του τη δύ­να­μη, να πια­στεί από τα κλα­διά του δέ­ντρου για να απο­σπά­σει ορι­σμέ­να φύλ­λα. Πά­νω στην προ­σπά­θειά του έπε­σε στο χώ­μα κι έπει­τα ση­κώ­θη­κε με­τα­μορ­φω­μέ­νος σε πα­γό­νι.
Το όνει­ρο της μη­τέ­ρας του Δά­ντη, όπως μας το πα­ρα­δί­δει ο Βο­κά­κιος, εί­ναι πα­ραλ­λα­γή πά­νω σε αφή­γη­ση ονεί­ρου της μη­τέ­ρας του Βιρ­γί­λιου που εντο­πί­ζε­ται σε βιο­γρα­φία του Βιρ­γί­λιου γραμ­μέ­νη από τον Σου­η­τώ­νιο ή από τον Αί­λιο Δο­νά­το (ως μί­μη­ση ή αντι­γρα­φή της χα­μέ­νης πια βιο­γρα­φί­ας του Βιρ­γί­λιου από τον Σου­η­τώ­νιο) ή από άλ­λον με­τα­γε­νέ­στε­ρο λό­γιο.^[3] Σύμ­φω­να με αυ­τήν την αφή­γη­ση, η έγκυος μη­τέ­ρα του Βιρ­γί­λιου, μια μέ­ρα προ­τού τον γεν­νή­σει, ονει­ρεύ­τη­κε πως γέν­νη­σε ένα κλα­δί δάφ­νης που, μό­λις άγ­γι­ξε τη γη, ρί­ζω­σε και έγι­νε δέ­ντρο με λου­λού­δια και καρ­πούς. Ο Βο­κά­κιος γνώ­ρι­ζε την αφή­γη­ση για το όνει­ρο της μη­τέ­ρας του Βιρ­γί­λιου. Συ­νέ­θε­σε την αφή­γη­σή του για το όνει­ρο της μη­τέ­ρας του Δά­ντη ως πα­ραλ­λα­γή πά­νω στο ίδιο θέ­μα προς επίρ­ρω­ση της άπο­ψής του ότι ο Δά­ντης ήταν προι­κι­σμέ­νος με τα χα­ρί­σμα­τα που εί­χε και ο Βιρ­γί­λιος^[4] και πως η ποί­η­σή του απο­τε­λεί για την ιτα­λι­κή γλώσ­σα επί­τευγ­μα ισο­δύ­να­μο με το επί­τευγ­μα του Ομή­ρου για τα αρ­χαία ελ­λη­νι­κά και του Βιρ­γί­λιου για τα λα­τι­νι­κά.
Σε σχέ­ση με τους βιο­γρά­φους του Βιρ­γί­λιου, ο Βο­κά­κιος πρω­το­τυ­πεί όχι μό­νο χά­ρη στις αλ­λα­γές και προ­σθή­κες που κά­νει στο όνει­ρο της μη­τέ­ρας του Βιρ­γί­λιου, ώστε να το με­τα­πλά­σει σε όνει­ρο της μη­τέ­ρας του Δά­ντη, αλ­λά και χά­ρη στην ιδέα του να κα­τα­δεί­ξει την προ­φη­τι­κή διά­στα­ση του ονεί­ρου ερ­μη­νεύ­ο­ντας διε­ξο­δι­κά τις ει­κό­νες του ως σύμ­βο­λα ή θε­ό­σταλ­τα ση­μά­δια. Απ’ όλες τις συμ­βο­λι­κές πα­ρα­στά­σεις του ονεί­ρου της μη­τέ­ρας του Δά­ντη αξί­ζει να στα­θού­με σ’ εκεί­νες που επέ­λε­ξε να δια­τη­ρή­σει στη δι­κή του εκ­δο­χή του ονεί­ρου ο Σι­κε­λια­νός: στη δάφ­νη και τους καρ­πούς της (δαφ­νό­δε­ντρο και δαφ­νό­κου­κα, στη «Μά­να του Ντά­ντε») και στο πα­γό­νι.
Ο Βο­κά­κιος ση­μειώ­νει πως η πα­ρου­σία της δάφ­νης συμ­βο­λί­ζει την εύ­νοια του Θε­ού που προί­κι­σε τον Δά­ντη με σπά­νια ποι­η­τι­κά χα­ρί­σμα­τα και προ­ε­ξο­φλεί τη μελ­λο­ντι­κή του δό­ξα. Οι καρ­ποί της δάφ­νης, που σύμ­φω­να με το όνει­ρο έθρε­ψαν το βρέ­φος, συμ­βο­λί­ζουν τα έρ­γα που με­λέ­τη­σε ο Δά­ντης, ώστε να καλ­λιερ­γή­σει τα θεϊ­κά του χα­ρί­σμα­τα και να δια­μορ­φώ­σει τη δι­κή του ποί­η­ση. Τέ­λος, το πα­γό­νι, πά­ντα σύμ­φω­να με τον Βο­κά­κιο, συμ­βο­λί­ζει τη με­τα­θα­νά­τια δό­ξα, την οποία ο Δά­ντης κα­τέ­κτη­σε, κυ­ρί­ως, χά­ρη στην Κω­μω­δία. Ο Βο­κά­κιος, μά­λι­στα, επι­χει­ρεί έναν πα­ραλ­λη­λι­σμό ανά­με­σα σε φυ­σι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά του πα­γο­νιού ή μυ­θι­κές ιδιό­τη­τες συ­νυ­φα­σμέ­νες με το πα­γό­νι και σε ορι­σμέ­να γνω­ρί­σμα­τα της Κω­μω­δί­ας ως λο­γο­τε­χνι­κού έρ­γου. Λό­γου χά­ρη, ανα­φέ­ρει ότι ο ελα­φρο­πά­τη­τος βη­μα­τι­σμός που χα­ρα­κτη­ρί­ζει τα πα­γό­νια βρί­σκει το αντί­στοι­χό του στην απλό­τη­τα του ύφους της Κω­μω­δί­ας.
Εφό­σον, όπως μαρ­τυ­ρεί­ται, ο Σι­κε­λια­νός γνώ­ρι­ζε την αφή­γη­ση του ονεί­ρου της μη­τέ­ρας του Δά­ντη από το κεί­με­νο του Βο­κά­κιου, θα γνώ­ρι­ζε και τη λε­πτο­με­ρή ερ­μη­νεία των συμ­βό­λων και της προ­φη­τι­κής διά­στα­σης του ονεί­ρου από τον Βο­κά­κιο, που πε­ρι­λαμ­βά­νε­ται στο ίδιο κεί­με­νο. Μπο­ρού­με, επο­μέ­νως, να εντο­πί­σου­με ήδη τρεις βαθ­μούς ανά­γνω­σης της πέμ­πτης, έκτης και έβδο­μης στρο­φής από τη «Μά­να του Ντά­ντε», δη­λα­δή των τριών στρο­φών όπου ο Σι­κε­λια­νός ανα­πλά­θει τις συμ­βο­λι­κές ει­κό­νες από την αφή­γη­ση του Βο­κά­κιου. Στον πρώ­το βαθ­μό, έχου­με την ονει­ρι­κή ει­κό­να του πα­γο­νιού που ανε­βαί­νει στα κλα­διά του δαφ­νό­δε­ντρου πό­τε τρώ­γο­ντας τα δαφ­νό­κου­κα και πό­τε πε­τώ­ντας τα χά­μω και της γυ­ναί­κας που, μα­γε­μέ­νη από το θέ­α­μα, ανοί­γει την πο­διά της για να συλ­λέ­ξει τα δαφ­νό­κου­κα που ρί­χνει στη γη το πα­γό­νι. Η πα­ρα­στα­τι­κή αυ­τή ει­κό­να, η ευ­λυ­γι­σία και η πυ­κνό­τη­τα της αφή­γη­σης και η μου­σι­κό­τη­τα των στί­χων, όπως τις απο­δί­δει μα­στο­ρι­κά ο Σι­κε­λια­νός, χα­ρί­ζουν στον ανα­γνώ­στη συ­γκί­νη­ση που εκλύ­ε­ται απευ­θεί­ας από τον αι­σθη­σια­σμό τους χω­ρίς τη με­σο­λά­βη­ση της διά­νοιας, δη­λα­δή χω­ρίς ανά­γκη ερ­μη­νεί­ας των στοι­χεί­ων του ονεί­ρου ως συμ­βό­λων με κρυμ­μέ­νο αλ­λά ακρι­βές νό­η­μα.

Στον δεύ­τε­ρο βαθ­μό έχου­με την ανά­γνω­ση της από­δο­σης του ονεί­ρου από τον Σι­κε­λια­νό ως πα­ραλ­λα­γής πά­νω στην αφή­γη­ση του ονεί­ρου από τον Βο­κά­κιο. Η σύ­γκρι­ση των δυο εξι­στο­ρή­σε­ων του ονεί­ρου φέρ­νει στο φως τις δια­φο­ρές τους και εν­θαρ­ρύ­νει ερ­μη­νευ­τι­κές υπο­θέ­σεις για την επι­λο­γή του Σι­κε­λια­νού να αφαι­ρέ­σει κά­ποιες ανα­φο­ρές από την αφή­γη­ση του Βο­κά­κιου (όπως τη γέν­νη­ση του Δά­ντη κά­τω από το δέ­ντρο, τη γορ­γή ωρί­μαν­σή του, την πτώ­ση του από τα κλα­διά και τη με­τα­μόρ­φω­σή του σε πα­γό­νι), να πα­ραλ­λά­ξει άλ­λες (όπως τη με­τα­τρο­πή της πα­ρου­σί­ας και δρά­σης του πα­γο­νιού από στοι­χείο της κα­τα­λη­κτι­κής σκη­νής του ονεί­ρου σε κι­νη­τή­ριο μο­χλό της αφή­γη­σης) και, τέ­λος, να προ­σθέ­σει νέ­ες ανα­φο­ρές απο­φα­σι­στι­κής ση­μα­σί­ας (όπως τη συ­γκέ­ντρω­ση στην πο­διά του νυ­φι­κού φο­ρέ­μα­τος της γυ­ναί­κας των καρ­πών που το πα­γό­νι απο­σπά από το δαφ­νό­δε­ντρο).

Στον τρί­το βαθ­μό ανά­γνω­σης έχου­με την εξέ­τα­ση των ερ­μη­νευ­τι­κών υπο­θέ­σε­ων του δεύ­τε­ρου βαθ­μού υπό το φως της ερ­μη­νεί­ας του ονεί­ρου από τον ίδιο τον Βο­κά­κιο. Στο ση­μείο αυ­τό θα μπο­ρού­σε κα­νείς να υπο­θέ­σει πως στη «Μά­να του Ντά­ντε» ο Σι­κε­λια­νός ανα­δια­τάσ­σει σύμ­βο­λα το νό­η­μα των οποί­ων εί­ναι κρυ­πτι­κό μό­νο για όσους δεν γνω­ρί­ζουν την ερ­μη­νεία τους που μας έδω­σε ο Βο­κά­κιος. Η ερ­μη­νεία του Βο­κά­κιου θα μπο­ρού­σε, μά­λι­στα, να θε­ω­ρη­θεί αυ­θε­ντι­κή, αν σκε­φτού­με πως το όνει­ρο της μη­τέ­ρας του Δά­ντη στην αφή­γη­ση του Βο­κά­κιου εί­ναι, σε ση­μα­ντι­κό βαθ­μό, δι­κή του επι­νό­η­ση. Αν υιο­θε­τή­σου­με αυ­τήν την προ­σέγ­γι­ση, θα θε­ω­ρή­σου­με πως η πα­ραλ­λα­γή του Σι­κε­λια­νού πά­νω στο όνει­ρο εί­ναι μο­νά­χα ζή­τη­μα ανα­διά­τα­ξης πα­ρα­στά­σε­ων το νό­η­μα των οποί­ων έχει κα­θο­ρι­στεί ήδη από τον Βο­κά­κιο.

Η εφαρ­μο­γή, όμως, στη «Μά­να του Ντά­ντε» της ερ­μη­νεί­ας των συμ­βό­λων του ονεί­ρου από τον Βο­κά­κιο φαί­νε­ται πως δεν μας βοη­θά­ει να απο­κρυ­πτο­γρα­φή­σου­με την εκ­δο­χή του ονεί­ρου που δια­μόρ­φω­σε ο Σι­κε­λια­νός. Αν οι καρ­ποί της δάφ­νης συμ­βο­λί­ζουν τα βι­βλία που διά­βα­σε ο Δά­ντης και το πα­γό­νι συμ­βο­λί­ζει τη με­τα­θα­νά­τια δό­ξα του ή τη δια­χρο­νι­κή αί­γλη της Κω­μω­δί­ας, τό­τε η ει­κό­να των ριγ­μέ­νων από το πα­γό­νι δαφ­νό­κου­κων μέ­σα στην πο­διά της μη­τέ­ρας του μοιά­ζει κε­νή νο­ή­μα­τος. Αν θέ­λου­με να απο­κρυ­πτο­γρα­φή­σου­με τον συμ­βο­λι­σμό των τριών στρο­φών του ποι­ή­μα­τος που πα­ραλ­λάσ­σουν την αφή­γη­ση του Βο­κά­κιου, θα πρέ­πει, λοι­πόν, να πε­ρά­σου­με σ’ έναν τέ­ταρ­το βαθ­μό ανά­γνω­σης. Σ’ αυ­τό το ση­μείο κα­λού­μα­στε να θε­ω­ρή­σου­με την πρω­τό­τυ­πη συμ­βο­λή του Σι­κε­λια­νού στη νέα εκ­δο­χή του ονεί­ρου όχι ως υπό­θε­ση ανα­διά­τα­ξης ήδη νοη­μα­το­δο­τη­μέ­νων συμ­βο­λι­κών πα­ρα­στά­σε­ων, αλ­λά ως υπό­θε­ση και ανα­διά­τα­ξης και επα­να­νοη­μα­το­δό­τη­σης αυ­τών των πα­ρα­στά­σε­ων.
Εδώ αξί­ζει να θυ­μη­θού­με την αφή­γη­ση του ονεί­ρου της μη­τέ­ρας του Βιρ­γί­λιου. Κα­τά τη δια­μόρ­φω­ση της αφή­γη­σης του ονεί­ρου της μη­τέ­ρας του Δά­ντη, ο Βο­κά­κιος δου­λεύ­ει πά­νω σ’ εκεί­νον τον πα­λιό καμ­βά, ανα­δια­τάσ­σο­ντας, επα­να­νοη­μα­το­δο­τώ­ντας και εμπλου­τί­ζο­ντας την πα­ρα­κα­τα­θή­κη συμ­βό­λων των μα­κρι­νών προ­κα­τό­χων του και τη βιο­γρα­φία τους του Βιρ­γί­λιου, που εί­ναι, κα­τά τον Βο­κά­κιο, ο προ­κά­το­χος του Δά­ντη. Ο Σι­κε­λια­νός πρέ­πει να γνώ­ρι­ζε τη βιο­γρα­φία που πε­ρι­λαμ­βά­νει το όνει­ρο της μη­τέ­ρας του Βιρ­γί­λιου.^[5] Μπο­ρού­με, επί­σης, να υπο­θέ­σου­με πως γνώ­ρι­ζε ότι το όνει­ρο της μη­τέ­ρας του Δά­ντη δεν ήταν μια εξ ολο­κλή­ρου πρω­τό­τυ­πη σύλ­λη­ψη του Βο­κά­κιου, αλ­λά μια πα­ραλ­λαγ­μέ­νη από τον Βο­κά­κιο εκ­δο­χή της αφή­γη­σης του ονεί­ρου της μη­τέ­ρας του Βιρ­γί­λιου. Κι αυ­τό πα­ρό­τι ο Βο­κά­κιος στη βιο­γρα­φία του Δά­ντη, ανά­με­σα στις πο­λυά­ριθ­μες ανα­φο­ρές του στον Βιρ­γί­λιο, δεν ανα­φέ­ρε­ται στη βιο­γρα­φία του Βιρ­γί­λιου ως πη­γή έμπνευ­σής του για την αφή­γη­ση του ονεί­ρου.
Το γε­γο­νός, πά­ντως, ότι η αφε­τη­ρία της αφή­γη­σης του ονεί­ρου από τον Βο­κά­κιο ανι­χνεύ­ε­ται στη βιο­γρα­φία του Βιρ­γί­λιου δεν μειώ­νει τον βαθ­μό πρω­τό­τυ­πης συμ­βο­λής του Βο­κά­κιου στην αφή­γη­ση του ονεί­ρου της μη­τέ­ρας του Δά­ντη. Ο λό­γος γι’ αυ­τό εί­ναι πως η πρω­τό­τυ­πη συμ­βο­λή του Βο­κά­κιου, πα­ρό­τι δεν εκτεί­νε­ται στο πε­δίο της σύλ­λη­ψης της ιδέ­ας της αφή­γη­σης, εντο­πί­ζε­ται στο πε­δίο της εκ νέ­ου ση­μα­σιο­δό­τη­σης των συμ­βό­λων της, στην προ­σθή­κη νέ­ων συμ­βό­λων και εντέ­λει στη δια­μόρ­φω­ση μιας νέ­ας αλ­λη­γο­ρί­ας. Μπο­ρού­με να υπο­θέ­σου­με πως ο Σι­κε­λια­νός ακο­λού­θη­σε το πα­ρά­δειγ­μα του Βο­κά­κιου. Πα­ράλ­λα­ξε εξί­σου δρα­στι­κά την ήδη πα­ραλ­λαγ­μέ­νη από τον Βο­κά­κιο αφή­γη­ση του ονεί­ρου κι έτσι προ­σέ­θε­σε έναν ακό­μη κρί­κο στην αλυ­σί­δα των δια­δο­χι­κών με­τα­μορ­φώ­σε­ων του ονεί­ρου που ξε­κι­νά με τον Σου­η­τώ­νιο.
Αυ­τή η υπό­θε­ση εν­θαρ­ρύ­νει την ανα­ζή­τη­ση της πλη­ρέ­στε­ρης ερ­μη­νεί­ας των τριών στρο­φών της «Μά­νας του Ντά­ντε» στον τέ­ταρ­το βαθ­μό ανά­γνω­σης, δη­λα­δή στο ση­μείο όπου ο Σι­κε­λια­νός δεί­χνει να έχει αυ­το­νο­μη­θεί από τα συμ­φρα­ζό­με­να της αφή­γη­σης του Βο­κά­κιου και συν­θέ­τει μια νέα αλ­λη­γο­ρία. Αν έτσι έχουν τα πράγ­μα­τα, τό­τε το νό­η­μα της νέ­ας αλ­λη­γο­ρί­ας εί­ναι πι­θα­νό να σχε­τί­ζε­ται με το ευ­ρύ­τε­ρο όρα­μα του ίδιου του Σι­κε­λια­νού για τη συ­νέ­νω­ση της αρ­χαιο­ελ­λη­νι­κής και της χρι­στια­νι­κής πα­ρά­δο­σης με την ελ­πί­δα δια­μόρ­φω­σης ενός νέ­ου αν­θρω­πι­στι­κού ορά­μα­τος οι­κου­με­νι­κών δια­στά­σε­ων.
Ιδω­μέ­νη από αυ­τό το πρί­σμα, η αφή­γη­ση του ονεί­ρου της μη­τέ­ρας του Δά­ντη από τον Σι­κε­λια­νό φαί­νε­ται πως έχει απο­δο­θεί με όρους που ανα­κα­λούν ευαγ­γε­λι­κές εξι­στο­ρή­σεις, έτσι ώστε ο Δά­ντης, και κα­τ’ επέ­κτα­ση κά­θε με­γά­λος ποι­η­τής που υπη­ρε­τεί ιδε­ώ­δη εξί­σου ευ­γε­νή με εκεί­να του Δά­ντη, να υψώ­νε­ται πλάι στον Χρι­στό και να κερ­δί­ζει την αθα­να­σία με­τέ­χο­ντας όχι μό­νο στη δό­ξα του Απόλ­λω­να, αλ­λά, πρω­τί­στως, στο μυ­στή­ριο της Ανά­στα­σης. Εκτός από τη συ­νά­φεια αυ­τής της ερ­μη­νεί­ας με το πλα­τύ όρα­μα του Σι­κε­λια­νού, υπάρ­χουν και πολ­λές κει­με­νι­κές εν­δεί­ξεις που συ­νη­γο­ρούν υπέρ της. Αξί­ζει να δού­με ορι­σμέ­νες τέ­τοιες εν­δεί­ξεις που εντο­πί­ζο­νται στη «Μά­να του Ντά­ντε» σε συν­δυα­σμό με συ­να­φείς εν­δεί­ξεις από το κεί­με­νο του Βο­κά­κιου.
Η πρώ­τη ση­μα­ντι­κή έν­δει­ξη εί­ναι η ανα­φο­ρά από τον Βο­κά­κιο στη συμ­βο­λι­κή ση­μα­σία του πα­γο­νιού στον χρι­στια­νι­σμό, αλ­λά και στη μυ­θο­λο­γι­κή πα­ρά­δο­ση του αρ­χαί­ου κό­σμου — μια ση­μα­σία που, όπως ανα­γνω­ρί­ζει και ο ίδιος, εί­ναι πολ­λα­πλή και ευ­ρύ­τε­ρη από εκεί­νη την οποία επι­ση­μαί­νει όταν ερ­μη­νεύ­ει αρ­χι­κά την πα­ρου­σία του πα­γο­νιού στο όνει­ρο ως αλ­λη­γο­ρι­κή απο­τύ­πω­ση της με­τα­θα­νά­τιας δό­ξας του Δά­ντη. Ο Βο­κά­κιος επι­κα­λεί­ται μια πα­λιά δο­ξα­σία, που ήταν δη­μο­φι­λής και στον ρω­μαϊ­κό κό­σμο,^[6] ότι η σάρ­κα του πα­γο­νιού εί­ναι άφθαρ­τη, έτσι ώστε το πα­γό­νι να εί­ναι το μό­νο που­λί που εν­σαρ­κώ­νει, σ’ έναν βαθ­μό, την ιδιό­τη­τα του μυ­θι­κού φοί­νι­κα να πε­θαί­νει κι έπει­τα να ανα­γεν­νά­ται από τις στά­χτες του. Πά­νω σ’ αυ­τήν τη δο­ξα­σία της πο­λυ­θεϊ­στι­κής πα­ρά­δο­σης λέ­γε­ται πως στη­ρί­χθη­κε ο Άγιος Αυ­γου­στί­νος για να ερ­μη­νεύ­σει το πα­γό­νι ως σύμ­βο­λο της Ανά­στα­σης και του ανα­στη­μέ­νου Χρι­στού.^[7] Αυ­τή η όψη του πολ­λα­πλού συμ­βο­λι­σμού του πα­γο­νιού πρέ­πει να εξη­γεί την επι­λο­γή του Σι­κε­λια­νού να ανα­γά­γει το πα­γό­νι σε πρω­τα­γω­νι­στι­κό πα­ρά­γο­ντα της δι­κής του εκ­δο­χής του ονεί­ρου της μη­τέ­ρας του Δά­ντη. Άλ­λω­στε η συγ­χώ­νευ­ση στοι­χεί­ων της μυ­θο­λο­γί­ας του αρ­χαί­ου κό­σμου με στοι­χεία της βι­βλι­κής πα­ρά­δο­σης εντο­πί­ζε­ται συ­χνά στο έρ­γο του Σι­κε­λια­νού, και ορι­σμέ­νες φο­ρές, μά­λι­στα, απο­τυ­πώ­νε­ται όχι ως σχέ­ση συγ­χώ­νευ­σης ανά­με­σα σ’ ένα σύμ­βο­λο και στο νό­η­μά του, αλ­λά ως ευ­θύς πα­ραλ­λη­λι­σμός ανά­με­σα στον Χρι­στό ή σε μορ­φές της Βί­βλου και σε θε­ούς ή άλ­λα πρό­σω­πα από αρ­χαί­ους μύ­θους.^[8]

Στην πέμ­πτη και έκτη στρο­φή της «Μά­νας του Ντά­ντε», το πα­γό­νι φαί­νε­ται πως λει­τουρ­γεί και ως σύμ­βο­λο της αθά­να­της δό­ξας του Ντά­ντε, σύμ­φω­να με την ερ­μη­νεία της πα­ρου­σί­ας του πα­γο­νιού στο όνει­ρο που ο Σι­κε­λια­νός βρή­κε στον Βο­κά­κιο, αλ­λά και ως σύμ­βο­λο του ανα­στη­μέ­νου Χρι­στού. Την πι­θα­νό­τη­τα της δεύ­τε­ρης αυ­τής συμ­βο­λι­κής πτυ­χής του πα­γο­νιού στο ποί­η­μα ενι­σχύ­ει και η θε­με­λιω­μέ­νη άπο­ψη ότι το πα­γό­νι στη μυ­θο­λο­γι­κή και βι­βλι­κή πα­ρά­δο­ση εν­σαρ­κώ­νει, εκτός από την πί­στη στην Ανά­στα­ση, και την πί­στη στη νί­κη του κα­λού απέ­να­ντι στο κα­κό, αφού σε αρ­κε­τές αλ­λη­γο­ρι­κές αφη­γή­σεις ή ει­κα­στι­κές απει­κο­νί­σεις πα­γό­νια απω­θούν φί­δια ή τους επι­τί­θε­νται και τα εξου­δε­τε­ρώ­νουν.^[9]
Το γε­γο­νός, πά­ντως, ότι στην έκτη και έβδο­μη στρο­φή της «Μά­νας του Ντά­ντε» υπο­δη­λώ­νε­ται πως το πα­γό­νι γο­νι­μο­ποιεί τη νε­α­ρή γυ­ναί­κα ρί­χνο­ντας δαφ­νό­κου­κα προς το μέ­ρος της, εν­θαρ­ρύ­νει την εντύ­πω­ση πως ο συμ­βο­λι­σμός του πα­γο­νιού στο ποί­η­μα του Σι­κε­λια­νού εκτεί­νε­ται και πέ­ραν της πε­ριο­χής που ορί­ζε­ται από το δι­πλό νό­η­μα της αθά­να­της δό­ξας του Δά­ντη και της Ανά­στα­σης του Χρι­στού. Για την ακρί­βεια, υπάρ­χουν εν­δεί­ξεις που ενι­σχύ­ουν την αί­σθη­ση του ανα­γνώ­στη ότι η ει­κό­να του ονεί­ρου, όπως την απο­δί­δει ο Σι­κε­λια­νός, υπο­βάλ­λει μια μυ­στη­ρια­κή ατμό­σφαι­ρα που πα­ρα­πέ­μπει στον Ευαγ­γε­λι­σμό της Θε­ο­τό­κου. Από αυ­τήν τη σκο­πιά, το πα­γό­νι στο ποί­η­μα του Σι­κε­λια­νού θα πρέ­πει να πα­ρα­πέ­μπει στον άγ­γε­λο Γα­βρι­ήλ του Κα­τά Λου­κάν Ευαγ­γε­λί­ου, και η μη­τέ­ρα του Δά­ντη στην Παρ­θέ­νο Μα­ρία. Επί­σης, ο κρί­νος, που δεν ανα­φέ­ρε­ται στο Ευαγ­γέ­λιο, αλ­λά εντο­πί­ζε­ται σε πολ­λές απει­κο­νί­σεις της σκη­νής του Ευαγ­γε­λι­σμού κυ­ρί­ως στη δυ­τι­κή πα­ρά­δο­ση, αντι­στοι­χεί, στο πλαί­σιο αυ­τής της ερ­μη­νεί­ας, στα δαφ­νό­κου­κα του ποι­ή­μα­τος.
Οι ανα­φο­ρές που υπο­στη­ρί­ζουν αυ­τές τις πι­θα­νές αντι­στοι­χί­ες έχουν, κα­τά σει­ρά, ως εξής: Πρώ­τον, στην αφή­γη­ση του Βο­κά­κιου, ένας από τους πολ­λα­πλούς συμ­βο­λι­σμούς του πα­γο­νιού εί­ναι και η αγ­γε­λι­κή φύ­ση του ή η συ­νά­φειά του με τους αγ­γέ­λους. Ο Βο­κά­κιος, στην ερ­μη­νεία του των συμ­βό­λων στο όνει­ρο της μη­τέ­ρας του Δά­ντη, πα­ραλ­λη­λί­ζει τα πα­γό­νια με τους αγ­γέ­λους με αφορ­μή το φτέ­ρω­μά τους, το οποίο χα­ρα­κτη­ρί­ζει αγ­γε­λι­κό επει­δή, όπως ση­μειώ­νει στο πλαί­σιο ενός ψευ­δο­συλ­λο­γι­σμού που ανα­πτύσ­σει εν συ­ντο­μία, αφού οι άγ­γε­λοι πε­τούν, θα πρέ­πει να έχουν φτε­ρά και αφού οι άγ­γε­λοι εί­ναι τε­λειό­τε­ρα όντα απ’ όλα τα που­λιά, το φτέ­ρω­μά τους θα πρέ­πει να μοιά­ζει με το φτέ­ρω­μα του που­λιού που έχει φτε­ρά σπα­νιό­τε­ρα και ομορ­φό­τε­ρα από αυ­τά όλων των άλ­λων, δη­λα­δή του πα­γο­νιού.
Πα­ρό­τι αυ­τές οι σκέ­ψεις του Βο­κά­κιου έχουν πε­ρισ­σό­τε­ρες πι­θα­νό­τη­τες να γοη­τεύ­σουν πα­ρά να πεί­σουν τους ανα­γνώ­στες των ημε­ρών μας, απη­χούν επι­βε­βαιω­μέ­νες τε­λε­τουρ­γι­κές μορ­φές έντα­ξης των φτε­ρών του πα­γο­νιού στη λα­τρευ­τι­κή πα­ρά­δο­ση πολ­λών θρη­σκειών, όπως μαρ­τυ­ρεί και η τεκ­μη­ριω­μέ­νη από την ιστο­ρι­κή έρευ­να θε­ώ­ρη­ση της χρή­σης φτε­ρών πα­γο­νιού ως φυ­λα­χτών ή θαυ­μα­τουρ­γών αντι­κει­μέ­νων που ξορ­κί­ζουν το κα­κό στην Ιν­δία.^[10] Ακό­μη και αν υπο­θέ­σου­με πως ο Σι­κε­λια­νός αγνο­ού­σε αυ­τήν την πα­ρά­δο­ση, θα ήταν δύ­σκο­λο να αγνο­ού­σε τον σχε­τι­κό ψευ­δο­συλ­λο­γι­σμό του Βο­κά­κιου.
Ακό­μη, ο πα­ραλ­λη­λι­σμός της μη­τέ­ρας του Δά­ντη στο ποί­η­μα του Σι­κε­λια­νού με την Παρ­θέ­νο Μα­ρία υπο­στη­ρί­ζε­ται από χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά στιγ­μιό­τυ­πα του ονεί­ρου που χρω­στούν την πα­τρό­τη­τά τους στη με­τά­πλα­σή του από τον Σι­κε­λια­νό, όπως εί­ναι το νυ­φι­κό φό­ρε­μα που φο­ρά­ει η νε­α­ρή γυ­ναί­κα κα­τά τη διάρ­κεια της πε­ρι­πλά­νη­σής της προ­τού συ­να­ντή­σει το πα­γό­νι και η απου­σία κά­θε αν­δρι­κής μορ­φής από την αφή­γη­ση. Ας θυ­μη­θού­με πως στην πρώ­τη στρο­φή, η μη­τέ­ρα του Δά­ντη βλέ­πει στο όνει­ρό της πως απο­μα­κρύ­νε­ται από τις φί­λες της, ενώ το τέ­λος του ποι­ή­μα­τος τη βρί­σκει να γεν­νά τον γιο της πε­ρι­στοι­χι­σμέ­νη μο­νά­χα από τις φί­λες, τις οποί­ες λί­γο νω­ρί­τε­ρα ονει­ρεύ­τη­κε πως εί­χε αφή­σει πί­σω της.
Τέ­λος, σ’ αυ­τό το πλαί­σιο ερ­μη­νεί­ας, τα δαφ­νό­κου­κα αντι­στοι­χούν στον κρί­νο. Όπως υπεν­θυ­μί­ζει και ο Βο­κά­κιος στη δι­κή του αφή­γη­ση, η δάφ­νη εί­ναι το δέ­ντρο του Απόλ­λω­να, πράγ­μα που εμπε­δώ­νει την εντύ­πω­ση πως στο ποί­η­μα του Σι­κε­λια­νού ο νε­ο­γέν­νη­τος Δά­ντης βρί­σκε­ται υπό τη σκέ­πη και του Χρι­στού και του Απόλ­λω­να. Άλ­λω­στε η συ­νέ­νω­ση του Χρι­στού με τον Απόλ­λω­να, αλ­λά και τον Διό­νυ­σο, εί­ναι χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό γνώ­ρι­σμα του μυ­στι­κι­στι­κού ορά­μα­τος του Σι­κε­λια­νού.^[11] Ει­δι­κά, σε σχέ­ση με τη δάφ­νη, αξί­ζει να ση­μειω­θεί πως η λέ­ξη δαφ­νό­δε­ντρο απα­ντά­ται και στο Μή­τηρ Θε­ού,^[12] σε μυ­στα­γω­γι­κό πε­ρι­βάλ­λον ανά­λο­γο με αυ­τό που μα­γεύ­ει τη μά­να του Ντά­ντε στο ομώ­νυ­μο ποί­η­μα.

Οι εν­δεί­ξεις αυ­τές φα­νε­ρώ­νουν πως οι συμ­βο­λι­σμοί στην εκ­δο­χή του ονεί­ρου της μη­τέ­ρας του Δά­ντη που μας πα­ρα­δί­δει ο Σι­κε­λια­νός εί­ναι πολ­λα­πλοί και ερ­μη­νεύ­σι­μοι σε δια­δο­χι­κά επί­πε­δα, με την κρυ­πτι­κή τους δύ­να­μη να εντεί­νε­ται κα­θώς περ­νού­με από το ένα επί­πε­δο στο άλ­λο. Το στοι­χείο αυ­τό, σε συν­δυα­σμό με το γε­γο­νός πως ο ανα­γνώ­στης μπο­ρεί να επι­κοι­νω­νή­σει με το ποί­η­μα ακό­μη και χω­ρίς να εμπλα­κεί σε δαι­δα­λώ­δεις δρό­μους ερ­μη­νεί­ας αν αφε­θεί στη συ­γκί­νη­ση που καλ­λιερ­γεί η υπο­βλη­τι­κή του ατμό­σφαι­ρα, δεί­χνει πως ο υπαι­νι­κτι­κός λό­γος του Σι­κε­λια­νού στη «Μά­να του Ντά­ντε» εί­ναι ιδιαί­τε­ρα δρα­στι­κός. Αυ­τή η πτυ­χή της ποί­η­σης του Σι­κε­λια­νού, έτσι όπως προ­κύ­πτει τό­σο από τους πυ­κνούς συμ­βο­λι­σμούς και σε αρ­κε­τά άλ­λα από τα κα­λύ­τε­ρα ποι­ή­μα­τά του όσο και από την πρό­θε­σή του να τους δια­τη­ρεί σ’ ένα δια­κρι­τι­κό ημί­φως, δεν ανα­δει­κνύ­ει μό­νο την κλα­σι­κή διά­στα­ση του έρ­γου του, αλ­λά και την επι­και­ρό­τη­τά του — ιδί­ως σή­με­ρα που η υπαι­νι­κτι­κή γρα­φή εί­ναι πο­λύ οι­κεία στους φί­λους της ποί­η­σης και ίσως πε­ρισ­σό­τε­ρο αγα­πη­τή απ’ ό,τι άλ­λες πτυ­χές του ποι­η­τι­κού λό­γου.