Το «Μαρτύριο του Όσιου Σεραφείμ στον Ελικώνα» του Άγγελου Σικελιανού είναι μια σύνθεση 92 στίχων, κατανεμημένων σε τετράστιχα, που χωρίζεται σε τέσσερα μέρη. Σύμφωνα με τον Θ. Ξύδη:[1] Ο Άγγελος Σικελιανός στο ποίημα «Το μαρτύριο του Όσιου Σεραφείμ στον Ελικώνα» θέλησε να συνάψει το ηρωικό πνεύμα του Εικοσιένα και των πρωτύτερων αιώνων της δουλείας που κορυφώθηκαν στην εθνεγερσία. Το αδρότατο αυτό ποίημα ζωντανεύει μπροστά μας τον Όσιο Σεραφείμ σε όλη την έκσταση της προσευχής και στην απόφαση της θυσίας. Ο Όσιος αυτός κατά μια μαρτυρία πέθανε με φυσικό θάνατο και κατ’ άλλη, που δέχεται ο Σικελιανός, μαρτύρησε στα 1602.
Κατά την δεύτερη έκδοση των απάντων του Άγγελου Σικελιανού ο Γ. Π. Σαββίδης τοποθετεί το ποίημα στην ενότητα Επίνικοι Α΄, 1912-1913.[2] Φαίνεται όμως πως ακολουθεί με κάποιο προβληματισμό την επιλογή του Γιάννη Σκαζίκη στην πρώτη έκδοση του 1946-47.[3]
Το ποίημα κατά την πρώτη του δημοσίευση, το 1920, είχε συμπεριληφθεί στην, ολιγοσέλιδη και δυσεύρετη σήμερα, πανηγυρική έκδοση Στου Βασιλιά το γυρισμό.[4] Κάτω από τον τίτλο έφερε την αφιέρωση: ΓΙΑ ΤΗ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΔΡΑΓΟΥΜΗ. Ένα ακόμα ποίημα του Σικελιανού με τίτλο «Ο χαιρετισμός» συνόδευε την έκδοση με την ένδειξη Νύχτα. 1 Ιουνίου 917. Μάνη.[5] Τόσο στην έκδοση του Λυρικού βίου που επιμελήθηκε ο Γ. Σκαζίκης όσο και στην νεότερη των Απάντων που φρόντισε ο Γ. Π. Σαββίδης, η αφιέρωση στον Δραγούμη παραλείπεται από το πρώτο ποίημα, ενώ το ποίημα «Ο χαιρετισμός» παραλείφθηκε στην πρώτη έκδοση και δημοσιεύθηκε οριστικά στον ΣΤ΄ τόμο του Λυρικού Βίου (έκδοση του 2003)[6] δίχως τη χαρακτηριστική του προμετωπίδα με τη χωροχρονική σήμανση.
Στο Ιστορικό Αρχείο του ΑΠΘ, Αρχείο Νεοελληνικής Λογοτεχνίας [διαδικτυακή πύλη] απόκειται φωτοαντίγραφο (;) αυτογράφου του ποιήματος του Άγγελου Σικελιανού «Το Μαρτύριο του Οσίου Σεραφείμ στον Ελικώνα». Το ποίημα φέρει την αφιέρωση: ΓΙΑ ΤΗ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΔΡΑΓΟΥΜΗ. Ίσως να πρόκειται για το χειρόγραφο που είχε δοθεί από τον Σικελιανό για τις ανάγκες της πρώτης δημοσίευσής του ποιήματος, το Δεκέμβριο του 1920.[7] Το χειρόγραφο βρίσκεται εκεί ως «αγορά» του Γ. Π. Σαββίδη[8] και προέρχεται από το Αρχείο Κ. Παλαμά.
Ο Στυλιανός Αλεξίου μας παρέχει μια άλλη ενδιαφέρουσα πληροφορία: Ανακάλυψα τότε σε ένα αυτόγραφο χρονολογημένο τον Μάιο του 1920, σε μεγάλα φύλλα καλού χαρτιού με τα χαρακτηριστικά γράμματα του Σικελιανού,[9] το θαυμάσιο ποίημά του «Το Μαρτύριο του Οσίου Σεραφείμ στον Ἐλικώνα». Ο πατέρας μου χάρισε αργότερα το αυτόγραφο αυτό μαζί με μιαν επίσης αυτόγραφη ανθολογία γαλλικής και νεοελληνικής ποίησης του Καζαντζάκη και πολλά άλλα) στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης.[10]
Η Ναταλία Δεληγιαννάκη, που ολοκλήρωσε και δημοσίευσε τις σημειώσεις του Γ. Π. Σαββίδη πάνω στον Λυρικό βίο, γράφει: «Αυτόγραφο του ποιήματος βρίσκεται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, από δωρεά του Λευτέρη Αλεξίου [βλ. Στυλιανός Αλεξίου, «Η ποίηση και τα Γράμματα του Άγγελου Σικελιανού (Χρονικό μιας γνωριμίας)», Ν. Εστία, τχ. 1740, Δεκέμβριος 2001, σ. 828]. Αφιέρωση: Στον Αδελφό μου Κυριάκο Ναούμ, Ηγούμενο της Μονής του Οσίου, μ’ ευγνωμοσύνη. Χρονολογία: Ελικώνας: Μονή του Οσίου. 6 του Μάη, 920».
Φαίνεται πως ο Σικελιανός συνήθιζε να αφιερώνει κάποτε αυτόγραφα ποιημάτων του σε πρόσωπα που εκτιμούσε. Έτσι εξηγείται το ότι υπάρχουν αυτά τα δυο χειρόγραφα με διαφορετική αφιέρωση μέσα στην ίδια χρονιά: ένα προς τον ηγούμενο του Μοναστηριού του Όσιου Σεραφείμ στις αρχές του Μάη του 1920 και αυτό, το προορισμένο προφανώς για δημοσίευση, στην μνήμη του Δραγούμη που είχε δολοφονηθεί στο καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς στην Αθήνα.
Πάντως, το ποίημα αυτό για πρώτη φορά δημοσιεύεται με αφιέρωση τον Δεκέμβριο του 1920. Ίσως λοιπόν αυτήν θα πρέπει να θεωρήσουμε ως «επισημότερη» (ή «οριστική») άσχετα με το πότε χρονολογείται η σύνθεση του ποιήματος ή αν στην πρώτη —χωρίς σχολιασμό— έκδοση του Λυρικού Βίου του 1946 ή την επόμενη («ημιτελή», σύμφωνα με τον Ξ. Α. Κοκόλη,[11] έκδοση των «Απάντων») με επιμέλεια του Γ. Π. Σαββίδη, η αφιέρωση του ποιήματος παραλείπεται. Όμως, το γεγονός πως στην έκδοση του 1946 «βιβλιογραφική βοήθεια» παρείχε ο Γιώργος Κατσίμπαλης μάλλον δεν θα πρέπει να αγνοηθεί αφού στη «γενιά του ’30» είχε κηρυχθεί «σιγή ασυρμάτου» για τους Διόσκουρους Δραγούμη και Γιαννόπουλο ύστερα από τη σύγκρουση του 1938 με αφορμή τον δεύτερο.
Ως προς τον Γ. Π. Σαββίδη προκύπτουν ορισμένα εύλογα ερωτήματα καθώς
(α) Στο βιβλίο με συλλογή μελετών του για τον Σικελιανό, που τυπώθηκε οκτώ χρόνια μετά το θάνατό του,[12] σχολιάζοντας το ποίημα «Όρκος των Κοινοτήτων στη Μάνα Ελλάδα», γράφει: Η παρουσία του ποιήματος αυτού ανάμεσα στους «Επίνικους Α’» της περιόδου 1912-13 παραμένει προβληματική· ανάλογα δυσεξήγητη είναι η παρουσία, στην ίδια ενότητα (σσ. 17-21), του ποιήματος «Το μαρτύριο του Όσιου Σεραφείμ στον Ελικώνα», που πρωτοδημοσιεύτηκε στα 1920 με αφιέρωση «Για τη μνήμη του Γιάννη Δραγούμη». Όμως, πουθενά δεν γίνεται λόγος ότι το αποκαλυπτικό τεκμήριο το είχε αγοράσει και καταθέσει ο ίδιος στο «Αρχείο Σικελιανού του ΑΠΘ».
(β) Στο ίδιο βιβλίο[13] αναδημοσιεύεται παλαιότερη επιστολή του στο Βήμα[14] και αφορά το ποίημα «Ο Χαιρετισμός» όπου σε υστερόγραφο της επιστολής παρατηρεί: «O Χαιρετισμός» δεν είναι το μόνο ποίημα που ο Σικελιανός είχε αφιερώσει στον Κωνσταντίνο. Εκτός από το εκ πρώτης όψεως άσχετο «Μαρτύριο του Όσιου Σεραφείμ στον Ελικώνα» (που συμπεριλαμβάνεται στο τεύχος Στου Βασιλιά το γυρισμό) γνωρίζουμε […] κ.λπ. κ.λπ.
(γ) Τα σχόλια της σελίδας 47, στις «Σημειώσεις στον Λυρικό Βίο» με την ένδειξη Β17,[15] γράφτηκαν από την συνεργάτιδα του Γ. Π. Σαββίδη Ναταλία Δεληγιαννάκη και προσθέτουν μια και μοναδική καινούργια βιβλιογραφική πληροφορία που προέκυψε μετά το θάνατο του Σαββίδη (αυτήν της παρουσίας του αυτογράφου/χειρογράφου του ποιήματος στο Αρχείο Λευτέρη Αλεξίου στην Κρήτη). Ενδεχομένως το χειρόγραφο αυτό μας αποκαλύπτει επακριβώς την ημερομηνία και τον τόπο που γράφτηκε το ποίημα: 6 του Μάη [1]920/ Μονή του Οσίου [Σεραφείμ/Ελικώνας].
Οι τελευταίοι πάντως στίχοι του ποιήματος ερμηνεύουν τη «δυσεξήγητη» παρουσία του ανάμεσα σ’ αυτά της περιόδου 1912-13 αλλά και την διόλου άσχετη παρουσία του στο μικρό εκείνο τεύχος του 1920. Στους στίχους αυτούς σχεδόν περιγράφεται η άγρια δολοφονία του Δραγούμη το απομεσήμερο της 31ης Ιουλίου 1920 στην οδό Βασ. Σοφίας και ο βαρύς αντίκτυπός της που οδήγησε μέσα σε λίγους μήνες «Στον γυρισμό του Βασιλιά»:
