Έξι προσωπικές σημειώσεις για τον Σικελιανό

Καμ­μιά φο­ρά, σε δε­κτι­κή ομή­γυ­ρη, χά­ριν (σο­βα­ρού) αστεϊ­σμού, απο­τολ­μώ να ξε­στο­μί­σω –ως party line, που λέ­νε– την φρά­ση: «Τα κα­λύ­τε­ρα ποι­ή­μα­τα του Πα­λα­μά, τα έγρα­ψε ο Σι­κε­λια­νός». Επι­κιν­δύ­νως, το γνω­ρί­ζω, συ­νο­ψί­ζει, παι­γνιω­δώς και ασε­βώς έστω, την αί­σθη­σή μου πως ο Σι­κε­λια­νός, ως φυ­σι­κός ‘διά­δο­χο­ς’ του Πα­λα­μά (και όχι μό­νον, βέ­βαια, στην άτυ­πη θέ­ση του «εθνι­κού ποι­η­τή»), πλά­τυ­νε τον δρό­μο που εκεί­νος διά­νοι­ξε (με την χρή­ση της δη­μο­τι­κής και το ύφος του) και τον έστρω­σε με επι­τεύγ­μα­τα ση­μα­ντι­κό­τε­ρα, χά­ρη και στο ανώ­τε­ρο ποι­η­τι­κό του τά­λα­ντο. Αφο­ρι­σμών τέ­λος – συ­νέ­χεια με σύ­ντο­μες, προ­σω­πι­κές πά­ντα, κα­τα­γρα­φές.

— Ευ­τύ­χη­σα να πρω­το­δια­βά­σω Σι­κε­λια­νό, φθι­νό­πω­ρο του 1981, όταν ανα­τυ­πώ­θη­κε, μα­ζί με τις ξυ­λο­γρα­φί­ες του Σπύ­ρου Βα­σι­λεί­ου που την συ­νό­δευαν, η χει­ρό­γρα­φη έκ­δο­ση των Ακρι­τι­κών: τα εκα­τό αντί­τυ­πά της εί­χαν κυ­κλο­φο­ρή­σει από χέ­ρι σε χέ­ρι την άνοι­ξη του 1942. Το βι­βλίο αυ­τό, καρ­πός της ύψι­στης ωρι­μό­τη­τας του Σι­κε­λια­νού, πε­ριέ­χει πέ­ντε ποι­ή­μα­τα γραμ­μέ­να το 1941-42: «Στυ­γός Όρ­κος», «Άγρα­φον», «Ελ­λη­νι­κός Νε­κρό­δει­πνος», «Διό­νυ­σος επί λί­κνω», και «Σό­λω­νος Από­λο­γος». Απο­τε­λεί ένα από τα τέσ­σε­ρα ση­μα­ντι­κό­τα­τα ποι­η­τι­κά βι­βλία της Κα­το­χής, μα­ζί με την Αμορ­γό του Γκά­τσου, τον Μπο­λι­βάρ του Εγ­γο­νό­που­λου, και την Ursa minor του Πα­πα­τσώ­νη – τι σο­δειά. (Δεν εί­ναι διό­λου αυ­το­νό­η­το ότι οι «δύ­σκο­λοι και­ροί» γεν­νούν κα­λή τέ­χνη, και μά­λι­στα τό­σο σύ­ντο­μα.) Το 1943, όταν ο ποι­η­τής πα­ρου­σιά­ζει την αυ­τό-αν­θο­λό­γη­σή του, Αντί­δω­ρο, πε­ρι­λαμ­βά­νει μό­νο τα δύο πρώ­τα και το τε­λευ­ταίο· οπωσ­δή­πο­τε με­γά­λα επι­τεύγ­μα­τά του. Στην δε συ­γκε­ντρω­τι­κή έκ­δο­ση του Λυ­ρι­κού Βί­ου (1946), εντάσ­σει τα πέ­ντε με ελα­φρώς αλ­λαγ­μέ­νη σει­ρά στους «Επι­νί­κους Β΄ (1940-1946)».

Έγρα­ψα πιο πά­νω «ευ­τύ­χη­σα» για­τί, χά­ρη σ’ αυ­τή την σύμ­πτω­ση, γνώ­ρι­σα τον Σι­κε­λια­νό στην πιο με­στή, πυ­κνή, καί­ρια και ποι­η­τι­κώς δρα­στι­κή εκ­δο­χή του. Έτσι, ένας έφη­βος που τα­λα­ντευό­ταν ανά­με­σα στην τό­τε τρέ­χου­σα ή ακό­μα πρό­σφα­τη ακ­μή του Ελύ­τη και στο συ­ντε­λε­σμέ­νο σύ­μπαν του Σε­φέ­ρη, με στα­θε­ρό, ωστό­σο, έδα­φός του τον Κα­βά­φη και τον Γκά­τσο, κι έχο­ντας πρό­σφα­τα μα­γευ­θεί από τον Εγ­γο­νό­που­λο και γοη­τευ­θεί από τον Σι­νό­που­λο, μπό­ρε­σε να ‘δε­χθεί’ αυ­τόν τον Σι­κε­λια­νό σ’ αυ­τήν την συ­ντρο­φιά – πράγ­μα που θα ήταν μάλ­λον αδύ­να­τον αν εί­χε πιά­σει να τον δια­βά­ζει ξε­κι­νώ­ντας απ’ την αρ­χή του έρ­γου του.

Πα­ρα­μέ­νει ανα­γνω­στι­κή αί­σθη­σή μου (αλ­λ’ αν δεν σφάλ­λω, υπο­στη­ρί­ζε­ται και από φι­λο­λό­γους) ότι, με­τά την επί­πο­νη τρι­βή και την σύ­γκρου­ση με την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα που οδή­γη­σαν στο τέ­λος (1930) του οπωσ­δή­πο­τε γό­νι­μου και πολ­λα­πλώς πρω­το­πό­ρου εγ­χει­ρή­μα­τος των «Δελ­φι­κών Εορ­τών», η ‘επι­στρο­φή’ του Σι­κε­λια­νού στην ποί­η­ση έδω­σε ποι­ή­μα­τα εν γέ­νει πο­λύ με­στω­μέ­να, πιο ‘γειω­μέ­να’, αυ­στη­ρό­τε­ρα υφο­λο­γι­κώς, σε σχέ­ση με τα προη­γού­με­να – κι έτσι ‘πλη­σιέ­στε­ρα’ σε μιαν ευαι­σθη­σία που ‘τσι­νά­ει’ μπρος στην υπερ­χει­λί­ζου­σα γλώσ­σα, την υπερ­χει­λί­ζου­σα με­τα­φυ­σι­κή, κ.τ.τ. Αν δε­χθού­με ως έναρ­ξη αυ­τής της με­στής ωρι­μό­τη­τας το έτος 1935, χρο­νο­λο­γία δη­μο­σί­ευ­σης της «Ιε­ράς Οδού» στα Νέα Γράμ­μα­τα, έχου­με λό­γο να πι­κρα­θού­με: ο Σι­κε­λια­νός μπαί­νει στην ακ­μή του 51 ετών, αλ­λά έχει μό­νον 16 ακό­μη χρό­νια ζω­ής μπρο­στά του. Και θα ‘σπα­τα­λή­σει’ πολ­λά απ’ αυ­τά γρά­φο­ντας θέ­α­τρο, ενώ από την Απε­λευ­θέ­ρω­ση κι έπει­τα, θα τον κα­τα­βάλ­λει η επι­δει­νού­με­νη κα­τά­στα­ση της υγεί­ας του.

— Πέ­ρα από τα ακρι­βά δώ­ρα της ποί­η­σης του ίδιου του Σι­κε­λια­νού, με εν­δια­φέ­ρουν πο­λύ –ως ανα­γνώ­στη και ποι­η­τή, όχι ως φι­λό­λο­γο που δεν εί­μαι– και οι ‘επι­βιώ­σει­ς’ του: όχι τό­σο οι προ­φα­νέ­στε­ρες, π.χ. στον Ελύ­τη, όσο αυ­τές στον Εμπει­ρί­κο, δε­δη­λω­μέ­νες και –κυ­ρί­ως– μη, στον Πα­πα­δί­τσα και στον Κα­ρού­ζο, αλ­λ’ ακό­μα και στα ποι­ή­μα­τα του Ζή­σι­μου Λο­ρεν­τζά­του. Ξέ­ρου­με την ύψι­στη θέ­ση που απέ­δι­δε ο Λο­ρεν­τζά­τος στον Σι­κε­λια­νό ανά­με­σα στους ποι­η­τές του ελ­λη­νι­κού 20^ού αιώ­να – αλ­λά νο­μί­ζω κι ότι το κα­λύ­τε­ρο ποί­η­μα της Συλ­λο­γής του, «Ο Ξέ­νος», απη­χεί κά­πως την καλ­πά­ζου­σα αφη­γη­μα­τι­κό­τη­τα, τις άφθα­στες πα­ρο­μοιώ­σεις, κι εντέ­λει την γνω­μι­κή τά­ση του ποι­η­τή που τό­σο θαύ­μα­ζε:

Δεν μπο­ρώ να εξη­γή­σω επα­κρι­βώς για­τί –πέ­ραν από τον με­γά­λο θαυ­μα­σμό που τρέ­φω για το ποί­η­μα του Σι­κε­λια­νού, και πέ­ρα από όσα λί­γα συ­στα­τι­κά της ποί­η­σής του ήδη επι­γραμ­μα­τι­κά ανέ­φε­ρα και θα ανα­φέ­ρω– μου φέρ­νει στον νου την «Αυ­το­κτο­νία του Ατζε­σι­βά­νο (μα­θη­τή του Βού­δα)»:

Μα αίφ­νης, κι άλ­λη ‘επι­βί­ω­ση’ –δια­βά­ζο­ντας ανά­στρο­φα τώ­ρα– στον Γκά­τσο: Των άστρων έχει απά­νω μου το πε­ρι­βό­λι γεί­ρει [«Ύμνος του Με­γά­λου Νό­στου»].

Τέ­λος, εξί­σου με συ­γκι­νεί η ‘συ­νο­μι­λί­α’ του σπου­δαί­ου αρ­χαιο­λό­γου και δει­νού, υπο­δειγ­μα­τι­κού στον δι­κό του στί­βο, συγ­γρα­φέα Χρή­στου Κα­ρού­ζου (γεν­νη­μέ­νου το 1900 στην Άμ­φισ­σα) με τον Σι­κε­λια­νό:

Όταν επι­κα­λεί­ται το ποί­η­μα (που μοιά­ζει με την σει­ρά του να ‘συ­νο­μι­λεί’, ως θέ­μα και ‘στά­ση’, με τον Κα­βά­φη) «Πα­ντάρ­κης», μι­λώ­ντας για την αρ­χαία γλυ­πτι­κή και τις αρ­χαί­ες επι­γρα­φές για το νε­α­νι­κό αν­δρι­κό κάλ­λος – όμως δεν μπο­ρώ να βρω πια πού: στον Αρι­στό­δι­κο, στο Άγαλ­μα πε­ρι­καλ­λές…, σε κά­ποιο δο­κί­μιο της Αρ­χαί­ας Τέ­χνης; (Ή μή­πως η ανα­φο­ρά ανή­κει στην Σέ­μνη Κα­ρού­ζου; Ή την φα­ντά­στη­κα ολωσ­διό­λου;)

Κι όταν τους βλέ­πω να συ­νο­μι­λούν ως φί­λοι στους Δελ­φούς (όπως ση­μειώ­νει η Σέ­μνη Κα­ρού­ζου στο τέ­λος της έκ­δο­σης του βι­βλί­ου Δελ­φοί του άντρα της), την επο­χή που ο Κα­ρού­ζος ήταν Έφο­ρος Αρ­χαιο­τή­των Στε­ρε­άς Ελ­λά­δος, με έδρα την Θή­βα. Τό­σο με γοη­τεύ­ει αυ­τή η –πλού­σια, εί­μαι βέ­βαιος, και ακρι­βή – συ­νο­μι­λία που μάλ­λον έπλα­σα ως φα­ντα­σί­ω­ση και την ύπαρ­ξη αλ­λη­λο­γρα­φί­ας Κα­ρού­ζου-Σι­κε­λια­νού, απο­κεί­με­νης σε κά­ποιο ίδρυ­μα: μιας και ού­τε κι αυ­τό στά­θη­κε δυ­να­τό να το επι­βε­βαιώ­σω τώ­ρα, κα­θώς γρά­φω.

— Οι πα­ρο­μοιώ­σεις εί­ναι, στον ποι­η­τι­κό δρό­μο, οι γλι­στε­ρό­τε­ρες πέ­τρες. Το πό­δι του Σι­κε­λια­νού όμως έχει εξαρ­χής μο­να­δι­κή στα­θε­ρό­τη­τα. Θαυ­μά­σια το δια­τυ­πώ­νει ο Πέ­τρος Κο­λα­κλί­δης (στις Με­λέ­τες του, τ. Α΄, επιμ. Σταύ­ρου Ζου­μπου­λά­κη, Βι­κε­λαία Δη­μο­τι­κή Βι­βλιο­θή­κη, Ηρά­κλειο 2006, όπως το με­τα­φέ­ρει ο Κώ­στας Μπουρ­να­ζά­κης στην ει­σα­γω­γή του το­μι­δί­ου Άγ­γε­λος Σι­κε­λια­νός στην σει­ρά «Έλ­λη­νες Ποι­η­τές» της εφ. Η Κα­θη­με­ρι­νή, 2014): «Οι πα­ρο­μοιώ­σεις του εί­ναι στιλ­πνές. Εί­ναι πα­ρο­μοιώ­σεις κά­ποιου που έχει εμπι­στο­σύ­νη στα πράγ­μα­τα.» Τυ­χαί­ος δειγ­μα­τι­σμός:

μες στον ανά­λα­φρο σαν κα­τα­χνιά χι­τώ­να [«Τύμ­βος»]

λά­μπ’ η στιγ­μή ολο­στρόγ­γυ­λη στο νου μου σαν οπώ­ρα [«Για­τί βα­θιά μου δό­ξα­σα»]

Πώς το ρου­μπί­νι πύ­ρι­νο ζώ­νει ψη­λά το στέμ­μα,
όμοια στο νου μου ολό­γυ­ρα μα­ζώ­χτη ξάφ­νου το αί­μα [«Μή­τηρ θε­ού»] – ει­κό­να που θα ξα­να­γυ­ρί­σει απο­σταγ­μέ­νη σε με­τα­φο­ρά, δε­κα­ε­τί­ες αρ­γό­τε­ρα, στον προ­φο­ρι­κό του λό­γο –ένα ρου­μπί­νι στη μέ­ση του μυα­λού– για να πε­ρι­γρά­ψει το πρό­σφα­το εγκε­φα­λι­κό του επει­σό­διο (στον Σε­φέ­ρη, κα­τά την μαρ­τυ­ρία του στις Μέ­ρες (1946)).

— Τα όλα κι όλα πέ­ντε πα­ρα­δείγ­μα­τα πιο πά­νω, κι ας εί­ναι λι­γο­στά, κα­τα­δει­κνύ­ουν πε­ρί­τρα­να, φρο­νώ, το εκ­πλη­κτι­κό «αυ­τί» του Σι­κε­λια­νού:

Αυ­τί για τον ρυθ­μό, φυ­σι­κά, βα­σι­κό στοι­χείο του οποί­ου εί­ναι, νο­μί­ζω, οι δια­σκε­λι­σμοί του: που ορ­γα­νώ­νουν τον ήχο, αλ­λά και –με την νοη­μα­τι­κά πά­ντα σο­φή τους θέ­ση– γί­νο­νται η ρα­χο­κο­κα­λιά γύ­ρω από την οποία θα σαρ­κω­θεί η αφή­γη­ση.

Αλ­λά αυ­τί και για τους φθόγ­γους κα­θε­αυ­τούς, που προ­σκα­λούν το στό­μα το ίδιο να τους γευ­τεί, να τους στρι­φο­γυ­ρί­σει ανά­με­σα σε ου­ρα­νί­σκο, χεί­λη και δό­ντια, με επι­μο­νή, έντα­ση και από­λαυ­ση τέ­τοιες, που εί­χα­με να νιώ­σου­με από τον Σο­λω­μό.

— Κλεί­νω αντι­γρά­φο­ντας –και προ­συ­πο­γρά­φο­ντας– άλ­λη μιαν έξο­χη από­φαν­ση του Πέ­τρου Κο­λα­κλί­δη (ό.π.): «Η προ­σο­χή στη γλώσ­σα, στο τί ση­μαί­νει και στο πώς το ση­μαί­νει, στο πώς ακού­γε­ται κι από ποιούς ρυθ­μούς συ­νο­δεύ­ε­ται, έχει ως αντί­στοι­χό της την προ­σο­χή στα πράγ­μα­τα [...]. Οι φυ­σι­κές ει­κό­νες εί­ναι αλ­λη­λέν­δε­τες με τις λε­κτι­κές. Ο ποι­η­τής ακού­ει και βλέ­πει. Ενώ τον εν­δια­φέ­ρουν τα «νοη­τά», σώ­ζει, όπως θα έλε­γε ο Αρι­στο­τέ­λης, τα φαι­νό­με­να. Και τα σώ­ζει [...], δια­τη­ρώ­ντας τα ακέ­ραια, στη φυ­σι­κή τους αμε­σό­τη­τα, διά­φα­να, κα­θα­ρά. Γι’ αυ­τό η ποί­η­σή του δεν εί­ναι σκο­τει­νή, όσο κι αν εί­ναι βα­θύς, όσο κι αν εί­ναι «μυ­στι­κός».» Αυ­τό (πρέ­πει να) κά­νει η ποί­η­ση· αυ­τό κά­νει ο ώρι­μος, όψι­μος Σι­κε­λια­νός.