Ο οργανισμός «Artogether - Τέχνη Ατόμων με και χωρία Αναπηρία» θα έχαιρε της αμέριστης υποστήριξης του Σικελιανού, καθώς ενσαρκώνει, μεταξύ άλλων, το ιδανικό της ισότητας και της ενότητας των ανθρώπων και την αφοσίωση σε έναν υψηλό στόχο όπως η τέχνη. Ανάπηρος, εξάλλου, καθηλωμένος τα τελευταία χρόνια της ζωής του σε αναπηρική καρέκλα, υπήρξε και ο ίδιος ο Σικελιανός, ο οποίος έγραψε σε εκείνη την περίοδο της προσωπικής δοκιμασίας τα ισχυρότερα λυρικά του δράματα, μετατρέποντας την αδυναμία του σε δύναμη.
Νεαρά άτομα με νοητικές αναπηρίες που ανήκουν στην ομάδα εικαστικών της «Artogether» μαζεύτηκαν στο εργαστήριο με θέμα «Ζωγραφίζοντας Σικελιανό» στην Αθήνα το 2021 – στην επέτειο των εβδομήντα χρόνων από τον θάνατο του ποιητή – και, υπό την εποπτεία του εικαστικού Νίκου Κόνιαρη, ενσάρκωσαν, στην κυριολεξία, στίχους του Σικελιανού στις δημιουργίες τους.* Το αποτέλεσμα είναι δέκα καλοτυπωμένες κάρτες με τις ζωγραφιές τους, που συνοδεύονται από τα σχετικά ποιητικά αποσπάσματα. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες, καταρχάς, οι επιλογές των στίχων, που έγιναν από τη φιλόλογο και αρχαιολόγο Φωτεινή Κωστάκου και την αρχαιολόγο-μουσειολόγο Δέσποινα Πικοπούλου: επτά από τις δέκα ζωγραφιές εικονογραφούν στίχους του Αλαφροΐσκιωτου (1909), της πρώτης ποιητικής σύνθεσης του Σικελιανού, που γράφτηκε στα είκοσι τρία μόλις χρόνια του και που φανερώνει θαυμαστή τόλμη σύλληψης και πραγμάτωσης, καθώς η έμφαση δίνεται στις αισθήσεις και όχι στις νοητικές διεργασίες: στην ευφορική μέθεξη του νεαρού ποιητή με τη λευκαδίτικη φύση. Και οι επτά αυτές ζωγραφιές ακινητοποιούν λυρικές στιγμές φυσιολατρικής έκστασης και πετυχαίνουν ένα διπλό αποτέλεσμα: απολαμβάνουμε ένα ελεύθερο, συχνά εξπρεσιονιστικό εικαστικό έργο, με ευφάνταστη χρήση του χρώματος και του σχεδίου, και συγχρόνως θαυμάζουμε τους έξοχους στίχους που αποτελούν το θέμα τους, τους οποίους πιθανότατα δεν θα προσέχαμε αν διαβάζαμε μόνοι μας τον πολυσέλιδο και χειμαρρώδη Αλαφροΐσκιωτο.
Θα κάνω δειγματοληπτικά μόνο σχόλια για την γεμάτη φρεσκάδα εικαστική αυτή αναμέτρηση με την σικελιανική σύνθεση.
Στα κυπαρίσσια ο άνεμος
ρόδα περνάει να μάσει,
ρόδα ανοιχτά που αστράψανε,
αχνόφωτα ή φλογάτα...
(στίχοι 590-593)
Με πόση λυρική δύναμη συνταιριάζει εδώ ο Σικελιανός τα κυπαρίσσια με τα ρόδα, τα ψηλά δέντρα, που έχουμε συνδέσει με τα νεκροταφεία, με το άνθος του τριαντάφυλλου, που φύεται χαμηλά και που δεν είναι ισχυρό κι επιβλητικό αλλά ντελικάτο και μεθυστικό! Και τα δυο, πάντως, έχουν ισχυρούς συμβολισμούς, που υπηρετούν ιδανικά τον σικελιανικό ενισμό. Για τον χριστιανισμό, ας πούμε, το κυπαρίσσι, που ριζώνει πολύ βαθιά στο χώμα, ενώνει τη γη με τον ουρανό, ενώ και το ρόδο, τόσο στην ορφική όσο και στη χριστιανική διδασκαλία είναι μεταξύ άλλων σύμβολο αρμονίας και ενότητας. Στη ζωγραφιά της Ελπίδας Αντωνοπούλου τα κυπαρίσσια εμφανίζονται λικνιστικά σαν χορευτές, δίχως ίχνος από την αυστηρή ακινησία που στην πραγματικότητα τα διακρίνει. Οι κορμοί τους έχουν χρώμα πορτοκαλί, πολύ κοντινό στο κόκκινο των ρόδων που πετούν τριγύρω τους. Άνθη και δέντρα αφήνονται στη δύναμη του ανέμου και σαν να ενώνονται ερωτικά.
... πώς διαβαίνει το πέλαον ασάλευτο
και σπαθίζει στα βύθη έν' αστέρι.
("Ψάπφα", στ. 29-30)
Στο δίστιχο αυτό συντελείται και πάλι μια ένωση· μια ευρύτερη, κοσμική και απτά ερωτική πλέον ένωση: του ουρανού με τη θάλασσα. Ένα αστέρι εισχωρεί στα βάθη του πελάγους και η σύλληψη αυτή εικονογραφείται έξοχα από τη Φανή Γεωργακοπούλου σε ένα έργο που θυμίζει τους γεμάτους ολοζώντανα αστέρια νυχτερινούς ουρανούς του Βαν Γκογκ. Το αστέρι που βυθίζεται στο νερό ζωγραφίζεται σαν μικρός ήλιος, με τις ακτίνες του να διαπερνούν το νερό. Ουρανός και θάλασσα στον Σικελιανό, ουρανός και θάλασσα αλλά, επιπλέον, νύχτα και μέρα στην εικαστική εκδοχή της Φανής Γεωργακούλου, ταυτίζονται υποβλητικά και λυτρωτικά.
Θα κλείσω το αναγκαστικά περιορισμένο αυτό σημείωμα με το βασισμένο σε στίχους του «Πνευματικού εμβατηρίου» έργο της Σοφίας Παπανικολάου. Έχουμε συνδέσει το όψιμο αυτό ποίημα του Σικελιανού, θριαμβευτικά μελοποιημένο από τον Μίκη Θεοδωράκη, με την ιστορική στιγμή που το εξέθρεψε (την έξοδο, το 1945, της Ελλάδας από τη δοκιμασία της γερμανικής Κατοχής και την έγνοια για την ανόρθωσή της). Ωστόσο εδώ απομονώνονται στίχοι που δεν είναι βέβαιο ότι θα προσέχαμε διαβάζοντάς το: στίχοι αυτοαναφορικοί, που μιλούν για την πνευματική εκπύρωση του ποιητή, ο οποίος παλεύει για τη σωτηρία της Ελλάδας και ολόκληρης της ανθρωπότητας μετά τη δοκιμασία ενός καταστροφικού παγκόσμου πολέμου. Μολονότι οι στίχοι μιλούν για «σκέψεις», για κάτι διανοητικό, μια εξαίσια διπλή παρομοίωση, από εκείνες που μόνο ο Σικελιανός ξέρει να φτιάχνει, αφαιρεί το εγκεφαλικό βάρος τους, παραλληλιζοντάς τες με φυσικά φαινόμενα:
Γιγάντιες σκέψες,
σα νέφη πύρινα ή νησιά πορφυρωμένα
σε μυθικόν ηλιοβασίλεμα,
άναβαν στο νου μου...
(Π.Ε., στ. 11-14)
Δύσκολο να αποτυπωθεί μια τέτοια ποιητική σύλληψη με σχέδιο και χρώμα, κι όμως η Σοφία Παπανικολάου το κατορθώνει με ένα εξπρεσιονιστικό έργο αξιομνημόνευτο: δημιουργεί συμπαγείς, θα έλεγε κανείς, ουράνιους σχηματισμούς πάνω από τη θάλασσα σε έντονο κίτρινο και σε αποχρώσεις του κόκκινου, που παραπέμπουν σε ηλιοβασίλεμα αλλά και σε ηφαιστειακές εκρήξεις όπως εκείνες που δημιούργησαν τη Σαντορίνη· σχηματισμούς που υποβάλλουν το μεγαλείο διεργασιών εσωτερικών, σαν κι εκείνες που συντελούνται σε έναν ποιητή-οραματιστή όπως ο Σικελιανός την ώρα της δημιουργίας.
Ζωγραφική και ποίηση, λοιπόν, σε ευτυχή σύμπνοια. Η εικαστική αυτή πρόσληψη της σικελιανικής ποίησης, καμωμένη από ανθρώπους νέους, προστίθεται γόνιμα στη συνολική πρόσληψη του Σικελιανού από ποιητές, μελετητές, κριτικούς, μουσικούς, ζωγράφους, γλύπτες και εικονογράφους και τον εισάγει στην εποχή μας με τρόπο πολύ αποτελεσματικό, που ο ίδιος ο αντιλογοκρατικός αυτός δημιουργός θα ονειρευόταν.
* Ένα δεύτερο εργαστήριο, με την εποπτεία της εικαστικού Χαράς Σαΐτη, έγινε στη Λευκάδα το ίδιο έτος με στόχο τη διερεύνηση των ορφικών συμβόλων συμβόλων στη σικελιανική ποίηση· για περισσότερα βλ. το κείμενο «Για έναν "προσβάσιμο" Σικελιανό» των Δέσποινα Πικοπούλου και Φωτεινή Κωστάκου στο παρόν αφιέρωμα.
