Επανερμηνεύοντας τον Λεόντιο Μαχαιρά στον 21ο αιώνα

Ο Λε­ό­ντιος Μα­χαι­ράς εί­ναι Κύ­πριος χρο­νο­γρά­φος, ο οποί­ος έζη­σε πι­θα­νό­τα­τα με­τα­ξύ του β΄ μι­σού του 14ου και του α΄ μι­σού του 15ου αιώ­να στο πα­λά­τι των Λου­ζι­νιάν, στη φρα­γκο­κρα­τού­με­νη Κύ­προ (1192-1489). Μα­ζί με τους δυο του αδελ­φούς κα­τα­φέρ­νει να μορ­φω­θεί, σε αντί­θε­ση με τους πε­ρισ­σό­τε­ρους Κύ­πριους της τό­τε επο­χής που ήταν αμόρ­φω­τοι. Η μόρ­φω­ση και ιδιαί­τε­ρα η γνώ­ση της γαλ­λι­κής γλώσ­σας του πα­ρεί­χε την ευ­και­ρία να απο­κτή­σει ση­μα­ντι­κή θέ­ση κο­ντά στους Φρά­γκους ευ­γε­νείς και να ζή­σει από κο­ντά σπου­δαία γε­γο­νό­τα της επο­χής του, τα οποία πε­ρι­γρά­φει αρ­γό­τε­ρα στα έρ­γα του. Υπη­ρε­τεί τη φρά­γκι­κη αυ­λή, όμως δεν εκλα­τι­νί­ζε­ται και δεν ασπά­ζε­ται τον κα­θο­λι­κι­σμό, αντί­θε­τα δια­τη­ρεί τις εθνι­κές του ρί­ζες και την ορ­θό­δο­ξη πί­στη του.
Ο Μα­χαι­ράς συ­νέ­γρα­ψε το έρ­γο Εξή­γη­σις της γλυ­κεί­ας χώ­ρας Κύ­πρου, η ποία λέ­γε­ται Κρό­να­κα, του­τέ­στιν Χρο­νι­κόν, ανά­με­σα στα 1423-1431. Το πρω­τό­τυ­πο έρ­γο του δεν έχει δια­σω­θεί πα­ρά μό­νο τρία χει­ρό­γρα­φα αντί­γρα­φά του, τα οποία βρί­σκο­νται στη βι­βλιο­θή­κη της Βε­νε­τί­ας, της Οξ­φόρ­δης και της Ρα­βέ­νας. Πρω­το­πό­ρος για την επο­χή του ο Μα­χαι­ράς δου­λεύ­ει σε πε­ζό λό­γο τη δη­μώ­δη γλώσ­σα, την ελ­λη­νι­κή, όπως αυ­τή ομι­λεί­ται στην Κύ­προ του με­σαί­ω­να. Γε­γο­νός που ση­μαί­νει την απο­κο­πή από την υπάρ­χου­σα κυ­πρια­κή ιστο­ριο­γρα­φι­κή πα­ρά­δο­ση, δη­μιουρ­γώ­ντας ένα εί­δος χω­ρίς προη­γού­με­νο. Το Χρο­νι­κό του Μα­χαι­ρά δεν απευ­θύ­νε­ται στη μι­κρή ελίτ των ευ­γε­νών και αυ­λι­κών που γνω­ρί­ζουν ελ­λη­νι­κά, ού­τε απο­κλει­στι­κά στους λί­γους φρα­γκο­σπου­δα­σμέ­νους Ρω­μαί­ους, αλ­λά σε όλο τον λαό της Κύ­πρου και όχι μό­νο σε αυ­τόν της επο­χής του, αλ­λά και όλους «εκεί­νους, όπου ευ­ρί­σκο­νται», που πρό­κει­ται δη­λα­δή να έρ­θουν, όπως το­νί­ζει στο προ­οί­μιό του. Για να απο­κτή­σει πει­στι­κό­τη­τα ο λό­γος του, ο Μα­χαι­ράς χρη­σι­μο­ποιεί την κα­θο­μι­λου­μέ­νη της επο­χής. Για να επι­τευ­χθεί όμως υφο­λο­γι­κή κυ­ριαρ­χία του αφη­γη­τή στο κοι­νό, αυ­τό πρέ­πει να δει και να ακού­σει όλα όσα λέ­γο­νται, να έχει την ψευ­δαί­σθη­ση όλων αυ­τών. Την ψευ­δαί­σθη­ση που δη­μιουρ­γεί­ται στο θέ­α­τρο ή στον κι­νη­μα­το­γρά­φο, ώστε να κα­τα­φέ­ρει να εμπλέ­ξει συ­ναι­σθη­μα­τι­κά το κοι­νό. Δεν θα ήταν υπερ­βο­λή να ει­πω­θεί ότι «σε ορι­σμέ­να ση­μεία η δρα­μα­τι­κή ορ­γά­νω­ση του λό­γου απο­κτά το σφρί­γος, την έντα­ση και την υψη­λή ποιό­τη­τα ενός δρα­μα­τι­κού λό­γου».^[1]

Το Χρο­νι­κό του Μα­χαι­ρά χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­κε ως βα­σι­κή πη­γή πλη­ρο­φο­ριών για την ανα­σύ­στα­ση της κυ­πρια­κής ιστο­ρί­ας του με­σαί­ω­να. Το πα­ρόν με­λέ­τη­μα δεν πραγ­μα­τεύ­ε­ται το πε­ριε­χό­με­νο, αλ­λά την κει­με­νι­κή του μορ­φή. Με­λε­τώ­ντας την αφη­γη­μα­τι­κή τε­χνι­κή του κει­μέ­νου του Μα­χαι­ρά ανά­με­σα στα άλ­λα εστιά­ζου­με στον χρό­νο του κει­μέ­νου. Πα­ρα­τη­ρεί­ται πλη­θώ­ρα ασυ­νε­πειών με­τα­ξύ του χρό­νου ιστο­ρί­ας και του χρό­νου αφή­γη­σης. Στό­χος εί­ναι η ταυ­τό­χρο­νη πα­ρου­σί­α­ση πολ­λών ιστο­ριών, τις οποί­ες αρ­χί­ζει ο Μα­χαι­ράς, σε κά­ποιο ση­μείο τις εγκα­τα­λεί­πει για να δι­η­γη­θεί άλ­λες και στη συ­νέ­χεια επα­νέρ­χε­ται για να τις ολο­κλη­ρώ­σει. Η επι­στρο­φή σε προ­α­να­φερ­θέ­ντα γε­γο­νό­τα γί­νε­ται τις πλεί­στες φο­ρές με έναν άμε­σο τρό­πο, τη φω­νή του ίδιου του ποι­η­τή: «Ως γοιον σας εξη­γή­θη­κα οπί­σω την αγά­πη την εί­χε ο ρή­γας με την ρή­γαι­να…»,^[2] «Ας έλ­θω­μεν πά­λιν εις τον θά­να­τον του ρη­γός […]».^[3] Έτσι το κεί­με­νο ακο­λου­θεί πε­ρισ­σό­τε­ρο μια κυ­κλι­κή αφη­γη­μα­τι­κή δο­μή πα­ρά ευ­θεία. Σύμ­φω­να με την Ανα­ξα­γό­ρου, η επα­να­φο­ρά του Μα­χαι­ρά σε γε­γο­νό­τα που προ­α­να­φέρ­θη­καν πε­ρι­λη­πτι­κά στην ορ­θή χρο­νο­λο­γι­κή τους θέ­ση, συ­χνά εκτυ­λίσ­σο­νταν σε αυ­το­τε­λείς ιστο­ρί­ες υπό την έν­νοια ότι πλη­ρούν όλα τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά μιας ζω­ντα­νής και ολο­κλη­ρω­μέ­νης μί­νι-αφή­γη­σης,^[4] όπως αυ­τά κα­θο­ρί­ζο­νται από την έρευ­να του William Labov στο θέ­μα της προ­φο­ρι­κής δι­ή­γη­σης.^[5]
Αρ­χι­κά γί­νε­ται συ­νο­πτι­κή ει­σα­γω­γή στο θέ­μα με μια γε­νι­κή πε­ρι­γρα­φή της κα­τά­στα­σης (απα­ντά στην ερώ­τη­ση πε­ρί τί­νος πρό­κει­ται;) και ένα απ’ ευ­θεί­ας σχό­λιο στο κοι­νό, πα­ρα­δείγ­μα­τος χά­ριν «Το λοι­πόν εί­νε και­ρός να θε­ρί­σω­μεν τα στρα­χι­δία της έχθρας, και να σας πω την κα­κία την εί­χαν ο ρή­γας με τους κα­βαλ­λά­ρι­δές του και κεί­νοι με­τά του».^[6] Ακο­λού­θως, δί­νο­νται τα βα­σι­κά στοι­χεία της ιστο­ρί­ας με ανα­φο­ρά στον χρό­νο, τον τό­πο και τους βα­σι­κούς πρω­τα­γω­νι­στές (απα­ντά στην ερώ­τη­ση ποιος, πό­τε, τί, πού;) Αυ­τό το μέ­ρος θα λέ­γα­με ότι απο­τε­λεί την αρ­χή της ιστο­ρί­ας: «[Τῇ ηʹἰου­να­ρί­ου] μηνὸς ἡμέ­ρα κυ­ριακῇ, ατ­ξηʹ Χρι­στοῦ, εὑρι­σκο­μέ­νου τοῦ ρηγὸς εἰς τὸ Ἀκά­κιν, ἐπῆγεν εἰς τὸ κυ­νή­γιν, καὶ κοντὰ τοῦ Ἀκα­κί­ου ἔχει ἕναν χω­ρί­ον μι­κρόν ὀνό­μα­τι Μέ­νι­κον, καὶ ἦτο τοῦ σὶρ Χαρρὴν τε Ζι­πλέτ, ὁ ποῖος κα­βαλ­λά­ρης εἶχεν ἕναν υἱὸν μο­νο­γενὴν ὀνό­μα­τι Τζα­κέ, καὶ μί­αν κό­ρην ὀνό­μα­τι Μα­ρία, ἡ ποία ἦτον χή­ρα, καὶ μί­αν πορ­νικὴν ὀνό­μα­τι Λό­ζε· ὁ αὐτὸς κα­βαλ­λά­ρης ἦτον βι­σκού­ντης τῆς χώ­ρας, καὶ πολλὰ ἀγά­παν τὰ κυ­νη­γία, καὶ ἐπα­ράγ­γει­λεν καὶ ἐφέ­ραν του ἀπὸ τὴν Τουρ­κί­αν μί­αν ζυγὴν σκυλ­λία λα­γω­νικὰ πολλὰ ὄμορ­φα […]» (§261). Ακο­λου­θεί η δέ­ση της ιστο­ρί­ας, η οποία απο­δί­δε­ται με ευ­θύ λό­γο και διά­λο­γο. Η έκ­θε­ση της ιστο­ρί­ας μπρο­στά στο κοι­νό γί­νε­ται με τό­σο απτό και πα­ρα­στα­τι­κό τρό­πο, που δεν δια­φέ­ρει κα­θό­λου από αυ­τή στο θε­ά­τρου (απα­ντά στην ερώ­τη­ση τι έγι­νε στη συ­νέ­χεια;): «Ὁ κού­ντης τῆς Τρί­πο­λις ὁ σὶρ Πιὲρ τοῦ Λου­ζα­νία ὁ γνή­σιος υἱὸς τοῦ ρη­γός, καὶ ἔμπλα­σεν τοῦ σκυλ­λο­μάν­γκου καὶ ἀρώ­τη­σέν τον: «Τί­νος εἶνε τοῦτα τὰ λα­γω­νι­κά;» Καὶ εἶπεν του: «Ἀφέ­ντη, εἶνε τοῦ ἀφέ­ντη μου τοῦ Τζά­κου τε Ζι­πλέτ.» Καὶ ἐψη­λαφῆσεν τα καλὰ καὶ εἶδεν τα, καὶ ὡς [παι­δί­ος καὶ ἀφέ­ντης] ἐπε­θύ­μη­σέν τα, καὶ λα­λεῖ τοῦ σκυλ­λο­μάν­γκου: «Δός μου τὰ σκυλ­λία τοῦτα!» Καὶ ὁ σκυλ- λο­μάν­γκος λα­λεῖ του: «Δὲν τορμῶ, διατὶ φο­βοῦμαι τὸν ἀφέ­ντην μου· ζή­τα τα τοῦ ἀφέ­ντη μου, καὶ κεῖνος θέ­λει σοῦ τὰ δώ­σει […] Καὶ ἔπε­ψεν ὁ ρή­γας ἕναν φρό­νι­μον κα­βαλ­λά­ρην εἰς τὸν σὶρ Χαρρὴν τε Ζι­πλὲτ νὰ τοῦ ζη­τήσῃ τὰ σκυλ­λία διὰ τὸν υἱόν του τὸν κού­ντην τῆς Τρί­πο­λις καὶ νὰ τὸν πλε­ρώσῃ τὸ ξά­ζουν».^[7] Τέ­λος, δί­νε­ται η λύ­ση της ιστο­ρί­ας, η οποία εμπε­ριέ­χει σε με­γά­λο βαθ­μό το στοι­χείο του σχο­λια­σμού που κά­νει ο αφη­γη­τής σε μια προ­σπά­θεια αξιο­λό­γη­σης των πε­πραγ­μέ­νων (απα­ντά στην ερώ­τη­ση και τι μ’ αυ­τό;) και η εξα­γω­γή ηθι­κού δι­δάγ­μα­τος με ευ­θεία απεύ­θυν­ση στο κοι­νό (απα­ντά στην ερώ­τη­ση και τι απέ­γι­νε τε­λι­κά;): «Ὁ κα­βαλ­λά­ρης, μω­ρα­γά­πη­τος τοῦ υἱοῦ του, καὶ άγά­παν καὶ τὰ κυ­νη­γία, καὶ νὰ φα­νε­ρώσῃ καὶ ὁ καιρὸς τὴν κα­κί­αν τὴν εἶχαν οἱ ἀφέ­ντες μὲ τὸν ρή­γαν, δὲν ἐννοιά­στην πό­ση ζη­μία καὶ κί­ντυ­νος ὅπου μέλ­λει νὰ τοῦ ἔλθῃ διὰ τό­σην μι­κρὴν ἀπο­σκό­τι­σιν, ὅτι οἱ σκύλ­λοι εἶνε ὀλλι­γό­ζω­τοι καὶ δὲν ἔχουν ζωὴν ὅσον ςʹ χρό­νους καὶ ψο­φοῦσιν, εἰ δὲ ὁ θυμὸς τοῦ ἀφέ­ντη πο­λομᾶ πολλὴν ζη­μί­αν εἰς ρέ­ντες, σπι­τία καὶ ἕτε­ρα, καὶ ἄλλους ἐμπά­ζει καὶ ἄλλους κα­τε­βά­ζει, καὶ πολ­λοὺς ξη­κλη­ρών­νει τους ἀποὺ τὰ ἀγα­θά τους […] Ὁ ρή­γας ὥρι­σεν νὰ τὴν μαρ­τυ­ρί­σουν, καὶ τό­σον τὴν ἐμαρ­τυ­ρί­σαν ὅτι ἐτη­γα­νί­σαν καὶ τὰ πό­διά της. Ἡ πτωχὴ ἡ ἀρχό­ντισ­σα δὲν ἐλά­λεν ἄλλον πα­ρού: «Θεέ, κρί­σιν!»^[8]
Στο Χρο­νι­κό πα­ρεμ­βάλ­λο­νται πολ­λές τέ­τοιες αυ­το­τε­λείς ιστο­ρί­ες, των οποί­ων η πα­ρεμ­βο­λή ή η αφαί­ρε­ση δεν πα­ρα­κω­λύ­ει τη ροή του έρ­γου. Αυ­τές οι μα­κρο­σκε­λείς ιστο­ρί­ες συν­δέ­ο­νται κυ­ρί­ως με τον ευ­θύ λό­γο. Εδώ ο Μα­χαι­ράς δί­νει τον λό­γο στους ήρω­ές του να συ­νο­μι­λή­σουν, να κλεί­σουν συμ­φω­νί­ες ει­ρή­νης, να κα­τα­στρώ­σουν σχέ­δια, να καυ­γα­δί­σουν ή να λύ­σουν τις δια­φο­ρές τους με τον πιο ρε­α­λι­στι­κό τρό­πο. Εί­ναι σα­φέ­στα­τη η δια­φο­ρά ανά­με­σα στο υπό­λοι­πο Χρο­νι­κό και τις αυ­το­τε­λείς ιστο­ρί­ες, οι οποί­ες εμπε­ριέ­χουν το προ­σω­πι­κό στυλ του Μα­χαι­ρά και ίσως να συ­ντέ­θη­καν πριν το υπό­λοι­πο Χρο­νι­κό με σκο­πό να ζω­ντα­νέ­ψουν την ιστο­ρία του.
Η συ­χνή άρ­ση της αφή­γη­σης και η υιο­θέ­τη­ση του άμε­σου δρα­μα­τι­κού λό­γου παίρ­νει μορ­φή εί­τε ανταλ­λα­γής «λό­γων», εί­τε τη μορ­φή απο­στο­λής, εί­τε ανταλ­λα­γής «χαρ­τιών». Σε αυ­τές τις πε­ρι­πτώ­σεις, με στό­χο πά­ντο­τε την αλη­θο­φά­νεια, ο Μα­χαι­ράς δρα­μα­το­ποιεί το κεί­με­νό του (ποιεί θέ­α­τρο). Ο ανα­γνώ­στης ή ο ακρο­α­τής του κει­μέ­νου θα πρέ­πει να κα­τα­στεί αυ­τό­πτης και αυ­τή­κο­ος μάρ­τυ­ρας των γε­γο­νό­των, συ­νε­πώς η μί­μη­ση των πρά­ξε­ων και των λό­γων (προ­φο­ρι­κών ή γρα­πτών) εί­ναι απα­ραί­τη­τη προ­ϋ­πό­θε­ση.
Η έλ­λει­ψη τά­ξης στη δια­δο­χι­κή σει­ρά των γε­γο­νό­των, η ύπαρ­ξη χρο­νι­κών ασυ­νε­πειών και η πε­ρι­πλεγ­μέ­νη αφη­γη­μα­τι­κή δο­μή εί­ναι βα­σι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της προ­φο­ρι­κής αφή­γη­σης ιστο­ριών σε επει­σό­δια, όπως μας δια­βε­βαιώ­νουν με­λέ­τες πά­νω στην ποι­η­τι­κή του με­σαί­ω­να.^[9] Επί­σης η πλη­θώ­ρα των αυ­το­τε­λών ιστο­ριών που φέ­ρουν όλα τα συ­στα­τι­κά της προ­φο­ρι­κής δι­ή­γη­σης απο­τε­λούν ισχυ­ρό τεκ­μή­ριο της επει­σο­δια­κής μορ­φής του Χρο­νι­κού και της με­τά­δο­σης του σε πολ­λα­πλές αυ­το­τε­λείς συ­νέ­χειες.^[10] Σύμ­φω­να με την Ανα­ξα­γό­ρου, η συ­χνή χρή­ση της φόρ­μου­λας «Ηξεύ­ρε­τε», «Γι­γνώ­σκε­τε» εκ­πη­γά­ζει από τις συν­θή­κες του προ­φο­ρι­κού λό­γου και εί­ναι απα­ραί­τη­τη στρα­τη­γι­κή για έναν αφη­γη­τή που νιώ­θει την ανά­γκη να κε­ντρί­σει την προ­σο­χή του κοι­νού του. Επι­πρό­σθε­τα, ο πα­ρα­τα­κτι­κός λό­γος εί­ναι στοι­χείo προ­φο­ρι­κό­τη­τας. Τα στοι­χεία της προ­φο­ρι­κό­τη­τας δια­σώ­ζο­νται στο ενε­τι­κό χει­ρό­γρα­φο, ενώ ελα­χι­στο­ποιού­νται ή εξα­φα­νί­ζο­νται τε­λεί­ως από τα χει­ρό­γρα­φα της Οξ­φόρ­δης και της Ρα­βέν­νας, που απο­τε­λούν με­τα­γε­νέ­στε­ρες επε­ξερ­γα­σί­ες του αρ­χι­κού υλι­κού, προ­ο­ρι­σμέ­νες για ένα ανα­γνω­στι­κό κοι­νό.^[11]
Η δια­φο­ρο­ποί­η­ση του Μα­χαι­ρά από τη βυ­ζα­ντι­νή ιστο­ριο­γρα­φία εί­ναι εμ­φα­νής. Η αφή­γη­ση των Βυ­ζα­ντι­νών εί­ναι πλή­ρης ρη­το­ρι­κών σχη­μά­των, απο­τυ­πω­μέ­νη σε μια πε­ριο­δι­κή σύ­ντα­ξη. Μια τε­χνι­κή που ακι­νη­το­ποιεί τον αφη­γη­μα­τι­κό χρό­νο σε μια φω­το­γρα­φι­κή απει­κό­νι­ση μέ­σω λυ­ρι­κών πε­ρι­γρα­φών και μα­κρό­συρ­των δη­μη­γο­ριών. Ενώ η αφή­γη­ση του Μα­χαι­ρά σφύ­ζει από δρά­ση με τον αφη­γη­μα­τι­κό χρό­νο να τρέ­χει σε χρό­νους κι­νη­μα­το­γρα­φι­κούς. Υπάρ­χει σα­φής επί­δρα­ση από τη δυ­τι­κή τέ­χνη, τα γαλ­λι­κά χρο­νι­κά που έσφυ­ζαν από κί­νη­ση και ζω­ντα­νό διά­λο­γο. Ο Μα­χαι­ράς χρη­σι­μο­ποιεί αφη­γη­μα­τι­κές και υφο­λο­γι­κές τε­χνι­κές όμοιες με αυ­τές που χρη­σι­μο­ποιούν οι Γάλ­λοι χρο­νο­γρά­φοι Geoffroy de Villehardouin,^[12] Robert de Clari,^[13] Jean Froissart^[14] για τη ζω­ντα­νή ανα­πα­ρά­στα­ση των ιστο­ριών τους στις γαλ­λι­κές αυ­λές.

Ακο­λού­θως, με­λε­τά­ται κα­τά πό­σο μπο­ρεί ένα ιστο­ρι­κό κεί­με­νο να εμπνεύ­σει σή­με­ρα καλ­λι­τέ­χνες του θε­ά­τρου, μια προ­σπά­θεια επα­νερ­μη­νεί­ας του Λε­ό­ντιου Μα­χαι­ρά στον 21ο αιώ­να μέ­σω δια­φο­ρε­τι­κών σκη­νο­θε­τι­κών προ­σεγ­γί­σε­ων. Πα­ρου­σιά­ζε­ται και ανα­λύ­ε­ται, με συ­ντο­μία, η φι­λο­σο­φία τεσ­σά­ρων θε­α­τρι­κών πα­ρα­στά­σε­ων που βα­σί­ζο­νται στο Χρο­νι­κό του Μα­χαι­ρά.

Πρό­κει­ται για πα­ρά­στα­ση του Θε­α­τρι­κού Ερ­γα­στη­ρί­ου του Πα­νε­πι­στη­μί­ου Κύ­πρου, που παι­ζό­ταν από το 1998 μέ­χρι πρό­σφα­τα στην Κύ­προ και το εξω­τε­ρι­κό. Η δρα­μα­τουρ­γι­κή προ­σαρ­μο­γή και η σκη­νο­θε­σία ανή­κει στον νε­ο­ελ­λη­νι­στή κα­θη­γη­τή του πα­νε­πι­στη­μί­ου Κύ­πρου Μι­χά­λη Πιε­ρή, οι μου­σι­κές γέ­φυ­ρες στον Ψα­ρα­ντώ­νη, η μου­σι­κή των χο­ρι­κών και των τρα­γου­διών στον Ευα­γό­ρα Κα­ρα­γιώρ­γη. Η πα­ρά­στα­ση ακο­λου­θεί μια ρε­α­λι­στι­κή σκη­νο­θε­τι­κή προ­σέγ­γι­ση, που στο­χεύ­ει να με­τα­φέ­ρει στο σύγ­χρο­νο κοι­νό τον κό­σμο του Λε­ό­ντιου Μα­χαι­ρά. Ο πρω­τα­γω­νι­στής στην πα­ρά­στα­ση του Πιε­ρή, εί­ναι ο ίδιος ο κυ­πρια­κός λα­ός, τη φω­νή του οποί­ου ακού­με στα χο­ρι­κά και στον λό­γο του αφη­γη­τή του Χρο­νι­κού, τον οποίο ο Μα­χαι­ράς κα­τα­σκεύ­α­σε στο μο­ντέ­λο του σο­φού λαϊ­κού πα­ρα­μυ­θά της Κύ­πρου.
Η πα­ρά­στα­ση χα­ρα­κτη­ρί­στη­κε «μεί­ζον φι­λο­λο­γι­κό και θε­α­τρι­κό γε­γο­νός».^[15] Ενώ, πέ­ρα από τις κρι­τι­κές στον ελ­λα­δι­κό και κυ­πρια­κό τύ­πο, τη ση­μα­σία της πα­ρά­στα­σης για την ιστο­ρι­κή αυ­το­γνω­σία του λα­ού της Κύ­πρου, επι­σή­μα­ναν και ξέ­νοι με­λε­τη­τές, όπως ο δια­κε­κρι­μέ­νος κα­θη­γη­τής της με­σαιω­νι­κής ιστο­ρί­ας στο Πα­νε­πι­στή­μιο Cardiff της Oυα­λί­ας, Peter W. Erbury^[16] και ο Κα­τα­λα­νός ελ­λη­νι­στής Eusebi Ayensa Prat, ο οποί­ος ση­μειώ­νει ανά­με­σα σε άλ­λα ότι «η πα­ρά­στα­ση ανα­δει­κνύ­ει ένα από τα πιο ση­μα­ντι­κά κεί­με­να της με­σαιω­νι­κής κυ­πρια­κής γραμ­μα­τεί­ας και προ­δρο­μι­κού των κει­μέ­νων της κρη­τι­κής ανα­γέν­νη­σης».^[17]

Η πα­ρά­στα­ση, σε σκη­νο­θε­σία του Λού­κα Βα­λέβ­σκι, βα­σί­ζε­ται σε αυ­το­τε­λείς ιστο­ρί­ες του έρ­γου του Λε­ό­ντιου Μα­χαι­ρά (δο­λο­φο­νία του βα­σι­λιά Πέ­τρου Α΄, η ζή­λια της Βα­σί­λισ­σας Ελε­ο­νώ­ρας, η διά­λυ­ση των Τε­μπλιω­τών, ο μι­κρός προ­σκυ­νη­τής Γε­ώρ­γιος κ.ά). Η πα­ρά­στα­ση λαμ­βά­νει χώ­ρα στο δω­μά­τιο του Λε­ό­ντιου Μα­χαι­ρά (υπό­γειο του Με­σαιω­νι­κού Κά­στρου της Λε­με­σού), ο οποί­ος δι­η­γεί­ται στους κα­λε­σμέ­νους του, με τη βο­ή­θεια των δύο υπη­ρε­τριών του, ιστο­ρί­ες και κου­τσο­μπο­λιά της αυ­λής. Η γλώσ­σα που χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­κε στην πα­ρά­στα­ση εί­ναι κυ­ρί­ως η με­σαιω­νι­κή γλώσ­σα του συγ­γρα­φέα και σε μι­κρό­τε­ρη έκτα­ση ακού­στη­κε η σύγ­χρο­νη κυ­πρια­κή διά­λε­κτος. Πρό­κει­ται για μια εναλ­λα­κτι­κή πα­ρά­στα­ση, μια προ­σπά­θεια απο­δό­μη­σης της κυ­ρί­αρ­χης αφή­γη­σης του Χρο­νι­κού. Ακο­λου­θή­θη­κε μια απλή πα­ρα­στα­τι­κή φόρ­μα με συ­γκε­κρι­μέ­νες δρά­σεις και με αυ­το­σχε­δια­στι­κή διά­θε­ση.

Η πα­ρά­στα­ση σκη­νο­θε­τή­θη­κε από τον Κύ­ρο Πα­πα­βα­σι­λεί­ου και έλα­βε μέ­ρος στο διε­θνές φε­στι­βάλ «Κύ­πρια». Ο τί­τλος απο­τε­λεί πα­ρά­φρα­ση του Χρο­νι­κού του Λε­ό­ντιου Μα­χαι­ρά. Ο σκη­νο­θέ­της της πα­ρά­στα­σης εξη­γεί σε συ­νέ­ντευ­ξή του «ακο­λου­θού­με τον τί­τλο σαν άξο­να για να δού­με τι μπο­ρεί να ση­μαί­νει αυ­τό, εκ των υστέ­ρων. Αλ­λά δεν οδη­γη­θή­κα­με σε μια κρι­τι­κή μα­τιά της ση­με­ρι­νής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, όπως τη δη­λώ­νουν οι ει­δή­σεις. Ίσως η πα­ρε­ξή­γη­ση να ανα­φέ­ρε­ται στις αντι­φά­σεις που έχου­με μέ­σα μας και που έχουν οι δι­κές μας προ­σω­πι­κές ιστο­ρί­ες με την ιστο­ρία ως αφή­γη­ση. Κα­τ’ επέ­κτα­ση μπο­ρεί να δη­μιουρ­γεί κά­ποιες αυ­τα­πά­τες και έτσι χά­νε­ται μια αντι­κει­με­νι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Δη­μιουρ­γού­νται δη­λα­δή μύ­θοι. Και κα­τα­λή­γου­με, επι­τέ­λους, σε αυ­τό που μας ζη­τή­θη­κε».^[18] Με αφορ­μή τα γρα­φό­με­να του Μα­χαι­ρά για τον Βα­σι­λιά Ια­νό (βα­σι­λιάς της Κύ­πρου 1398-1432) και τα όσα εξε­λί­χθη­καν στην πο­λιορ­κία της Αμ­μο­χώ­στου και στην επα­νά­στα­ση του Ρε-Αλέ­ξη, ο σκη­νο­θέ­της οδή­γη­σε το κοι­νό στα άδυ­τα της «Ιστο­ρί­ας και του μύ­θου». Η πα­ρά­στα­ση χρη­σι­μο­ποιεί απο­σπά­σμα­τα από το Χρο­νι­κό, εντάσ­σο­ντάς τα γύ­ρω από έναν άξο­να προ­βλη­μα­τι­σμού πε­ρί μύ­θου και ιστο­ρι­κό­τη­τας. Σί­γου­ρα δεν πρό­κει­ται για μια απλή ανα­πα­ρά­στα­ση των γε­γο­νό­των του Χρο­νι­κού. Στην εξι­στό­ρη­ση της ιστο­ρί­ας της Κύ­πρου πα­ρεμ­βάλ­λο­νται άλ­λες αφη­γή­σεις, πα­ρα-αφη­γή­σεις, πα­ράλ­λη­λες ιστο­ρί­ες από το Τέ­ξας, το Λον­δί­νο, εξί­σου ση­μα­ντι­κά γε­γο­νό­τα. Στην πα­ρά­στα­ση εί­ναι έντο­νο το στοι­χείο του αυ­το­σχε­δια­σμού.
Δο­μι­κά η πα­ρά­στα­ση ήταν χω­ρι­σμέ­νη σε τρία μέ­ρη: το πρώ­το μέ­ρος ήταν αφιε­ρω­μέ­νο στην γρα­πτή ιστο­ρία, την κα­τα­γρα­φή της Ιστο­ρί­ας, όπου χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­καν απο­σπά­σμα­τα από το Χρο­νι­κό, στο δεύ­τε­ρο μέ­ρος ανα­κρί­νε­ται ο ίδιος ο Λε­ό­ντιος Μα­χαι­ράς, κα­τά την οποία μα­θαί­νου­με ότι ο αδερ­φός του Λε­ό­ντιου ήταν σύμ­μα­χος του Ια­νού. Στο μέ­ρος αυ­τό απο­κα­λύ­πτε­ται τι αφή­νει απ’ έξω η Ιστο­ρία και τι τε­λι­κά εκλαμ­βά­νου­με εμείς σαν ιστο­ρία. Στο τρί­το και τε­λευ­ταίο μέ­ρος της πα­ρά­στα­σης η ανα­φο­ρά σε πρό­σφα­τα ιστο­ρι­κά γε­γο­νό­τα προ­κα­λεί προ­βλη­μα­τι­σμό ως προς το τι τε­λι­κά εί­ναι Ιστο­ρία και για ποιον εί­ναι ση­μα­ντι­κή ή όχι.
Έτσι, η πα­ρά­στα­ση δα­νει­ζό­με­νη κώ­δι­κες από το σω­μα­τι­κό θέ­α­τρο (physical theatre), το θέ­α­τρο της επι­νό­η­σης (devised theatre), κα­θώς και μη θε­α­τρι­κά κεί­με­να, υπε­ρα­σπί­ζε­ται ένα θέ­α­μα μα­κριά από την ασφά­λεια που πα­ρέ­χει η να­του­ρα­λι­στι­κή από­δο­ση ενός θε­α­τρι­κού κει­μέ­νου, και πέ­ρα από κλει­στά κεί­με­να, ιε­ρές αλή­θειες, αμε­τα­κί­νη­τες γω­νί­ες πρό­σλη­ψης. Σκο­πός του σκη­νο­θέ­τη ήταν η απο­δό­μη­ση και η ανα­δη­μιουρ­γία ενός κει­μέ­νου, που απο­τε­λεί σταθ­μό για την κυ­πρια­κή με­σαιω­νι­κή γραμ­μα­τεία, με νέα νοη­μα­το­δό­τη­ση.
Οι από­ψεις της κρι­τι­κής δι­ί­στα­νται για την πα­ρά­στα­ση. Η ενα­σχό­λη­ση της ομά­δας με ένα ση­μα­ντι­κό κεί­με­νο της κυ­πρια­κής με­σαιω­νι­κής γραμ­μα­τεί­ας σε ορι­σμέ­νους προ­κά­λε­σε ιδιαί­τε­ρο προ­βλη­μα­τι­σμό. Γρά­φει η Μο­λέ­σκη: «ο ενερ­γός διά­λο­γος με κά­ποιο κλα­σι­κό κεί­με­νο ως άξο­νας μιας πα­ρά­στα­σης ενο­ποι­η­μέ­νου θε­ά­τρου εί­ναι και αυ­τός ένας δρό­μος ολι­σθη­ρός που μπο­ρεί να οδη­γή­σει την ομά­δα σε μια πτή­ση ή μια πτώ­ση. […] Η υπο­κει­με­νι­κό­τη­τα των ατο­μι­κών φω­νών που συ­νη­θί­ζε­ται στο επι­νοη­μέ­νο θέ­α­τρο δεν ήταν αι­σθη­τή, κα­θώς τα κεί­με­να των «προ­σω­πι­κών αντι­δρά­σε­ων» ηχού­σαν κοι­νό­το­πα».^[19] Από την άλ­λη, γρά­φει η Γε­ωρ­γί­ου στην κρι­τι­κή της, σχο­λιά­ζο­ντας τό­σο το σκη­νι­κό κεί­με­νο όσο και τη συ­μπε­ρί­λη­ψη της πα­ρά­στα­σης στα «Κύ­πρια», « […] το κεί­με­νο κα­τόρ­θω­σε κά­τι ευ­φυ­ές: να σχο­λιά­σει έμ­με­σα αλ­λά με καυ­στι­κό­τη­τα πρό­σφα­τα γε­γο­νό­τα που συ­γκλό­νι­σαν την Κύ­προ. Ήταν ένα κεί­με­νο που μας αφο­ρού­σε, κι εξέ­φρα­ζε πολ­λές από τις σκέ­ψεις και τις αντι­δρά­σεις όλων μας, όταν βιώ­να­με αυ­τά τα γε­γο­νό­τα. Πα­ρά τις ατέ­λειές του, το κεί­με­νο πέ­τυ­χε το στό­χο του που, όπως πε­ρι­γρά­φε­ται στο ει­σα­γω­γι­κό ση­μεί­ω­μα της πα­ρά­στα­σης, ήταν η «πα­ρου­σί­α­ση της ση­με­ρι­νής ψευ­δαί­σθη­σης της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας», των ση­με­ρι­νών ιστο­ρι­κών και άλ­λων συν­θη­κών που, ως βιώ­μα­τα, χα­ρα­κτη­ρί­ζο­νται από μια δό­ση υπο­κει­με­νι­κό­τη­τας και μυ­θο­πλα­σί­ας […] Στο σύ­νο­λό της ήταν μια αξιό­λο­γη προ­σπά­θεια, και συ­νά­μα μια άρ­τια εγ­χώ­ρια πα­ρα­γω­γή».^[20]

Πρό­κει­ται για μια εναλ­λα­κτι­κή πα­ρά­στα­ση, σκη­νο­θε­τη­μέ­νη από την Έλε­να Αγα­θο­κλέ­ους με αφορ­μή το διε­θνές φε­στι­βάλ «Κύ­πρια». Χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται από σαρ­κα­στι­κή διά­θε­ση και απο­τε­λεί ακό­μη μια προ­σπά­θεια απο­δό­μη­σης της κυ­ρί­αρ­χης αφή­γη­σης του Μα­χαι­ρά. Ο τί­τλος εί­ναι και πά­λι εν­δει­κτι­κός της σκη­νο­θε­τι­κής προ­σέγ­γι­σης που ακο­λου­θή­θη­κε (Ωδά κι εκειά (φρά­ση από το Χρο­νι­κό)= εδώ κι εκεί). Η πα­ρά­στα­ση βγαί­νει από τις θε­α­τρι­κές αί­θου­σες και συ­να­ντά το κοι­νό σε δη­μό­σιο χώ­ρο (θέ­α­τρο δρό­μου). Ένα μπου­λού­κι (ο ίδιος ο Λε­ό­ντιος Μα­χαι­ράς και τρεις υπη­ρέ­τριές του), με ένα κα­ρό­τσι και κά­ποια συ­μπρά­γκα­λα αφη­γεί­ται την ιστο­ρία του νη­σιού, δί­νο­ντας έμ­φα­ση σε διά­φο­ρα γε­γο­νό­τα της ζω­ής του Φρά­γκου βα­σι­λιά Πέ­τρου Α΄.
Οι ιστο­ρί­ες που επι­λέ­γη­καν να πα­ρου­σια­στούν απο­κα­λύ­πτουν τον ρό­λο της εξου­σί­ας. Ο φτω­χός λα­ός σχε­δόν απου­σιά­ζει από την αφή­γη­ση, για­τί άλ­λοι φρο­ντί­ζουν για αυ­τόν. Η ίδια η σκη­νο­θέ­τις σε συ­νέ­ντευ­ξή της δή­λω­σε «πα­ρ’ όλες, λοι­πόν, τις υπεν­θυ­μί­σεις του Μα­χαι­ρά, εμείς εδώ στην Κύ­προ χρό­νια με­τά, φαί­νε­ται πως πα­ρα­μέ­νου­με οι ίδιοι «απλι­κε­μέ­νοι απά­νω εις μί­αν πέ­τραν εις την θά­λασ­σαν». Απο­φα­σί­σα­με λοι­πόν να ζω­ντα­νέ­ψου­με με χιού­μορ κά­ποιες από τις ιστο­ρί­ες του και να τις πα­ρου­σιά­σου­με ως πα­ρα­δο­χή πια, ότι, ναι, δεν αλ­λά­ζει τί­πο­τα!»^[21]
Η πα­ρά­στα­ση εί­ναι πε­ρισ­σό­τε­ρο μια καυ­στι­κή κρι­τι­κή, μέ­σω της σά­τι­ρας και του σαρ­κα­σμού (και αυ­το­σαρ­κα­σμού), της εξή­γη­σης των κα­τορ­θω­μά­των και των κα­μω­μά­των των αρ­χό­ντων της επο­χής, γι’ αυ­τούς που εί­χαν σκο­πό να ηγού­νται στρα­τιών και ταυ­τό­χρο­να επι­δί­δο­νταν σε έρω­τες, μοι­χεί­ες, μο­νο­μα­χί­ες, κλο­πές αλό­γων, μη­χα­νο­γρα­φί­ες, εκτε­λέ­σεις, δο­λο­φο­νί­ες ακό­μα και ευ­νου­χι­σμούς. Αφε­ντι­κά και δού­λοι, μπερ­δεύ­ουν γε­γο­νό­τα με κου­τσο­μπο­λιά, σχο­λιά­ζουν στα κυ­πρια­κά, αφη­γού­νται στη με­σαιω­νι­κή κυ­πρια­κή διά­λε­κτο, μπλέ­κουν το πα­ρόν με το πα­ρελ­θόν, θυ­μού­νται, ξε­χνούν συγ­χέ­ο­ντας τη σει­ρά των γε­γο­νό­των.
Γρά­φει η Μο­λέ­σκη για την πα­ρά­στα­ση: «η επι­λο­γή των ιστο­ριών εί­ναι, φυ­σι­κά, αυ­τή που μπο­ρεί να προ­κα­λέ­σει κου­τσο­μπο­λί­στι­κη διέ­γερ­ση σε μια δια­χρο­νι­κή κου­ζί­να, μια και η πο­λυ­στρω­μα­τι­κό­τη­τα του κει­μέ­νου του Μα­χαι­ρά δι­καιώ­νει και μια τέ­τοια οπτι­κή. Το κεί­με­νο επι­κε­ντρώ­νε­ται στον βίο του Πέ­τρου Α', αλ­λά οι μπρος πί­σω «ιστο­ρι­κές» προ­ε­κτά­σεις απλώ­νο­νται στην πο­λυαί­ω­νη πο­ρεία της Κύ­πρου. Η ου­σία του θε­α­τρι­κού εγ­χει­ρή­μα­τος έγκει­ται στην προ­σπά­θεια να με­τα­δο­θεί ο αυ­το­σαρ­κα­σμός των δη­μιουρ­γών και στο κοι­νό τους […] Συ­μπα­θέ­στα­τη πα­ρά­στα­ση».^[22]

Συ­μπε­ρά­σμα­τα

Συ­νο­ψί­ζο­ντας, θα λέ­γα­με ότι το κεί­με­νο του Λε­ό­ντιου Μα­χαι­ρά, τό­σο από άπο­ψη πε­ριε­χο­μέ­νου, όσο και από άπο­ψη δο­μής, απο­τέ­λε­σε πη­γή έμπνευ­σης για τους Κύ­πριους, και όχι μό­νο, σκη­νο­θέ­τες/τι­δες, οι οποί­οι με τις προ­σεγ­γί­σεις τους κα­τά­φε­ραν να επα­νερ­μη­νεύ­σουν αυ­τό το κεί­με­νο σταθ­μό για την κυ­πρια­κή με­σαιω­νι­κή γραμ­μα­τεία. Η προ­φο­ρι­κό­τη­τα του κει­μέ­νου και το έντο­να δρα­μα­τι­κό στοι­χείο το κα­θι­στούν ιδιαί­τε­ρα εν­δια­φέ­ρον για τους σκη­νο­θέ­τες και πα­ράλ­λη­λα πρό­κλη­ση να ανα­με­τρη­θούν μα­ζί του ξε­δι­πλώ­νο­ντας ο κα­θέ­νας τη φα­ντα­σία και τη δη­μιουρ­γι­κό­τη­τά του, προ­σφέ­ρο­ντάς τους τη δυ­να­τό­τη­τα να το με­τα­φέ­ρουν στη σκη­νή, κά­νο­ντας μια νέα ανά­γνω­ση. Αν προ­σέ­ξου­με τους τί­τλους των πα­ρα­στά­σε­ων (Το Χρο­νι­κό της Κύ­πρου, Ιστο­ρί­ες …. από τη γλυ­κειά χώ­ρα Κύ­προ, Πα­ρε­ξή­γη­σις της γλυ­κεί­ας χώ­ρας Κύ­πρου, Ωδά κι εκειά) θα δια­πι­στώ­σου­με ότι εί­ναι εν­δει­κτι­κοί των σκη­νο­θε­τι­κών προ­σεγ­γί­σε­ων που ακο­λου­θή­θη­καν. Ο κά­θε σκη­νο­θέ­της/τι­δα στο­χεύ­ο­ντας σε κά­τι δια­φο­ρε­τι­κό βα­σί­στη­κε στο κεί­με­νο, ώστε να εκ­φρά­σει τους προ­βλη­μα­τι­σμούς, τις δια­πι­στώ­σεις, αλ­λά και τις αγω­νί­ες του τό­σο για τον ίδιο τον άν­θρω­πο κα­θ’ αυ­τόν, όσο και για την τύ­χη και το μέλ­λον της Κύ­πρου. Πρό­κει­ται για τέσ­σε­ρις δια­φο­ρε­τι­κές προ­σεγ­γί­σεις, που απο­δει­κνύ­ουν το πό­σο εν­δια­φέ­ρον, αλ­λά και ανοι­κτό σε ερ­μη­νεί­ες και νοη­μα­το­δο­τή­σεις πα­ρα­μέ­νει το κεί­με­νο του Μα­χαι­ρά.

_{Βιβλιογραφία}

E. Ayensa Prat (1999), Erytheia, Revista de Estudios Bizantinos y Neogriegos, τ. 20, Μα­δρί­τη.
E. Faral (επιμ.) (1924), Robert de Clari: La Conqȇte de Constantinople, τ.2, Librairie Ancienne Edouard Champion, Πα­ρί­σι.
E. Faral (επιμ.) (1961), Villehardouin: La Conqȇte de Constantinople, τ. 2, Société d’ Edition «Les belles Lettres», Πα­ρί­σι.
H. J. Chaytor (1966), From Script to Print: An Introduction to Medieval Vernacular Literature, W. Heffer & Sons Ltd, Κέ­μπριτζ.
J.A.C. Buchon (επιμ.) (1835), Les Chroniques de Sire Jean Froissart, τ. 3, A. Desrez, Librairie Editeur, Πα­ρί­σι.
P.W. Erbury (1999), Journal of Medieval History, τ. 25, τχ. 1.
W. Labov (1972), Language in the Inner City: Studies in the Black English Vernacular, University of Pennsylvania Press, Φι­λα­δέλ­φεια.
W. Ryding (1971), Structure in Medieval Narrative, The Hague, Mouton, Πα­ρί­σι.
Γ. Χα­τζη­δά­κης (1998), εφ. H Kαθη­με­ρι­νή, 19 Ιου­λί­ου.
Λ. Μα­χαι­ράς (2015), Χρο­νι­κόν. Εξή­γη­σις της γλυ­κεί­ας χώ­ρας Κύ­πρου, η ποία λέ­γε­ται Κρό­να­κα του­τέ­στιν Χρο­νι­κόν, Εν­δυ­μί­ων.
Μ. Μω­υ­σέ­ως (2013), Πο­λί­της, 16 Σε­πτεμ­βρί­ου, Λευ­κω­σία.
Μ.Πιε­ρής (1996), «Γύ­ρω από τον Λε­ό­ντιο Μα­χαι­ρά. Ιστο­ρι­κή και Θρη­σκευ­τι­κή Συ­νεί­δη­ση/Γλώσ­σα και Λο­γο­τε­χνι­κό­τη­τα, Αφη­γη­μα­τι­κή και Δρα­μα­τι­κή Δο­μή», στο: Λ. Λο­ΐ­ζου Χα­τζη­γα­βρι­ήλ (επιμ.), Λε­ό­ντιος Μα­χαι­ράς-Γε­ώρ­γιος Βου­στρώ­νιος, Δύο Χρο­νι­κά της Με­σαιω­νι­κής Κύ­πρου, Ίδρυ­μα Ανα­στά­σιος Γ. Λε­βέ­ντης, Λευ­κω­σία, 35-54.
Ν. Ανα­ξα­γό­ρου (1996), «Αφη­γη­μα­τι­κές και Υφο­λο­γι­κές Δο­μές στο Χρο­νι­κό του Λε­ό­ντιου Μα­χαι­ρά», στο: Λ. Λο­ΐ­ζου Χα­τζη­γα­βρι­ήλ (επιμ.), Λε­ό­ντιος Μα­χαι­ράς-Γε­ώρ­γιος Βου­στρώ­νιος, Δύο Χρο­νι­κά της Με­σαιω­νι­κής Κύ­πρου, Ίδρυ­μα Ανα­στά­σιος Γ. Λε­βέ­ντης, Λευ­κω­σία, 21-33
Ν. Μο­λέ­σκη (2013), «Πα­ρε­ξή­γη­σις της Γλυ­κεί­ας χώ­ρας Κύ­πρου» του Κύ­ρου Πα­πα­βα­σι­λεί­ου, Εφτά Μέ­ρες Πο­λι­τι­σμός, 22 Σε­πτεμ­βρί­ου, 6.
Ν. Μο­λέ­σκη (2017), «Η ου­σία στον αυ­το­σαρ­κα­σμό», εφ. Ο Φι­λε­λεύ­θε­ρος, 15 Οκτω­βρί­ου.
Χ. Γε­ωρ­γί­ου (2013), «Πα­ρε­ξή­γη­σις της Γλυ­κεί­ας Χώ­ρας Κύ­πρου», περ. Άνευ, τχ. 49, σς. 67-68.