Ο Τζον Άσμπερι (Ρότσεστερ, 28 Ιουλίου 1927 - Χάντσον, 3 Σεπτεμβρίου 2017) είναι κορυφαίος ποιητής της αγγλικής γλώσσας, ο πιο ανατρεπτικός και ανανεωτικός, τιμημένος με μεγάλα αμερικανικά και διεθνή βραβεία και μεταφρασμένος σε πολλές γλώσσες. Υπήρξε επίσης κριτικός τέχνης και δοκιμιογράφος, μεταφραστής γαλλικής ποίησης κυρίως (τελευταία του μετάφραση οι Φωτισμοί του Αρθούρου Ρεμπό) και δημιουργός μεγάλου αριθμού κολάζ που έχει παρουσιάσει σε διαδοχικές εκθέσεις στη Νέα Υόρκη η ιστορική γκαλερί Tibor de Nagy, η οποία τη δεκαετία του 1950 έπαιξε έναν σημαντικό ρόλο στην ανάδειξη της ποίησης των λεγόμενων ποιητών και ζωγράφων την Νέας Υόρκης. Ήδη το 1953 η Tibor de Nagy Gallery είχε δημοσιεύσει την πρώτη ποιητική συλλογή του Άσμπερι Turandot and Other Poems.
Το βραβείο Νομπέλ λογοτεχνίας δεν το έλαβε τελικά παρόλο που για χρόνια το όνομά του ήταν στις λίστες των υποψηφίων τού παγκόσμιου τύπου. Δεν έχει και πολλή σημασία αυτό, αλλά μας δίνεται η ευκαιρία να μιλήσουμε για έναν πιθανό λόγο αυτής της στάσης, ο οποίος είναι η αδυναμία να συνοψιστεί με λίγα λόγια η αισθητική και η φιλοσοφία της ποίησής του. Η δική μου προσπάθεια σε μια από τις υπηρεσιακές μου προτάσεις στη Σουηδική Ακαδημία έχει ως εξής;
Προτείνω τον Τζον Άσμπερι, «ο οποίος με τη βοήθεια μιας από τις πιο ιδιάζουσες και πιο οξυδερκείς λογοτεχνικές γλώσσες της εποχής μας δημιούργησε έναν μοναδικό λυρικό κόσμο που είναι καθοριστικός για έναν καταφατικό τρόπο σκέψης και για μια ζωή απαλλαγμένη από ιδεολογικές, ιεραρχικές και περιοριστικές αξίες και προτεραιότητες.»
Σε διάφορα εισαγωγικά ή δοκιμιακά κείμενα στα ελληνικά, αγγλικά και σουηδικά έχω εκτεταμένα συζητήσει την ποίηση του Άσμπερι και επανέλθει διεξοδικά στον ρόλο της κατάφασης σ’ αυτήν. Π.χ. το 1991 («Ο βόμβος της ζωής», Εντευκτήριο 17), γράφοντας για το βιβλίο-ποίημα Flow Chart, σημείωσα μεταξύ άλλων:
«Καμιά πλευρά της ζωής δεν του είναι αδιάφορη. Αντίθετα. Με την δαιμόνια και ευδαίμονα δύναμή του διεισδύει σε χώρους και σε καταστάσεις που είναι εντελώς αδιανόητες ή απρόσιτες σε άλλους και επιστρέφει στην επιφάνεια του ποιήματός του με το πιο ασυνήθιστο υλικό που μεταβάλλει συνεχώς την εικόνα στο διάγραμμα της ζωής. Στο FlowChart, εκτός από κάποιο συναίσθημα απροσδιόριστης ευτυχίας, λύπης, νοσταλγίας που επανέρχεται συχνά, εκτός από την επιβλητική στόχαση πάνω σε κάθε είδους κοινοτοπίες, τις απόπειρες να ειπωθεί κάτι που πάντα καταλήγουν στο να λέγεται κάτι άλλο, συναντάμε κάθε τόσο κι έναν αυτοχλευαστικό σαρκασμό, μια πικρία, μια ήρεμη αγανάκτηση που επειδή δεν στρέφεται εναντίον κανενός διατηρεί την αξιοπρέπειά της, ένα αναγκαίο για την αντιμετώπιση της ζωής κυνισμό.»
Και το 1993 στο ίδιο περιοδικό, γράφοντας για τη συλλογή Hotel Lautréamon («Ποίηση της κατάφασης» Εντευκτήριο 25, χειμώνας 1993-1994), συγκέντρωσα τις εξής εντυπώσεις:
«Ένα αίσθημα, ευτυχίας με γεμίζει πάντα και αυθωρεί όταν διαβάζω ποίηση του Τζον Άσμπερι. Η πηγή της ευτυχίας αυτής θα πρέπει να αναζητηθεί στη επίγνωση ότι η ποιητική του αρχίζει εκεί που η ίδια η ποίηση ή η γεγυμνασμένη αντίληψη περί ποιήσεως φτάνει στο απώτατο όριό της.»
Και πιο λίγο πιο κάτω:
«Το Ξενοδοχείο Λωτρεαμόν αποτελείται από ογδόντα δύο ποιήματα και διπλάσιο, σχεδόν, αριθμό σελίδων. Και σε τούτο το έργο η λυρική μεταρσίωση δεν προέρχεται μόνο από την θεματική, την λεκτική, την εικαστική και την συνειρμική δύναμή του, αλλά και από μια πλούσια και ποικιλοτρόπως καταφατική χειρονομία, η οποία οδηγεί τον αποδέκτη της στην ελευθερία με το να μην σέβεται και με το να μην επιτρέπει κανενός είδους περιορισμούς.Η κατανόηση του πως η καταφατική αυτή χειρονομία διαμορφώνει και διαμορφώνεται από την ποιητική του Άσμπερι θα πρέπει να είναι από τους πιο ουσιαστικούς όρους για κάθε αναγνώστη που επιθυμεί κάτι παραπάνω από τη μέγιστη δυνατή απόλαυση λυρικών εξερευνήσεων. Και τούτο επειδή η καταφατική αυτή χειρονομία στηρίζεται στην αισθητική και την ηθική στάση που παίρνει ο ποιητής έναντι αυτού που ο ίδιος δημιουργεί και αυτού που καθιστά δυνατή την δημιουργία του. Ίσως να μην υπάρχει τίποτε πιο επείγον στην εποχή μας από την αδιάκοπη επιδίωξη της κατάφασης και της εφαρμογής της σε όλο και περισσότερους χώρους.
Ωστόσο δεν είναι καθόλου εύκολο να δείξουμε αυτό που στην ποίηση του Άσμπερι αποτελεί το καταφάναι. Δεν είναι εύκολο να δείξουμε οτιδήποτε. Συγχρόνως κανένας αναγνώστης δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι αισθάνεται κάποιο δάχτυλο στραμμένο καταπάνω του. Πάνω απ’ όλα το δεικνύναι, εμπρόθετο ή μη, είναι αδύνατο στην ποίηση του Άσμπερι. Και τούτο ακριβώς δείχνει προς την κατεύθυνση μιας πρώτης κατανόησης των συστατικών της κατάφασης.»
Το αίσθημα της ασύλληπτης, καταφατικής ανοιχτότητας, της αδιάκοπης ροής ετεροτήτων, της διασποράς του λόγου και της λογικής χαρακτηρίζει και την ίδια τη γλώσσα των ποιημάτων του Άσμπερι, καθώς αυτή υπερβαίνει συχνά και με μεγάλη άνεση τη συντακτική ορθότητα και τη λεκτική μονοσημία. Αυτό κάνει τη μετάφρασή της σε άλλη γλώσσα πολύ δύσκολη και ριψοκίνδυνη. Από τη δεκαετία του 1980 έως τον θάνατό του ο Άσμπερι με βοηθούσε οποτεδήποτε χρειάστηκε να κατανοήσω παραλλαγμένες ιδιωματικές εκφράσεις, προσωπικές του συνηχήσεις, διφορούμενες έννοιες και άγνωστες σε μένα ή εντελώς απίθανες διακειμενικές πηγές και συρροές.
Με τα χρόνια η σχέση μας, χάρη στην ποίησή του και τον φιλικό, γενναιόδωρο χαρακτήρα του, γινόταν όλο και πιο στενή, και έτσι εκτός από τη Σουηδία και τη Νέα Υόρκη βρεθήκαμε και στη Θεσσαλονίκη, όταν το 1997 τον καλέσαμε να λάβει μέρος μαζί με τον Κένεθ Κοκ στο πρόγραμμα της Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Ξεφεύγοντας από την υπόλοιπη παρέα (τον σύζυγό του Ντέιβιντ Κερμάνι, τον Κοκ και τη σύζυγό του Κάρεν), χωρίς σχέδιο και στόχο, όπως περίπου στην ποίησή του, πήγαμε σε κάποια μπαρ και καταστήματα της πόλης, καταλήγοντας στα ανδρικά ενδύματα του Καρούζου, όπου ο Άσμπερι αγόρασε ένα ελληνικό σακάκι. Μέχρι να καταλήξει σε ποιο όμως έδειξε την ίδια ήρεμη αυτοαμφισβήτηση που διαπνέει την ποίησή του. Η δε τελική επιλογή και αποδοχή είχε συγχρόνως και τον απαλό αέρα της υποχώρησης, της απόσυρσης από την πράξη της αγοράς, μιας υποδοχής τόσο διακριτικής που άγγιζε την αυτοδιαγραφή της. Περισσότερο από το σακάκι χάρηκε όλη τη διαδικασία της γνωριμίας με τον χώρο και τους ανθρώπους του.
TO ΣΠITI TOY ΤΖΟΝ ΑΣΜΠΕΡΙ
( Ψηφιακή περιήγηση. Ακούγεται και η φωνή του )
Βιβλία του Τζον Άσμπερι στα Ελληνικά:
Συρμός σκιά, εισαγωγή, μετάφραση, σημειώσεις Βασίλης Παπαγεωργίου, Εστία 1994.
Αυτοπροσωπογραφία σε κυρτό κάτοπτρο, μετάφραση Χάρης Βλαβιανός, επίμετρο Χάρολντ Μπλουμ, Νεφέλη 1995, 1999.
John Ashbery και Kenneth Kock, Στη σκιά του τρένου, Επιλογή, εισαγωγή και μετάφραση Βασίλης Παπαγεωργίου, Υπερίων 1997.
Κορίτσια σε φυγή, μετάφραση και επίμετρο Βασίλης Παπαγεωργίου, Νέα Εστία τχ. 1840, 2011 και εκδ. Σαιξπηρικόν 2021.
