1. Σήμερα το πρωί επινόησα τις πρώτες ασκήσεις δημιουργικής γραφής του νέου εξαμήνου. Η πληκτρολόγηση της φράσης «Το όνομά σας εδώ» στην πάνω δεξιά γωνία της σελίδας προκάλεσε ένα γλυκό και θλιβερό γέλιο μέσα μου. Θα το εξηγήσω στους μαθητές μου της δημιουργικής γραφής; Μάλλον όχι σήμερα· πολύ μεγάλη ιστορία για την όλο και λιγότερη διάθεση προσοχής που δείχνουν.
2. Ο Joseph Harrison το λέει στην έξυπνη και εκτενή εισαγωγή του στη συλλογή μας Un mondo che non può essere migliore: poesie scelte 1956-2007 (Ένας κόσμος που δεν μπορεί να είναι καλύτερος: Επιλογή ποιημάτων, Ρώμη, εκδ. Sossella 2008). Μεταφράζω από τα ιταλικά στα αγγλικά (δεν έχω πλέον το πρωτότυπο): «Όταν άρχισα να σπουδάζω ποίηση στο Γέιλ στα τέλη της δεκαετίας του 1970, το όνομα στα χείλη όλων ήταν Τζον Άσμπερι. Ήταν ο πιο σημαντικός, ο ποιητής του οποίου το πιο πρόσφατο έργο έπρεπε να είχες διαβάσει αν ήθελες να καταλάβεις την κατάσταση της τέχνης και να είσαι au courant. Όταν επέστρεψα στο Γέιλ εικοσιπέντε χρόνια αργότερα, ο ποιητής για τον οποίο μιλούσαν περισσότερο οι νεαροί αναγνώστες, και του οποίου το πιο πρόσφατο έργο ήταν μια υποχρεωτική ιεροτελεστία, ήταν ακόμη ο Τζον Άσμπερι.»
3. Παρόλο που μάλλον είμαι ένα ποιητικό και παιδαγωγικό προϊόν της δεκαετίας του 1980 και 90, μπορώ και γω να διαβεβαιώσω ότι το όνομα στα χείλη όλων ήταν Τζον Άσμπερι. Θυμάμαι καθαρά μια συμμαθήτριά μου στο Κολούμπια σ’ ένα πάρτι στο East Village: πράσινο βλέμμα, κομψή, το τσιγάρο της αναπαυμένο με χάρη ανάμεσα στα δάχτυλά της: «Λοιπόν, ο Άσμπερι μπορεί και το κάνει». Δεν θυμάμαι ακριβώς τι ήταν αυτό που μπορούσε να κάνει ο Άσμπερι, αλλά σαφώς ήταν αυτό που πολλοί από εμάς επιθυμούσαν.
4. Εξομολόγηση 1: Ο Άσμπερι δεν ήταν ο αγαπημένος μου ποιητής. Η Αφροδίτη μου είναι στην Παρθένο· πέρασα τα μεταπτυχιακά μου χρόνια ερευνώντας τη μορφή. Μήπως όμως αντιφάσκω στο ίδιο μου το επιχείρημα; Τότε λοιπόν αντιφάσκω στο ίδιο μου ακριβώς το επιχείρημα. Ο Άσμπερι εμπεριέχει πολλά πράγματα. Ο Άσμπερι φυσικά έγραψε σε πολλές μορφές. Παντούμ, σεστίνες, πυκνογραμμένα τετράστιχα.
5. Εξομολόγηση 2: Δεν καταλάβαινα καλά πώς να διαβάσω τον Άσμπερι. Πιστεύω ότι δεν είμαι η μόνη εδώ. Δεν καταλάβαινα καλά πώς να απολαμβάνω τον Άσμπερι. Φανταστείτε λοιπόν το σύνολο των συναισθημάτων από τις αρνητικές μου ικανότητες όταν μετακόμισα στην Ιταλία, έχοντας παντρευτεί έναν καταξιωμένο μεταφραστή [τον Damiano Abeni], του οποίου το τότε τεράστιο έργο ήταν, όπως μαντέψατε, μια μεγάλη επιλογή ποιημάτων του Άσμπερι. Ο ίδιος ο Τζον, μαζί με τον Joseph και τον Damiano, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην επιλογή των ποιημάτων που συμπεριλήφθηκαν.
6. Εκείνο το πρώτο μου καλοκαίρι κατέβαινα τις σκάλες διψασμένη για καφέ και ο Damiano, στρωμένος ήδη στη δουλειά, άρχιζε τις ερωτήσεις: «Μπορώ να σου κάνω μια ερώτηση;» (Μπορώ να πιω λίγο καφέ πρώτα;) «Κοίτα αυτό τον στίχο. Νομίζεις ότι σημαίνει α, ή β ή γ;» Και η απάντηση, αναπόφευκτα, ήταν «Ναι. Όλα τα παραπάνω.
7. Ξεκινούσαν έτσι έντονες συζητήσεις για τη φύση της μετάφρασης, τις επιλογές που πρέπει να κάνει ένας μεταφραστής (ή δύο), είτε ψάχνει για ήχο ή αίσθηση, εικόνα ή υπαινιγμό. Από τον Παρμιτζανίνο στον Ποπάι, από τη λέξη quincunx στη λέξη clematis, λέγεται ότι ο Άσμπερι έχει το ευρύτερο λεξιλόγιο στη σύγχρονη αμερικανική ποίηση. Το πιστεύω.
8. Σήμερα το πρωί, πήρα από τη βιβλιοθήκη μου τον προαναφερθέντα, βαρύ (309 σελίδων!), δίγλωσσο τόμο. Τι μόχθος αγάπης που τελικά αποδείχθηκε. Το βιβλίο είχε καλή υποδοχή και αποτέλεσε ένα είδος καμπής για την ιταλική ποίηση. Έλαβε πολλές θετικές κριτικές. κέρδισε το Ειδικό Βραβείο του ιδρύματος Premio Napoli. Αλλά ίσως ακόμα πιο σημαντικό είναι το πώς οι Ιταλοί ποιητές και κριτικοί, χρόνια τώρα, πλησιάζουν τον Damiano κι εμένα για να μας πουν «Ω, αυτό το βιβλίο άλλαξε τις ιδέες μου για την ποίηση» ή κάτι παρόμοιο.
9. Είναι συγκινητικό όταν κατεβάζω αυτό το βιβλίο από το ράφι. Κολλημένο στη μέσα μεριά του εξωφύλλου είναι ένα χαρτάκι με το τηλέφωνο του σπιτιού του John και του David στο Hudson, NY. Μετά τον θάνατο του Τζον τηλεφωνούσαμε τον Ντέιβιντ πότε πότε, να μάθουμε τι κάνει· πράγμα που με κάνει να σκεφτώ ότι πρέπει πραγματικά να του τηλεφωνήσουμε αυτή την εβδομάδα. Πέρασε καιρός.
10. Διπλωμένο στη σελίδα του «Παράδοξα και οξύμωρα» βρίσκω ένα επιστολόχαρτο του ξενοδοχείου Marriott Rome Park. Ο Τζον θα το εκτιμούσε αυτό. Πάνω του υπάρχουν οι δικές μου σημειώσεις, για κάποια διάλεξη ή ανάγνωση που κάναμε. Γραμμένες με εκπληκτικά ευανάγνωστο τουρκουάζ μελάνι (πρέπει να σχεδίαζα να διαβάσω από αυτό το χαρτί) είναι οι υπενθυμίσεις μου:
α. συχνή δημιουργία νοήματος με πλάγιο τρόπο – δεξιόμυαλη, όχι αφηγηματική ή γραμμική.
β. μπορεί συχνά να διαβαστεί ως αναφορά στην ποίηση – ποιήματα ars poetica.
γ. μη συμπληρωμένο ε/μείς – προσωπική αυτοβιογραφία – ή ευκολοδιάβαστη – αλλά μια αυτοβιογραφία πολιτιστικών εμπειριών – από το υψηλό στο χαμηλό – από τον Παρμιτζανίνο στον Ποπάι.
δ. πολύ βαθιά επίγνωση της λογοτεχνικής και πολιτιστικής ιστορίας που χρησιμοποιείται για τους δικούς του διασκεδαστικούς και σοβαρο-διασκεδαστικούς σκοπούς – σαν αφηρημένη τέχνη: δεν μπορείς πάντα να πεις τι λέει, αλλά είναι αποτελεσματική και επιστρέφεις σ’ αυτή και λες, Ω, εντάξει – τώρα κατάλαβα. Μέρος της διασκέδασης είναι η χρήση της κοινής μας γλώσσας για να δημιουργήσει κάτι που προκαλεί έκπληξη, όπως το «It was just their pot luck» [«είχαν θεόστραβη τύχη»].
11. Τον παγωμένο χειμώνα του 2015 με το χιόνι να πέφτει ακατάπαυστα, οδηγώντας μέσα στα χιόνια και στα χιονόνερα επισκεφτήκαμε τον Τζον και τον Ντέιβιντ στο ωραίο τους σπίτι στο Χάντσον. Μας καλωσόρισαν θερμά στο σπίτι αυτό που ήταν γεμάτο τέχνη και ωραία έπιπλα και προσωπικότητα. Τον καιρό εκείνο ο Τζον υπέφερε ήδη έντονα από, όπως είπε, «προβλήματα κινητικότητας», προφέροντας τις λέξεις με τρόπο που έκανε τη φράση καινούρια. Τους φέραμε ζελέ μήλου της Talbott & Arding Cheese & Provisions. Αυτός μας φάνηκε ένας υγιεινός τρόπος να ικανοποιήσει ο Τζον την αδυναμία του στα γλυκά, και χάρηκε πολύ.
12. Ανεβήκαμε όλοι στο καθιστικό του δεύτερου ορόφου. Όσο κι αν ήθελα να δώσω πλήρη προσοχή στον Τζον και τον Ντέιβιντ καθώς μιλούσαν, τα μάτια μου δεν σταματούσαν να περιφέρονται. Είχα φωλιάσει στον λευκό καναπέ ακριβώς απέναντι από αυτό που ο Τζον αποκαλούσε «Ο γυναικείος τοίχος». Τα έργα της Jane Freilicher, της Anne Dunn, της Helen Frankenthaler, της Nell Blaine και της Elaine de Kooning αντάμειψαν το βλέμμα μου. Δεξιά μου, στηριγμένο στο τζάκι, το πορτρέτο του Τζον από τον R. B. Kitaj. Λέγεται ότι δεν του άρεσε και πολύ του Τζον, αλλά εγώ το βρήκα όμορφο.
13. Καθώς διασχίζαμε το σπίτι βγαίνοντας είδαμε πολλά κολάζ του Τζον σε διάφορα στάδια τελικής επεξεργασίας. Είμαι σίγουρη ότι έχουν ήδη πουληθεί όλα.
14. Ακολουθώντας το νήμα του σημείου 10.β στο κολάζ αυτό για τον Άσμπερι: Ars poetica. Είναι πολύ δύσκολο να απαριθμήσει κάποιος (ή κάποιοι) τα αγαπημένα του ποιήματα του Άσμπερι, αλλά ένα από τα δικά μου σίγουρα είναι το μικρό και παράξενο «Αυτό το δωμάτιο», που πρωτοεμφανίστηκε στο (ναι, ξέρατε ότι θα το έλεγα) Your Name Here [ 2000 – μτφρ.του ποιήματος Β. Παπαγεωργίου στο περ. Ποίηση 14, 2000 και κριτική παρουσίαση τής συλλογής στην ιστοσελίδα: https://chromatachromata.com/Καταφάσεις-bejakelser-affirmations/ ].
15. Νάτο, στη μικροσκοπική, θαυμάσια, κάπως μυστηριώδη ολότητά του:
Αυτό το δωμάτιο
Το δωμάτιο στο οποίο μπήκα ήταν το όνειρο του δωματίου αυτού.
Όλα εκείνα τα πόδια στον καναπέ ήταν σίγουρα δικά μου.
Το οβάλ πορτρέτο
ενός σκύλου ήμουν εγώ σε νεαρή ηλικία.
Κάτι φέγγει, κάτι έχει αποσιωπηθεί.
Τρώγαμε μακαρόνια κάθε μεσημέρι
εκτός απ’ τις Κυριακές, οπόταν πείθαμε ένα μικρό ορτύκι
να μας σερβιριστεί. Γιατί σου τα λέω αυτά;
Δεν είσαι καν εδώ.
Επειδή αυτό το υπέροχο, παράξενο, ελάχιστο ποίημα ουσιαστικά μας νουθετεί να το πράξουμε, θα το διαβάσω φράση προς φράση, αν όχι στίχο προς στίχο.
Η ars poetica με τις κινήσεις της στο ποίημα «Αυτό το δωμάτιο» γίνεται πολύ πιο ξεκάθαρη όταν δούμε την ιταλική μετάφραση στην αντικριστή σελίδα: «Questa Stanza». Είναι μια πρόσκληση να μπούμε στο [στα ιταλικά] δωμάτιο/στροφή [στα αγγλικά] αυτού του ποιήματος και να το αντιμετωπίσουμε σαν στροφή/δωμάτιο. Το «όνειρο» λειτουργεί με δυο τρόπους. Αρχικά μπαίνουμε στην πλατωνική επικράτεια, όπου το όνειρο του δωματίου μας πάει ένα βήμα πιο μακριά από τη μορφή του δωματίου. Ενώ ο Πλάτων ήθελε να διώξει τους ποιητές από την Πολιτεία του, ο Άσμπερι σίγουρα μας καλωσορίζει. Εδώ ταιριάζει και μια άλλη έννοια του ονείρου: ονειροπόληση, αυτή η θαμπή, στοχαστική κατάσταση από την οποία μπορεί να προκύψει ένα ποίημα.
Μερικές φορές η ποίηση εμφανίζεται με μετρικούς πόδες, μερικοί από τους οποίους (οι δικοί του) βρίσκονται πάνω στον καναπέ. Όχι σε σοφά, ούτε σε ντιβάνι, αλλά σε καναπέ, με χρήση της υπέροχης, ζεστής άρθρωσης των μέσων του αιώνα που επανέρχεται στη δουλειά του, θυμίζοντάς μου πώς μιλούσαν οι παππουδογιαγιάδες μου. Κατά τη διάρκεια των 90 χρόνων του Άσμπερι, που εκτείνονταν σε μεγάλο μέρος του 20ού αιώνα και σ’ ένα μεγάλο κομμάτι του μέχρι τώρα 21ου, η αμερικανική δημοτική γλώσσα σίγουρα άλλαξε και εξελίχθηκε. Για τον ίδιο, αυτά τα 90 χρόνια γλώσσας παρείχαν μια πλούσια και συνεχώς διευρυνόμενη τράπεζα από την οποία έπαιρνε λέξεις.
Αφθονούν επίσης οι λογοτεχνικές αναφορές. Η επόμενη εικόνα, το ελαφρώς αλλόκοτο «οβάλ πορτρέτο / ενός σκύλου» μας παραπέμπει από το διήγημα του Πόε, «Το οβάλ πορτρέτο», στο Πορτρέτο του καλλιτέχνη ως νεαρού σκύλου του Ντίλαν Τόμας, το οποίο δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί πλάγιος φόρος τιμής στο Πορτρέτο του καλλιτέχνη σε νεαρή ηλικία του Τζέιμς Τζόις. Αυτή την αίσθηση λογοτεχνικής συνέχειας ενσαρκώνει σαφώς ο Άσμπερι – από «νεαρή ηλικία» μέχρι τη δουλειά των τελευταίων του χρόνων.
Δεν υπάρχει μετάβαση στον επόμενο, υπέροχο στίχο: «Κάτι φέγγει, κάτι έχει αποσιωπηθεί.»
Πάντα θεωρούσα ότι αυτός ήταν από τους πιο όμορφους και συγχρόνως πιο χρήσιμους στίχους σε όλον τον Άσμπερι. Για μένα λειτουργεί σαν ορισμός της ποίησης, εξίσου σημαντικός με την αφαίρεση της κορυφής του κεφαλιού της Ντίκινσον, με του Γουόρντσγουορθ το «συναίσθημα που ανακαλείται σε ηρεμία», με τη «σύνθεση υάκινθων και μπισκότων» του Σάντμπουργκ. Στην άριστη ποίηση κάτι φέγγει: κάτι τραβάει το βλέμμα του αναγνώστη, μια καρακάξα ένα τσαλακωμένο αλουμινόχαρτο, προσελκύοντας τον αναγνώστη. Κάτι όμως παραμένει «αποσιωπημένο»: η ποίηση δεν φωνάζει, εκφράζει συχνά τα νοήματά της επιφυλακτικά και σιωπηλά, τους λευκούς της χώρους.
Μετά τον λευκό χώρο ανάμεσα στις δυο στροφές μπαίνουμε για λίγο σε μια άλλη οικιακή περιοχή: της μαγειρικής. «Τρώγαμε μακαρόνια κάθε μεσημέρι»: ακόμη μια υπέροχη αίσθηση έκφρασης των μέσων του αιώνα. Σε ορισμένα μέρη της αμερικανικής δημοτικής γλώσσας, πριν από τον καιρό των γιάπηδων και των καλοφαγάδων και των προϊόντων από το αγρόκτημα στο τραπέζι, όλα τα ζυμαρικά ονομάζονταν μακαρόνια. Υπάρχει επίσης κάτι από [το απόμακρο] «μακαρόνι» εδώ, όχι μόνο ηχητικά, αλλά και στην παράξενη αντιπαράθεση του καθημερινού με το εξωτικό, των μακαρονιών με το «μικρό ορτύκι» που «πείθεται» να σερβιριστεί. Το «induce» είναι ένα ρήμα που δείχνει περισσότερο προς την κατεύθυνση του τοκετού [σημαίνει και «κάνω πρόκληση τοκετού», σημ. μτφρ], παρά προ το μεσημεριανό της Κυριακής, αλλά είναι μια ταιριαστή μεταφορά κάποιες φορές, όταν προσπαθείς να φέρεις ένα ποίημα στον κόσμο. Η ποίηση κι αυτή είναι ένα είδος μόχθου, συχνά μόχθου αγάπης, αλλά μερικές φορές είναι γεμάτη ωδίνες και απογοήτευση.
Οι δύο τελευταίες προτάσεις, μια ερώτηση και μια δήλωση, συνοψίζουν όμορφα την περιστασιακή απογοήτευση που δημιουργεί η ποίηση και το να είσαι ποιητής. Αυτοί οι στίχοι μιλούν επίσης για μια από τις κύριες προβληματικές παρορμήσεις του λυρισμού. Ένα ποίημα, ετυμολογικά μιλώντας, είναι απλά ένα φτιαγμένο πράγμα, προϊόν του ελληνικού ρήματος ποιεῖν, φτιάχνω. Είναι «εμπνευσμένο», από το λατινικό inspirare
«αναπνέω ή εμφυσώ». Ο ομιλητής μιλάει. Σε ποια/ποιον μιλάει; Η συνηθισμένη φύση της ποιητικής γλωσσικής πράξης είναι ότι ο αποδέκτης του συναισθήματος του ποιήματος δεν είναι παρών. Γιατί μπαίνει καν στον κόπο ο ποιητής;
Ο ποιητής εν μέρει ελπίζει το ποίημά του να μπορεί να ταξιδεύει στον χρόνο και στον πολιτισμό για να «μιλά», να «εμπνέει» περαιτέρω, γενιές αναγνωστών. Ο Άσμπερι, αναμφισβήτητα από τους σημαντικότερους και πιο ισχυρούς (για να μην αναφέρουμε και παραγωγικούς) ποιητές του 20ού / 21ου αιώνα, συνεχίζει να μιλά στους αναγνώστες, διασχίζοντας χρόνο, ωκεανούς, γλώσσες. Το έργο του είναι η επιτομή της ρήσης του Οράτιου ότι η ποίηση πρέπει να δίνει χαρά και να διδάσκει: lectorem delectando pariterque monendo.
Γιατί σου τα λέω αυτά; Δεν είσαι καν εδώ.
