Οπτική ρητορική και οπτικοποίηση της ιστορίας

Η ρητορική έχει μακρά και βαθιά παρουσία και επιρροή στην ιστορία· χέρι χέρι με την Πειθώ, γοητευτική θεότητα της ελληνικής μυθολογίας, συνδεδεμένη και με τα περί έρωτος περίπλοκα... Εδώ όμως δεν θα μας απασχολήσει η κλασική ρητορική, αλλά μερικά από την εξέλιξή της στον κόσμο των εικόνων ― στατικών ή/και κινούμενων ― μαζί με την πρόθεση πειθούς για ‘κάτι’. Η μεγάλη ιστορική επέτειος της χώρας, η Επανάσταση του 1821, τα 200 χρόνια και οι συναφείς οπτικοποιήσεις τους προκάλεσαν τα ερεθίσματα για τα παρακάτω.

Από τα παλιά γνωρίζουμε ότι όταν ο παραγόμενος λόγος ― προφορικός ή/και γραπτός ― επιδιώκει την πειθώ των αποδεκτών του για ‘κάτι’, τότε τριγυρίζουμε στα πεδία της ρητορικής. Δεν προσβλέπει εξ ορισμού στην πειθώ ο λόγος. Όταν όμως συμβαίνει, τότε γίνεται ρητορικός και ‘διεπαφή’ μεταξύ πομπού και δέκτη. Εάν αντικατασταθεί ο λόγος με εικόνα ― στατική ή/και κινούμενη ― τότε μεταφερόμαστε στο πεδίο της οπτικής ρητορικής (visual rhetoric). Και στις δύο περιπτώσεις το διακύβευμα είναι η πειθώ για ‘κάτι’, ενώ το είδος των σημαινόμενων οδηγεί στην ποιοτική αξιολόγηση της ρητορικής και της οπτικής της εκδοχής. Για αυτό και η πειθώ δεν μπορεί να είναι αδιακρίτως απορριπτέα. Το διακύβευμά της γίνεται πολύπλοκο όταν συνυπάρχει λόγος και εικόνα εφόσον η πρόθεση πειθούς για ‘κάτι’ μπορεί να έχει διαφορετικά σημαινόμενα στον λόγο και στην εικόνα. Η οπτική ρητορική αποτελεί σήμερα σύστημα· βασίζεται σε σύγχρονες επιστημονικές μεθόδους δημιουργίας οπτικών διεπαφών (visual interfaces) μεταξύ πομπού και δέκτη, κατάλληλων και αποτελεσματικών.

Αν και η μέθοδος φαίνεται να αναδεικνύεται στα τέλη του 20^ού αιώνα, προς την ψηφιακή εποχή του 21^ου, σχετικά παραδείγματα υπάρχουν αρκετούς αιώνες πριν. Ιδιαίτερα στο δεύτερο μισό του 18^ου αιώνα ― και μετά ― κατά το πέρασμα από την κυριαρχία του λόγου στις όλο και περισσότερες προκλήσεις των εικόνων. Η σπουδαία πολύσημη οπτική ρητορική του Άνθιμου Γαζή είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα ― όπως είναι άλλωστε και η Χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή στα τέλη του 18^ου αιώνα. Στοχεύει στην πειθώ που δημιουργεί η δύναμη του χάρτη ως οπτική διεπαφή. Ήταν τότε που οι εικόνες γίνονται κύριο στοιχείο στην εκλαΐκευση της γνώσης και της διάδοσής της στα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα· ανάμεσά τους και οι χαρτογραφικές απεικονίσεις. Σε όλο τον 19^ο αιώνα η εικόνα αποτέλεσε κύριο συστατικό εκπαίδευσης και επικοινωνίας, με την προσθήκη της φωτογραφίας και του κινηματογράφου. Η οπτική ρητορική με διεπαφή τους σατιρικούς χάρτες (ανθρωπόμορφων και ζωόμορφων γεωγραφικών μορφών) βρίσκει μαζική εφαρμογή στα τέλη του 19^ου αιώνα και στις αρχές του 20^ού, με διακύβευμα πειθούς την εξ ανατολών απειλή της Ευρώπης. Αλλά ακόμα και πολύ νωρίτερα, στα τέλη του 13^ου αιώνα, ο παλαβός των χαρτών μοναχός Opicinus de Canistris επιδιώκει την πειθώ με οπτική διεπαφή ένα μοναδικό ‘αιρετικό’ χαρτογραφικό παράδειγμα και πρόθεση την ηθική εξυγίανση της κοινωνίας.

Ένα κύριο χαρακτηριστικό της σύγχρονης οπτικής ρητορικής είναι η επίμονη κινητικότητα της διεπαφής της· η συχνή επανάληψη, της προσδίδει κύρος και παγιώνει την επιδιωκόμενη πειθώ πολλαπλασιάζοντάς την. Ανάμεσα στις οπτικές διεπαφές εξέχουσα θέση κατέχουν και τα δημοφιλή, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οπτικομιμίδια (visual memes) ― με ειδική κατηγορία τα χαρτομιμίδια (cartomemes), παράγωγα χαρτών. Αποτελούν φορείς ιδεών πολιτισμικής και μορφωτικής κληρονομιάς (εν τη ευρεία)· μεταδίδονται με ευχέρεια και απομνημονεύονται εύκολα. Παραδείγματα οπτικής ρητορικής υπάρχουν πολλά στις μέρες μας. Δεν είναι πάντα αθώα εφόσον η στόχευση σε ‘κάτι’, για την επίτευξη πειθούς, είναι αμφιλεγόμενη και τις περισσότερες φορές εκ του πονηρού. Οι οπτικές διεπαφές γίνονται σήμερα όλο και πιο επιστημονικές, στατικές ή/και κινούμενες, με προσθήκη λόγου ― γραπτού ή/και προφορικού ― και ήχου. Αποτελούν αντικείμενο έρευνας και μαζικής εφαρμογής, κυρίως δυτικο–αμερικανικής και βρετανικής προέλευσης, όπως άλλωστε έδειξε η αποτελεσματική οπτική ρητορική που χρησιμοποιήθηκε από επώνυμους ειδικούς στην καμπάνια του Brexit. Είναι χαρακτηριστικό το κόκκινο λεωφορείο ― ως οπτική διεπαφή ― που διέσχιζε τη χώρα με μηνύματα πειθούς για το βρετανικό εθνικό συστήματος υγείας να ‘κινδυνεύει’ από την παραμονή της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ή, παρόμοια, η οπτική ρητορική με συστηματική επαναλαμβανόμενη διεπαφή χάρτες, χαρτογραφήματα και χαρτομιμίδια που χρησιμοποιήθηκαν επιθετικά και επίσημα στη γεωγραφική γειτονιά μας, σε ανώτατο επίπεδο, με δημόσιες προβολές μαζικής θέασης σε διεθνή φόρα και ΜΜΕ. Τα χαρτογραφήματα της «γαλάζιας πατρίδας» και τα διάφορα χαρτομιμίδια με επιδίωξη την κυριαρχία σε θαλάσσιες ζώνες στην Ανατολική Μεσόγειο, αγνοώντας τη διεθνή νομιμότητα, είναι εξόφθαλμα παραδείγμα. Έφτασαν μέχρι και σε εδάφη οθωμανικής κυριαρχίας στο παρελθόν, όπως π.χ. στην πρώην οθωμανική Τριπολίτιδα και Κυρηναϊκή. Όλα αποτελούν παραδείγματα οπτικών διεπαφών στα συστήματα οπτικής ρητορικής που αναπτύχθηκαν ― προφανώς με εφαρμογή σύγχρονων επιστημονικών κανόνων ― ως μηνύματα πειθούς. Εδώ, το ζητούμενο ‘κάτι’ των πομπών από τους δέκτες είναι ο φόβος και η υποταγή. Όμως, αυτή η εκ του πονηρού χρήση της οπτικής ρητορικής μπορεί να γυρίσει ως μπούμεραγκ. Να επαναφέρει απωθητικά στη μνήμη δυσάρεστα ιστορικά συμφραζόμενα, τα κουρσέματα και την πειρατεία στις θάλασσες της Μπαρμπαριάς, τις αυθαιρεσίες, τα λύτρα, τους εκβιασμούς, τα σκλαβοπάζαρα και τις βιαιοπραγίες, που προκάλεσαν προβλήματα στη ναυτική τάξη της Μεσογείου και τις αντιδράσεις ευρωπαϊκών χωρών, αλλά και της Αμερικής λίγο μετά την ανεξαρτησία της. Είναι σχετικά άγνωστη η πολεμική δράση π.χ. των Σουηδών στις θάλασσες της Μπαρμπαριάς στο τέλος του 18^ου αιώνα και στις αρχές του 19^ου και η συμμαχία τους με τους Αμερικανούς, οι οποίοι ενεπλάκησαν στις συγκρούσεις κατά θάλασσα και ξηρά. Τότε που επιχείρησαν Αμερικανοί πεζοναύτες, με τη συνδρομή Ελλήνων πολεμιστών, «στις ακτές της Τρίπολης» για πρώτη φορά εκτός πατρώων εδαφών, όπως το θυμίζει ο ύμνος τους στις πρώτες στροφές. Το θέμα, μάλλον έλασσον στο κύριο ρεύμα της ιστοριογραφίας μας, αλλά χρονικά κοντά στην Ελληνική Επανάσταση, αποτέλεσε ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα οπτικής ρητορικής το 1950 με επιτυχημένη κινηματογραφική διεπαφή. Μια ταινία που αξίζει να τη θυμηθούμε και να τη δούμε (έστω οι κινηματογραφόφιλοι) συνειρμικά της επετείου του 1821, αλλά και ως ενδεικτική της σημασίας και του ρόλου της οπτικής ρητορικής στο μέσον του 20^ού αιώνα. Παρουσιάζει την, λίγα χρόνια πριν το 1821, (υπαρκτή) σύμπραξη Ελλήνων πολεμιστών και Αμερικανών πεζοναυτών την άνοιξη του 1805 στις νότιες ακτές της Μεσογείου, απέναντι από την Πελοπόννησο και την Κρήτη.

Το γενικό πλαίσιο της ιστορίας είναι γνωστό. Πρόκειται για τον πρώτο Πόλεμο της Μπαρμπαριάς κυρίως εναντίον της Τριπολίτιδας ― σημερινή Λιβύη ― τον οποίο άρχισε πρώτη η Σουηδία το 1800 για να συμμαχήσουν μαζί της ένα χρόνο μετά οι Ηνωμένες Πολιτείες, επί προεδρίας Θωμά Τζέφερσον, συνεχίζοντας τον πρώτο πόλεμο μέχρι το 1805. Η συμμαχία, με τη συμμετοχή του Βασιλείου της Σικελίας, πολέμησε ναυτικά τα τρία εγιαλέτια της Μπαρμπαριάς ― Τριπολίτιδα (κυρίως), Αλγέρι και Τύνιδα ― αυτόνομες επικράτειες της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Παρότι οι Σουηδοί αντέδρασαν δυναμικά πρώτοι στα κουρσέματα και την πειρατεία της Τρίπολης, στέλνοντας τρεις νέες τους φρεγάτες στον κόλπο της Σύρτης, η βιβλιογραφία της εμπλοκής τους είναι φτωχή, ίσως αδιάφορη έως ξεχασμένη. Αντίθετα η εμπλοκή των Αμερικανών στον πόλεμο αυτό, επίσης με νέες φρεγάτες και μικρή ομάδα πεζοναυτών, είναι όχι μόνο τεκμηριωμένη και τιμώμενη στην ιστορική μνήμη, αλλά έχει απασχολήσει τη βιβλιογραφία. Αποδόθηκαν μάλιστα τα εύσημα στους ολιγάριθμους Έλληνες, οι οποίοι μετά από πορεία πολλών εκατοντάδων χιλιομέτρων από την Αίγυπτο, πολέμησαν την άνοιξη του 1805 για την επιτυχία της από την ξηρά αποστολής κατάληψης της παραθαλάσσιας στρατηγικής πόλης Ντέρνα στην Κυρηναϊκή ― η Δέρνη, μεταξύ Βεγγάζης και Τομπρούκ, κοντά στα σημερινά σύνορα της Λιβύης με την Αίγυπτο.

Δεν θα προχωρήσω σε λεπτομέρειες της επιχείρησης, ούτε στο ιστορικό πλαίσιο των γεγονότων, εφόσον το ενδιαφέρον εδώ είναι η οπτική ρητορική. Άλλωστε ο Λεωνίδας Καλλιβρετάκης έδωσε, πριν από μια εικοσαετία, μια ενδιαφέρουσα συμβολή στο σχεδόν άγνωστο θέμα της ελληνικής συμμετοχής σε αυτή την ιστορική επιχείρηση, με τεκμηρίωση μάλιστα μόνο από διαδικτυακές πηγές ― σπάνιο τότε ― υποδεικνύοντας αρκετές πτυχές της, ακόμη ανοιχτές για την έρευνα. Είναι χαρακτηριστική η παρουσία ενός πολεμιστή, με ενδυματολογική εμφάνιση μαχόμενου εύζωνος (της σύγχρονης ιστορίας μας), στη δεξιά άκρη γνωστού ζωγραφικού πίνακα του Waterhouse που εικονίζει τη μάχη της Ντέρνα ― από τη συλλογή πινάκων του με στιγμές της ιστορίας των πεζοναυτών. Η πολεμική ζωγραφική είναι παράδειγμα οπτικής ρητορικής με διεπαφές υψηλής δύναμης πειθούς. Όμως, σχετικό με το σημαντικό ιστορικό γεγονός, υπάρχει ένα επιπλέον πολύ αντιπροσωπευτικό παράδειγμα οπτικής ρητορικής με κινηματογραφική διεπαφή. Είναι και ευχάριστο. Η εβδομηντάχρονη δημοφιλής και εμπορικά επιτυχημένη αμερικανική ταινία πολέμου, περιπέτειας και έρωτος ‘Tripoli’ του 1950. Τη γύρισε ο Γουίλ Πράϊς, σε έναν μήνα, στην Κοιλάδα του Θανάτου, στο Παλμ Μπιτς και στα στούντιο της Paramount στο Χόλιγουντ της χρυσής του εποχής, με πρωταγωνιστές τη Μορίν Ο’Χάρα και τον Τζον Πέιν και συμπρωταγωνιστή τον Χάουαρντ ντα Σίλβα.

Έγχρωμη 95 λεπτών, σε Technicolor, είχε πρεμιέρα στο Globe του Μπρόντγαυέι στις 9 Νοεμβρίου 1950, με θετική κριτική 365 λέξεων την επόμενη μέρα στους New York Times από τον δύσκολο και αυστηρό Bosley Crowther ― θαυμαστή του ιταλικού νεορεαλισμού και του Μπέργκμαν. Σύμφωνα με την IMDb η ταινία προβλήθηκε στη Βρετανία την ίδια χρονιά, στη Σουηδία και Νορβηγία το 1951 και στην Αυστρία το 1954. Κυκλοφόρησε ξανά με νέο τίτλο (‘Οι Πρώτοι Πεζοναύτες’) στην Αμερική το 1962 και στο αμερικανικό YouTube τo 2015, με σχεδόν τρία εκατομμύρια προβολές από τότε. Δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία κυκλοφορίας σε άλλες χώρες αν και καταγράφονται ξενόγλωσσοι τίτλοι της ταινίας, όπως ‘Οι Κατακτητές της Σύρτης’ στα ιταλικά και ‘Αιχμάλωτοι των Βεδουΐνων’... στα ελληνικά. Είναι μια (χολιγουντιανή) οπτικοποίηση του πραγματικού ιστορικού γεγονότος, μεγάλης σημασίας για τις Ηνωμένες Πολιτείες των δεκαεπτά τότε πολιτειών. Το σημαντικό όμως στοιχείο της είναι ότι προβάλει σχεδόν πρωταγωνιστικά την ελληνική συμμετοχή σε μια τολμηρής σύλληψης αμερικανική στρατιωτική επιχείρηση κατά την οποία υψώθηκε για πρώτη φορά εμπόλεμα η αμερικανική σημαία (ακόμη τότε δεκαπεντάστερη) σε ξένο έδαφος και μάλιστα στις ακτές της Μεσογείου το 1805· στη γειτονιά της θα ξεσπάσει δεκαέξι χρόνια μετά η Ελληνική Επανάσταση.

Οι Έλληνες στο φιλμ, με αρχηγό τους τον ‘καπετάν Δημήτριο’ (Χάουαρντ ντα Σύλβα), μισθοφόροι όπως και άλλοι που ενίσχυσαν μια δεκάδα Αμερικανών πεζοναυτών στο εγχείρημα της Ντέρνα, εμφανίζονται ζωηροί αλλά πειθαρχημένοι, επιδέξιοι γενναίοι πολεμιστές και φερέγγυοι σύμμαχοι όταν θα απαιτηθεί, σε κρίσιμη φάση της επιχείρησης. Πρωταγωνιστούν με τις φουστανέλες τους στο μεγαλύτερο ίμέρος του έργου (θυμίζοντας τις ελληνικές ταινίες και τους πίνακες που αναπαριστούν την εποχή του 1821). Παρά το κριτικό σχόλιο του Crowther για τον ντα Σίλβα, ως ‘αταίριαστο’ στον ρόλο του «captain of a Greek cavalry troop», ο πολυμήχανος Έλληνας καπετάνιος του ηθοποιού θα ‘κλέψει’ την παράσταση ακόμη και από το γοητευτικό ζεύγος του έργου, τον επικεφαλής υπολοχαγό των πεζοναυτών ― ιστορικό πρόσωπο ― Πρίσλεϊ Ο’Μπάννον (Τζον Πέιν) και την ‘κόμησσα Σήλα Ντ’Αρνώ’ (Μορίν Ο’Χάρα), ως γαλλική ομορφιά ‘ξεχασμένη στην Αίγυπτο από τον Ναπολέοντα’... ― πρόσθετη εγγύηση επιτυχίας της ταινίας!

Η οπτικοποίηση της ιστορίας, παρά την αισθηματική σεναριακή επινόηση, βρίσκεται σε ενδιαφέρον επίπεδο σε σχέση με τις σχετικές ιστορικές πηγές. Εκείνο όμως που παραμένει εντυπωσιακό στην ταινία είναι η απόδοση και κυρίως οι εικόνες της ελληνικής συμμετοχής, η οποία αποτελεί την κινηματογραφική διεπαφή ενός κλασικού παραδείγματος οπτικής ρητορικής. Η πειθώ εδώ δεν σχετίζεται μόνο με τον ηρωισμό των πεζοναυτών ― δεδομένος σε ταινίες του είδους ― αλλά και με την προβεβλημένη, ως καθοριστική, συμβολή των γενναίων Ελλήνων συμμάχων τους. Δυστυχώς, η ταινία μάλλον ξέφυγε της προσοχής των εορτασμών για το 1821, ίσως λόγω Covid-19. Θα άξιζε η επαναπροβολή της όχι μόνο για τη γεωγραφική και χρονική γειτνίαση του ιστορικού γεγονότος της μάχης στις «ακτές της Τρίπολης» με τη δικιά μας ιστορική επέτειο, αλλά και για την επικαιρότητα των συμφραζομένων σε περιοχή ελληνικού γεωπολιτικού ενδιαφέροντος. Η ταινία διατίθεται στο YouTube και εκτός από ευχάριστη περιπέτεια και χαριτωμένη στα αισθηματικά, προσφέρεται για την κατανόηση της οπτικής ρητορικής, που κυριαρχεί και στην εποχή μας με διάφορα διακυβεύματα πειθούς.

Μια λεπτομέρεια: Πρεμιέρα προβολής της ταινίας στην Αμερική έγινε στις 9 Νοεμβρίου 1950. Λίγες μέρες μετά αναχώρησε το εκστρατευτικό σώμα της Ελλάδας για τον πόλεμο της Κορέας· στις 11 Νοεμβρίου το σμήνος μεταφορών από την Ελευσίνα και στις 15 Νοεμβρίου το τάγμα πεζικού από τον Πειραιά.

Χρησιμοποιήθηκαν ως βιβλιογραφία

Λ. Καλλιβρετάκης. ‘Ελληνοαμερικανική απόβαση στην Μπαρμπαριά’. Τα Νέα, 8-12-2001. http://helios-eie.ekt.gr/…
The Navy Department Library. ‘Battle of Derna, 27 April 1805: Selected Naval Documents’. https://www.history.navy.mil/…
T. Dalnäs. ‘Libysk återblick’. Sjöfartstidningen, 9-5-2015. https://www.sjofartstidningen.se/…
C. H. Waterhouse, C. R. Smith, R. A. Long. Marines in the Frigate Navy. Fourteen Full-color Prints. History and Museums Division, Headquarters US Marine Corps, Washington, D.C., 1985. Reprinted 2006, https://www.marines.mil/...
Tripoli (film) 1950. https://www.youtube.com/watch...
Ε. Λιβιεράτος. Tablas Mexicanas στο Άγνωστο Χαρτοβασίλειο. Εκδόσεις Ζήτη, 2020. ISBN 978-960-456-558-0.