Αλεξάνδρεια, από τον Καβάφη στον Μ. Αλέξανδρο

Νικόλας Σφήκας με τη συμβολή της Μαρίας Σάκκα-Θηβαίου, 
Αλεξάνδρεια, από τον Καβάφη στον Μ. Αλέξανδρο, Ιστορία και αρχιτεκτονική, Δύο ελληνικά τετράγωνα,
ΑΩ εκδόσεις, 2020 β΄έκδοση

Είχα ήδη αρχίσει να γράφω αυτές τις γραμμές όταν ο συγγραφέας μου τηλεφώνησε ότι το βιβλίο πήρε βραβείο της Ακαδημίας των Αθηνών! Είναι Αιγυπτιώτης, από το Κάιρο, αλλά στην Αλεξάνδρεια πήγαινε και πηγαίνει και μετά την εγκατάστασή του στην Ελλάδα, συγκεκριμένα στη Θεσσαλονίκη. Είναι αρχιτέκτονας αλλά και εικαστικός με θέμα τόσο της διδακτορικής του διατριβής όσο και της ζωγραφικής του, κατά κύριο λόγο, το σκάκι. Εργάζεται στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης του ΥΠΠΟΑ στη Θεσσαλονίκη. Με την εμπειρία και του εικαστικού/γραφίστα, επιμελήθηκε και την πολύ προσεγμένη αυτή έκδοση. Είναι τέτοιος ο καταιγισμός της πληροφόρησης που θα έλεγε κανείς ότι θα ήταν ίσως απαραίτητος ένας index στο τέλος, ενώ αν ήταν εμβόλιμη η βιβλιογραφία στο κείμενο, θα βοηθούσε πολύ τον αναγνώστη. Ούτως ή άλλως είναι πλουσιότατη και μάλιστα περιλαμβάνει και δημοσιεύματα στα αραβικά, γλώσσα οικεία στον συγγραφέα. Επίσης, οι αναφορές στους χώρους που κινήθηκε ο Καβάφης είναι ελάχιστες και, όπως γίνεται εμμέσως αντιληπτό στα συμφραζόμενα αλλά μου είπε και ο ίδιος, θα αποτελέσει αντικείμενο χωριστής διαπραγμάτευσής του στο άμεσο μέλλον. Η καλλιέργεια του τομέα της μελέτης της γεωγραφίας του χώρου στη λογοτεχνία είναι ένα πεδίο ελάχιστα ερευνημένο στα καθ΄ημάς και όχι μόνο, αλλά, πιστεύω, πολλά υποσχόμενο (π.χ. F. Moretti, European novel, 1800-1900, Verso, 1998, όπως ευγενικά μου υπέδειξε ο Δημήτρης Δρακούλης), ένα πεδίο σαφέστατα επηρεασμένο από την σχολή των Annales.

Πρόκειται για την πληρέστερη μάλλον διαπραγμάτευση στα ελληνικά της πολεοδομικής εξέλιξης και της αρχιτεκτονικής μιάς από τις σημαντικότερες από κάθε άποψη πόλεις της Μεσογείου που ιδρύθηκε το 331 π.Χ. από τον Μέγα Αλέξανδρο. Αρχίζει ωστόσο με μία γενική αναφορά των σχέσεων της Ελλάδας με την Αίγυπτο οι οποίες, ως γνωστόν, ανιχνεύονται κατά τη διάρκεια όλης της εποχής του χαλκού. Πολύτιμες γραπτές μαρτυρίες είναι βέβαια εκείνες του Ηροδότου, πολύ αργότερα. Συνεχίζει με την αρχιτεκτονική, την εξέλιξη και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του λεγομένου Quartier Grec, τα ιδρύματα, τα σχολεία, τα αρχοντικά, το ρυμοτομικό του σχέδιο. Ιδιαίτερη αναφορά θα πρέπει να γίνει στην πληρότητα και ποιότητα των τοπογραφικών διαγραμμάτων, των σχεδίων, των φωτογραφιών των κτηρίων και των επιμέρους διακοσμητικών τους στοιχείων, των κήπων, των δαπέδων…

Τα κείμενα, τόσο του Σφήκα όσο και της συμβολής της Σάκκα-Θηβαίου είναι γραμμένα με γλώσσα χυμώδη, αβίαστη και παραστατική. Χάθηκα σε αυτές τις σελίδες όπως, πριν πενηνταριά (!) χρόνια, όταν έγκλειστος πάλι κάτι απογέματα, γραφέας υπηρεσίας στο Υπασπιστήριο του 494 Τ.ΔΒ πλάι στη λίμνη της Καστοριάς, διάβαζα στα κρυφά τα Αλεξανδρινά Κουαρτέτα του Durrell. Θα τα ξαναρχίσω οπωσδήποτε.

Αν και ο Braudel ή τα Annales δεν αναφέρονται πουθενά, πιστεύω ότι ίσως η παρούσα σύνθεση θα μπορούσε να αποτελέσει κείμενο υπογραμμένο από εκπρόσωπο της θρυλικής αυτής σχολής, όπως π.χ. εκείνο του Braudel —το σύνολο σχεδόν του έργου του είναι μεταφρασμένο στα ελληνικά— για τη Βενετία (Fernal Braudel κ.ά., Η Μεσόγειος, Άνθρωποι και πολιτιστική κληρονομιά, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1999, μτφρ. Κ. Αντύπας, σσ. 143-179) ή, τουλάχιστον, θα μπορούσε να αποτελέσει κείμενο βασικής υποδομής για μία ανάλογη ή, μάλλον, στην ίδια γραμμή προσέγγιση. Πεδία όπως η κοινωνία, η οικονομία, οι ιδεολογίες, η καθημερινή ζωή, οι άνθρωποι, οι συνήθειες, οι νοοτροπίες, ο υλικός πολιτισμός, θα μπορούσαν να αποτελέσουν θέματα για το μέλλον. Θέματα που συνήθως προλαβαίνουν και τα αναλαμβάνουν η λογοτεχνία και οι παραστατικές τέχνες. Θυμίζω τις Ακυβέρνητες Πολιτείες των Τσίρκα/Ροβήρου Μανθούλη.

Οκτώβριος 2021