Η ενήλικη ζωή του Δημητρίου Βικέλα (1833-1908) μπορεί να χωρισθεί χοντρικά σε τρεις μεγάλες περιόδους. Η πρώτη εκτείνεται από το 1852 ως το 1876, όταν ο Βικέλας ζει στο Λονδίνο, όπου εργάζεται ως έμπορος και επιδίδεται παράλληλα στην ποίηση και τη λογοτεχνική μετάφραση. Η δεύτερη περίοδος είναι από το 1878 ως το 1896, οπότε ζει κατά κύριο λόγο στο Παρίσι και εδραιώνει τη φήμη του ως λογοτέχνη και λογίου. Η τελευταία περίοδος της ζωής του ξεκινάει το 1896, τη χρονιά των πρώτων σύγχρονων Ολυμπιακών αγώνων, όταν εγκαθίσταται μόνιμα πια στην Αθήνα και, χωρίς βέβαια να εγκαταλείψει ολότελα τη λογοτεχνική δημιουργία, εκδηλώνει έντονη κοινωνική δραστηριότητα οργανώνοντας κοινωφελή έργα και ιδρύοντας συλλόγους.
Φτάνοντας στο Λονδίνο σε ηλικία είκοσι χρονών ο Δημήτριος Βικέλας ξεκινάει ένα είδος ημερολογίου των αναγνώσεών του, στο οποίο καταγράφει τις περιλήψεις και τις κρίσεις του, τις παρατηρήσεις και τις σκέψεις του από τα διάφορα βιβλία (αλλά και από ορισμένα περιοδικά) που διάβαζε. Τη συνήθεια αυτή τη συντήρησε, με μεγάλα κάποιες φορές κενά χρονικά διαστήματα, δεκαεπτά ολόκληρα χρόνια, ως το 1870, δίνοντάς μας έτσι την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε, με αρκετά συστηματικό τρόπο μάλιστα, τη διαμόρφωση ενός λογίου –από την ηλικία των είκοσι ως την ηλικία των τριάντα πέντε του χρόνων σχεδόν– και να γνωρίσουμε, επίσης, τα υλικά μέσα της ανάγνωσης και τις μικρές τελετουργίες ενός φανατικού αναγνώστη.
Γιατί ο Βικέλας δεν περιορίζεται στα τρία τετράδια των αναγνώσεών του που έχουμε στα χέρια μας (αλλά και στην αυτοβιογραφία του) να διατυπώνει απλώς την κρίση του για το εκάστοτε βιβλίο που διαβάζει, αλλά περιγράφει, με άκρως γοητευτικό τρόπο, και την οικεία σε όλους μας καθημερινή σκηνοθεσία της πράξης της ανάγνωσης. Τον βλέπουμε, λοιπόν, να μελετάει στο δωμάτιό του κρατώντας προσεκτικές σημειώσεις, που κάποιες φορές εκτείνονται σε πολλές σελίδες για ένα και μόνο βιβλίο: «Πρέπει να κάμω πλέον εκτεταμένας και σπουδαίας σημειώσεις από τα προλαβούσας». Τον βλέπουμε να διαβάζει στο εμπορικό γραφείο του: «Έμεινα απόψε εις το γραφείον επίτηδες, δια να κάμω αρχήν των σημειώσεών μου». Αλλά και στο τρένο ταξιδεύοντας: «Το ανέγνωσα», γράφει για κάποιο βιβλίο, «σχεδόν όλον εις τον σιδηρόδρομον· και είναι ανάγνωσις σιδηροδρόμου».
Κυρίως όμως, λόγω έλλειψης θέρμανσης, διαβάζει τις νύχτες στο κρεβάτι του και γράφει σχετικά: «Παρατηρήσας ο ιατρός ημέραν τινά τους οφθαλμούς μου, με ηρώτησεν αν αναγινώσκω την νύκτα εις την κλίνην μου, και απαρίθμησε όλας τας ολεθρίας συνεπείας της τοιαύτης κακής συνηθείας, παρακινών με να την παραιτήσω. Έπειτα, εψιθύρισε μυστηριωδώς: “Δεν αποκοιμούμαι ποτέ χωρίς ν’ αναγνώσω”. Εννοείται ότι ηκολούθησα το παράδειγμα και όχι το δίδαγμα του ιατρού μου. Τούτο συνέτεινε βεβαίως εις την εξασθένησιν των οφθαλμών μου, αλλά προς τι η όρασις, εάν δεν χρησιμοποιείται; Εάν πέπρωται να χάσω το φως των οφθαλμών, ας έχω τουλάχιστον την παρηγορίαν ότι τους εχρησιμοποίησα».
Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο Δημήτριος Βικέλας, στην προσπάθειά του να καλλιεργήσει τη λογιοσύνη του, είναι από τη μία η έλλειψη χρόνου για ανάγνωση και από την άλλη ο μεγάλος αριθμός βιβλίων που έχει μπροστά του. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Βικέλας ζει στο Λονδίνο, τον παράδεισο των βιβλιοφίλων της εποχής, και διαβάζει σε πέντε διαφορετικές γλώσσες (ελληνικά, αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά και ιταλικά – σε ηλικία 58 ετών αρχίζει μάλιστα να μαθαίνει και να μεταφράζει και από τα ισπανικά!). Όσο για τη βιβλιοθήκη του, την περίφημη Βικελαία Βιβλιοθήκη, περιείχε κατά τον θάνατό του περισσότερους από 5.000 τόμους, όταν, κατά τον Άλκη Αγγέλου, στις αρχές του αιώνα μια μέση βιβλιοθήκη έλληνα λογίου είχε δεν είχε 500 βιβλία.
Ας σημειώσουμε εδώ και τον ενδεικτικό περί του ανθρώπου τίτλο μιας διάλεξης που έδωσε ο Βικέλας το 1887 στην Αθήνα: «Περί βιβλίων και περί της έξεως του αναγινώσκειν», όπου διαβάζουμε απολύτως επίκαιρες ακόμη και σήμερα διαπιστώσεις:
«Εν μέσω της τόσης πληθώρας γίνεται καταφανής η ανάγκη οδηγού τινός. Να τ’ αναγνώση τις όλα, αδύνατον! Εις ποία να δώση προτίμησιν; - Οι δια των εφημερίδων απονεμόμενοι εις τα νεοφανή βιβλία έπαινοι δεν δύνανται, ούτε ενταύθα ούτε αλλαχού, να θεωρηθούν ως ασφαλής πάντοτε οδηγός. Αληθώς, χάρις εις τα εφημερίδας ή και άλλας αιτίας, βιβλία τινά γίνονται ενίοτε του συρμού, τότε δε όλοι νομίζουν ότι οφείλουν να τ’ αναγνώσωσιν. Αλλά πάντα τα βιβλία του συρμού δεν έχουν το δώρον της μακροβιότητος. Κερδίζουν εξ αυτών χρήματα ο εκδότης και ο συγγραφεύς, τούτο δε αναντιρρήτως έχει την σπουδαιότητά του, αλλ’ εντός ολίγου λησμονούνται τα πλείστα, οι δε αναγνώσαντες δεν ενθυμούνται ίσως εξ αυτών, ή τον απολεσθέντα προς ανάγνωσίν των χρόνον».
Λογικό, λοιπόν, να επανέρχεται συνεχώς και σε διάφορους τόνους στις σημειώσεις του το παράπονο για την έλλειψη χρόνου: «Πάντοτε, ή ο καιρός νομίζω ότι με λείπει ή η διάθεσις ή η όρεξις, και αυταί αι προφάσεις με χρησιμεύουν εις το να μην εκτελώ τας εις τον εαυτόν μου υποσχέσεις μου», «Εις αυτό το διάστημα, 2 ½ μηνών περίπου, ανέγνωσα διάφορα πράγματα, μολονότι η ασθένεια του Μόστρα, η σπουδή της ιταλικής και τα εμπορικά μου εστένευσαν πολύ τον προς ανάγνωσιν καιρόν», «Αρκετόν πάλιν καιρόν έμεινε άγραφον και κλειστόν αυτό το τετράδιον, μολονότι αρκετά βιβλία ανέγνωσα εις αυτό το διάστημα. Αλλ’ εξ ενός αι γραφικαί μου εργασίαι του εμπορίου επερίσσευσαν, εξ άλλου δε προσπαθώ, όταν έχω εκτός του γραφείου διάθεσιν να μελανώνω χαρτί, να στιχουργώ, και κατά συνέπειαν αι αναγνώσεις μου γίνονται πλέον επιπολαίως και χωρίς σημειώσεις. Κακόν», «Δεν έχω καιρόν δια να σημειώσω με πλειοτέραν λεπτομέρειαν τα εν τω τόμω τούτω διηγούμενα συμβάντα. Αλλά και αυτό το σύγγραμμα είναι συνοπτική έκθεσις· ώστε σύνοψις της συνόψεως αποβαίνει δύσκολος. Δεν έχω καιρόν· αυτή είναι η μαύρη αλήθεια.»
ΠΗΓΕΣ
«Και έμπορος ατελής και ατελής λόγιος». Τα τετράδια αναγνώσεων του Δημητρίου Βικέλα, Φιλολογική επιμέλεια: Άλκης Αγγέλου- Μαρία Βαλάση, Εκδ. Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων
«Περί βιβλίων και περί της έξεως του αναγινώσκειν», στο Δημητρίου Βικέλα, Άπαντα
Ε’, Φιλολογική επιμέλεια: Άλκης Αγγέλου, Εκδ. Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων
