«Να βρεις μιαν άλλη θάλασσα μιαν άλλη απαλοσύνη»: Το αρχείο του Νίκου Γκάτσου στο Χάρβαρντ

«Να βρεις μιαν άλ­λη θά­λασ­σα μιαν άλ­λη απα­λο­σύ­νη». Όταν, αρ­κε­τούς μή­νες πριν, άρ­χι­σα να σχε­διά­ζω την ση­με­ρι­νή εκ­δή­λω­ση, θε­ώ­ρη­σα ότι η φρά­ση αυ­τή από την Αμορ­γό, το opus magnum του Νί­κου Γκά­τσου, θα μπο­ρού­σε, στο συ­γκε­κρι­μέ­νο αυ­τό πε­ρι­κεί­με­νο, να ακου­σθεί και σαν αυ­το­α­να­φο­ρι­κό σχό­λιο ενός ποι­η­τή για την εγ­γε­νή δια­σπο­ρι­κό­τη­τα των στί­χων του, που δια­σχί­ζουν χω­ρι­κά και χρο­νι­κά σύ­νο­ρα, για να φθά­σουν σε νέ­ες θά­λασ­σες και ολο­έ­να και­νού­ριους δε­κτι­κούς ακρο­α­τές και ανα­γνώ­στες—όπως η αρ­χέ­γο­νη εκεί­νη δια­σπο­ρι­κό­τη­τα των ομη­ρι­κών «πτε­ρε­ό­ντων» επών ή η τα­χεία πτή­ση των πιν­δα­ρι­κών ωδών.

Όπως έχω γρά­ψει αλ­λού, η έν­νοια και λει­τουρ­γία της δια­σπο­ρι­κό­τη­τας κα­θο­ρί­ζε­ται, ισχυ­ρί­ζο­μαι, από μία συ­νε­χή τα­λά­ντευ­ση ανά­με­σα σε κε­ντρό­φυ­γες και κε­ντρο­μό­λες κι­νή­σεις γύ­ρω από πραγ­μα­τι­κά ή φα­ντα­σια­κά κέ­ντρα. Συμ­φυ­ής με την έν­νοια και την εμπει­ρία της δια­σπο­ράς εί­ναι η ιδέα ενός γε­νε­σιουρ­γού δια­σκορ­πι­σμού, και επο­μέ­νως απο­μά­κρυν­σης, από ένα δια­σπεί­ρον (disseminating) κέ­ντρο και της δη­μιουρ­γί­ας και­νούρ­γιων κέ­ντρων δια-σπο­ράς. Η κε­ντρό­φυ­γος αυ­τή πο­ρεία, ωστό­σο, πο­τέ δεν απε­λευ­θε­ρώ­νε­ται πλή­ρως από την ανα­φο­ρι­κό­τη­τά της στην αφε­τη­ρια­κή πρά­ξη δια-σπο­ράς και το αρ­χέ­γο­νο, προ­γο­νι­κό εκεί­νο κέ­ντρο το οποίο κα­θο­ρί­ζει την κα­τά­στα­ση του δια­σπο­ρι­κού και του φα­ντα­σια­κού που απορ­ρέ­ει απ’ αυ­τό.

Αν και έχει με­τα­να­στεύ­σει σε «μιαν άλ­λη θά­λασ­σα μιαν άλ­λη απα­λο­σύ­νη», στην εξαι­ρε­τι­κά φι­λό­ξε­νη και γεν­ναιό­δω­ρη Βι­βλιο­θή­κη του ση­μα­ντι­κού αυ­τού εκ­παι­δευ­τι­κού ιδρύ­μα­τος, οι αρ­χειο­θε­τη­μέ­νες μαρ­τυ­ρί­ες του έρ­γου και της ζω­ής του Νί­κου Γκά­τσου θα πα­ρα­μεί­νουν ου­σια­στι­κά και αέ­ναα δια­σπο­ρι­κές.

Όταν, πριν πε­ρί­που δύο χρό­νια, η Αγα­θή Δη­μη­τρού­κα, η επί πολ­λά έτη σύ­ντρο­φος του Γκά­τσου, που έχει τα­ξι­δέ­ψει από την Ελ­λά­δα για να εί­ναι μα­ζί μας εδώ αυ­τό το από­γευ­μα, ήρ­θε σε επα­φή μα­ζί μου σχε­τι­κά με το εν λό­γω αρ­χείο, η δια­σπο­ρι­κή του με­τα­κό­μι­ση από την γε­νέ­θλια του γη στο Χάρ­βαρντ έγι­νε ένα εν­θου­σιώ­δες όρα­μα για εμέ­να, πό­σω μάλ­λον που η Αγα­θή με εί­χε δια­βε­βαιώ­σει ότι δεν υπήρ­χε σχε­τι­κό εν­δια­φέ­ρον από κά­ποιον φο­ρέα στην Ελ­λά­δα: πί­στευα ότι το Χάρ­βαρντ θα ήταν η ιδα­νι­κή στέ­γη, το κα­λύ­τε­ρο δυ­να­τό και­νούρ­γιο δια-σπεί­ρον κέ­ντρο των ντο­κου­μέ­ντων των ημε­ρών και έρ­γων του εμ­βλη­μα­τι­κού αυ­τού εκ­προ­σώ­που της ελ­λη­νι­κής πρω­το­πο­ρί­ας. Και αυ­τό, για ευ­νό­η­τους λό­γους: το Χάρ­βαρντ έχει την με­γα­λύ­τε­ρη πα­ρά­δο­ση διά­δο­σης του νε­ό­τε­ρου ελ­λη­νι­κού πο­λι­τι­σμού και έρευ­νας και δι­δα­σκα­λί­ας στον χώ­ρο των νε­ο­ελ­λη­νι­κών σπου­δών στις ΗΠΑ και εί­ναι το πρώ­το Πα­νε­πι­στή­μιο που ίδρυ­σε πρό­γραμ­μα δι­δα­κτο­ρι­κών σπου­δών στο αντι­κεί­με­νο της ιστο­ρί­ας της νε­ο­ελ­λη­νι­κής λο­γο­τε­χνί­ας και πο­λι­τι­σμού στην ίδια χώ­ρα και αυ­τό που τα τε­λευ­ταία δέ­κα χρό­νια έχει, συ­γκρι­τι­κά, τον με­γα­λύ­τε­ρο αριθ­μό φοι­τη­τών που εκ­πο­νούν το δι­δα­κτο­ρι­κό τους πά­νω σε διά­φο­ρα θέ­μα­τα της νε­ο­ελ­λη­νι­κής ιστο­ρί­ας και πο­λι­τι­σμού, συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νου, βε­βαί­ως, και του ελ­λη­νι­κού μο­ντερ­νι­σμού. Ορι­σμέ­νοι από τους υπο­ψή­φιους αυ­τούς δι­δά­κτο­ρες θα μι­λή­σουν αρ­γό­τε­ρα σή­με­ρα για τον Γκά­τσο.

Η δι­δα­σκα­λία πτυ­χών του νε­ό­τε­ρου ελ­λη­νι­κού πο­λι­τι­σμού, κυ­ρί­ως της γλώσ­σας, στο Χάρ­βαρντ ανά­γε­ται στην τρί­τη δε­κα­ε­τία του 19ου αιώ­να. Πριν δια­κό­σια πε­ρί­που χρό­νια ο Αλέ­ξαν­δρος Νέ­γρης, αγω­νι­στής στην ελ­λη­νι­κή επα­νά­στα­ση, ήρ­θε στην Βο­στώ­νη και δί­δα­ξε τα ελ­λη­νι­κά το ακα­δη­μαϊ­κό έτος 1827-1828. Επί­σης, το 1828 δη­μο­σί­ευ­σε μία γραμ­μα­τι­κή της ομι­λού­με­νης ελ­λη­νι­κής. Το ίδιο έτος έφθα­σε στην Βο­στώ­νη ο Σο­φο­κλής Ευαγ­γε­λι­νός Απο­στο­λί­δης, ο οποί­ος έμελ­λε να γί­νει ένα από τους ση­μα­ντι­κό­τε­ρους ερευ­νη­τές στον κλά­δο της ελ­λη­νι­κής λε­ξι­κο­γρα­φί­ας και ιστο­ρι­κής γλωσ­σο­λο­γί­ας. Ύστε­ρα από κά­ποια χρό­νια στο Γέ­ηλ, άρ­χι­σε να δι­δά­σκει στο Χάρ­βαρντ το 1842 και δε­κα­ο­κτώ χρό­νια αρ­γό­τε­ρα προ­ή­χθη στην βαθ­μί­δα του τα­κτι­κού κα­θη­γη­τή και ανα­γο­ρεύ­θη­κε «Professor of Ancient, Byzantine, and Modern Greek». Σύμ­φω­να με τον Ολ­λαν­δό ερευ­νη­τή Dirk Christiaan Hesseling, ο Σο­φο­κλής υπήρ­ξε ο πρώ­τος νε­ο­ελ­λη­νι­στής. Το 1919-1921 ο πρό­ω­ρα χα­μέ­νος Αρι­στεί­δης Φου­τρί­δης, κα­λός με­τα­φρα­στής στην αγ­γλι­κή έρ­γων της σύγ­χρο­νης ελ­λη­νι­κής λο­γο­τε­χνί­ας, κυ­ρί­ως του Πα­λα­μά, και δι­δά­κτωρ του Χάρ­βαρντ, διο­ρί­σθη­κε «Instructor» στο τμή­μα κλα­σι­κών σπου­δών. Την πε­ρί­ο­δο 1977-1984 ο Γιώρ­γος Σαβ­βί­δης διο­ρί­σθη­κε «long term visiting Professor» και υπη­ρέ­τη­σε ως ο πρώ­τος κά­το­χος της Έδρας «Γιώρ­γος Σε­φέ­ρης». Τον δια­δέ­χθη­κε η Margaret Alexiou ως δεύ­τε­ρη George Seferis Professor μέ­χρι την πρό­ω­ρη αφυ­πη­ρέ­τη­σή της το 2000, στην οποία οφεί­λε­ται η ίδρυ­ση του δι­δα­κτο­ρι­κού προ­γράμ­μα­τος στον χώ­ρο της νε­ο­ελ­λη­νι­κής λο­γο­τε­χνί­ας. Και η ιστο­ρία συ­νε­χί­ζε­ται.

Εκτός από την πο­λύ μα­κρά του ερευ­νη­τι­κή και δι­δα­κτι­κή πα­ρά­δο­ση στις νε­ο­ελ­λη­νι­κές σπου­δές, το Χάρ­βαρντ εί­ναι μο­να­δι­κό και ως προς την τε­ρά­στια συλ­λο­γή του βι­βλί­ων και πε­ριο­δι­κών για την νε­ό­τε­ρη ελ­λη­νι­κή ιστο­ρία, λο­γο­τε­χνία, γλώσ­σα και πο­λι­τι­σμό: με πε­ρισ­σό­τε­ρους από τρια­κό­σιες χι­λιά­δες τό­μους—συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νων σπά­νιων εκ­δό­σε­ων και ση­μα­ντι­κών αρ­χεί­ων, που στε­γά­ζο­νται, όπως και το αρ­χείο του Γκά­τσου, στην πε­ρί­φη­μη Houghton Library του Πα­νε­πι­στη­μί­ου— εί­ναι η με­γα­λύ­τε­ρη και πλη­ρέ­στε­ρη συλ­λο­γή βι­βλί­ων για την με­τα­βυ­ζα­ντι­νή Ελ­λά­δα εκτός Ελ­λά­δος.

Ο Νί­κος Γκά­τσος γεν­νή­θη­κε στην Αρ­κα­δία, στο χω­ριό Ασέα, το 1911 (λί­γες εβδο­μά­δες με­τά τον στε­νό του φί­λο Οδυσ­σέα Ελύ­τη) και πέ­θα­νε στην Αθή­να το 1992. Η Αμορ­γός του κυ­κλο­φό­ρη­σε κα­τά την διάρ­κεια μί­ας από τις πιο τα­ραγ­μέ­νες και τραυ­μα­τι­κές πε­ριό­δους της νε­ό­τε­ρης ελ­λη­νι­κής ιστο­ρί­ας, την κα­το­χή της χώ­ρας από τους Γερ­μα­νούς και τους συμ­μά­χους τους, Ιτα­λούς και Βούλ­γα­ρους, και σύ­ντο­μα ανα­γνω­ρί­σθη­κε από ση­μα­ντι­κούς εκ­προ­σώ­πους της ελ­λη­νι­κής πρω­το­πο­ρί­ας ως εμ­βλη­μα­τι­κής αξί­ας έρ­γο. Εκτός από ελά­χι­στα άλ­λα ποι­ή­μα­τα, το με­γα­λύ­τε­ρο μέ­ρος της λο­γο­τε­χνι­κής πα­ρα­γω­γής του Γκά­τσου απο­τε­λεί­ται από στί­χους για τρα­γού­δια που με­λο­ποι­ή­θη­καν από τους ση­μα­ντι­κό­τε­ρους συν­θέ­τες της Ελ­λά­δας του 20ού αιώ­να, κυ­ρί­ως τον Μά­νο Χα­τζι­δά­κι, τον Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη και τον Σταύ­ρο Ξαρ­χά­κο. Η συμ­βο­λή του Γκά­τσου στον μου­σι­κό πο­λι­τι­σμό της Ελ­λά­δας του 20ού αιώ­να εί­ναι τε­ρά­στια. Με­τά απ’ αυ­τόν, η ελ­λη­νι­κή στι­χουρ­γι­κή δεν εί­ναι πια η ίδια. Και πα­ρά το γε­γο­νός ότι η πα­ρα­γω­γή του της λε­γό­με­νης και θε­ω­ρού­με­νης ως «κα­τε­ξο­χήν ποί­η­σης» εί­ναι πο­λύ μι­κρή, ανα­γνω­ρι­ζό­ταν σχε­δόν από όλους τους εκ­προ­σώ­πους της σύγ­χρο­νής του μο­ντερ­νι­στι­κής και πρω­το­πο­ρια­κής ποί­η­σης στην Ελ­λά­δα ως «δά­σκα­λος» σε θέ­μα­τα ποι­η­τι­κής.

Το αρ­χείο εί­ναι εξαι­ρε­τι­κά πλού­σιο: εκτός από χει­ρό­γρα­φα του Γκά­τσου (κυ­ρί­ως της Αμορ­γού) ή δα­κτυ­λό­γρα­φα στί­χων και με­τα­φρά­σε­ών του με αρ­κε­τές χει­ρό­γρα­φές του διορ­θώ­σεις και επα­να­γρα­φές, συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νει, με­τα­ξύ άλ­λων, επι­στο­λές ση­μα­ντι­κών δη­μιουρ­γών και καλ­λι­τε­χνών προς τον Γκά­τσο (π.χ. του Ελύ­τη [18 επι­στο­λές], του Σε­φέ­ρη, του Λο­ρεν­τζά­του, του Μά­νου Χα­τζι­δά­κι, της Νά­νας Μού­σχου­ρη, του Arthur Miller, του Gore Vidal), δύο εκ­δο­χές του σε­να­ρί­ου της εμ­βλη­μα­τι­κής ται­νί­ας America America, με ση­μειώ­σεις του Elia Kazan, διά­φο­ρα επί­ση­μα έγ­γρα­φα, την προ­σω­πι­κή του βι­βλιο­θή­κη και άλ­λα πο­λύ εν­δια­φέ­ρο­ντα στοι­χεία.

Πα­ρα­θέ­τω εδώ την επί­ση­μη επι­στο­λή (και με­τά­φρα­σή της) που, υπό την ιδιό­τη­τά μου ως κα­θη­γη­τή στην Έδρα Γιώρ­γου Σε­φέ­ρη και του αν­θρώ­που που εί­χε την πρω­το­βου­λία να κά­νει γνω­στή την ύπαρ­ξη και την ση­μα­σία του εν λό­γω αρ­χεί­ου στην Βι­βλιο­θή­κη του Χάρ­βαρντ και να την κι­νη­το­ποι­ή­σει προς αυ­τήν την κα­τεύ­θυν­ση, έστει­λα στην αρ­μό­δια βι­βλιο­θη­κά­ριο του Πα­νε­πι­στη­μί­ου, όταν η πρό­τα­σή μου για την από­κτη­σή του μό­λις εί­χε αρ­χί­σει να ωρι­μά­ζει και το προ­σω­πι­κό της Βι­βλιο­θή­κης εί­χε ξε­κι­νή­σει να σχε­διά­ζει την υλο­ποί­η­ση αυ­τής της πρω­το­βου­λί­ας.

_{May 12, 2017}

Dear Mrs. Karabelas-Lessage,

I write to express my enthusiastic support of Harvard Library’s initiative to acquire the Gatsos archive.
Nikos Gatsos was one of the most prominent figures of the European avant-garde. His long poem Amorgos, which was published in 1943, during the occupation of Greece by the Germans and their allies (Italians and Bulgarians), was almost instantly hailed by both critics and poets as an emblematic work of Greek surrealism. In addition to his influential literary activity as an avant-garde poet, Gatsos devoted a considerable amount of his remarkable creativity to the composition of exceptionally sophisticated lyrics/poems, which were set to music by some of the most important 20th-century Greek composers, most notably by Manos Hadjidakis (Academy Award for Best Original Song; Never on Sunday, 1960), Mikis Theodorakis (Lenin Prize for Peace, 1983), and Stavros Xarchakos. Gatsos’s lyrics marked the whole song culture of Greece in the second half of the 20th century. Of great importance are also his translations, especially those of works by Federico García Lorca.
The Gatsos archive includes a number of items of extraordinary cultural, historical, and research value: e.g. no less than 18 letters from Odysseas Elytis (a prominent figure of European high modernism; Nobel Prize for Literature, 1979); letters from Arthur Miller, Gore Vidal, Peter Levi, Manos Hadjidakis, Nana Mouschouri; the script for the film America America (directed by Elia Kazan) with annotations by the director; several first and probably rare editions; and several other very interesting items.
The acquisition of the Gatsos archive will be a major addition to Harvard’s archives on European modernism and of course to its unique collection on Greek literature and culture. I cannot stress enough the potential educational and research value of the archive for several scholarly areas, including the history of Greek and European modernism (I regularly offer a relevant course), Comparative Literature, Greek world literature (I taught a course on this subject last academic year; I intend to offer it on a regular basis), or translation studies.
I want to conclude this brief letter by reiterating my strong conviction that the acquisition of the Gatsos archive will mark a historic moment in the development of Harvard’s collections on post-classical Greek literature and culture as a whole and significantly enrich its archival material on European modernism.

Sincerely,

Panagiotis Roilos
George Seferis Professor of Modern Greek Studies and Professor of Comparative Literature Faculty Associate,
The Weatherhead Center for International Affairs Faculty Associate, Minda de Gunzburg Center for European Studies Harvard University
Member of the Governing Board, European Cultural Center of Delphi

12 Μα­ΐ­ου 2017

Αγα­πη­τή κ. Karabelas-Lessage,

Σας γρά­φω για να εκ­φρά­σω την εν­θου­σιώ­δη υπο­στή­ρι­ξή μου της πρω­το­βου­λί­ας της Βι­βλιο­θή­κης του Πα­νε­πι­στη­μί­ου Χάρ­βαρντ να απο­κτή­σει το αρ­χείο του Γκά­τσου.
Ο Νί­κος Γκά­τσος υπήρ­ξε εξέ­χου­σα μορ­φή της ευ­ρω­παϊ­κής πρω­το­πο­ρί­ας. Το εκτε­νές ποί­η­μά του Αμορ­γός, το οποίο δη­μο­σιεύ­θη­κε το 1943, κα­τά την διάρ­κεια της κα­το­χής της Ελ­λά­δας από τους Γερ­μα­νούς και τους συμ­μά­χους τους (Ιτα­λούς και Βουλ­γά­ρους), σχε­δόν αμέ­σως ανα­γνω­ρί­σθη­κε από κρι­τι­κούς και άλ­λους ποι­η­τές ως εμ­βλη­μα­τι­κό έρ­γο του ελ­λη­νι­κού υπερ­ρε­α­λι­σμού. Εκτός από την επι­δρα­στι­κή λο­γο­τε­χνι­κή του δρα­στη­ριό­τη­τα, ο Γκά­τσος αφιέ­ρω­σε ένα με­γά­λο μέ­ρος της σπου­δαί­ας του δη­μιουρ­γι­κό­τη­τας στην σύν­θε­ση εξαι­ρε­τι­κά εξε­λιγ­μέ­νων στί­χων, τους οποί­ους με­λο­ποί­η­σαν κά­ποιοι από τους ση­μα­ντι­κό­τε­ρους Έλ­λη­νες συν­θέ­τες του 20^ού αιώ­να, κυ­ρί­ως ο Μά­νος Χα­τζι­δά­κις (Βρα­βείο Όσκαρ, 1960), Μί­κης Θε­ο­δω­ρά­κης (Βρα­βείο Λέ­νιν, 1983) και ο Σταύ­ρος Ξαρ­χά­κος. Ση­μα­ντι­κές εί­ναι επί­σης οι με­τα­φρά­σεις του, ιδιαι­τέ­ρως έρ­γων του Federico García Lorca.
Το αρ­χείο του Γκά­τσου πε­ρι­λαμ­βά­νει ντο­κου­μέ­ντα ιδιαί­τε­ρης πο­λι­τι­σμι­κής, ιστο­ρι­κής και ερευ­νη­τι­κής αξί­ας: π.χ. 18 επι­στο­λές του Οδυσ­σέα Ελύ­τη (εξέ­χου­σα μορ­φή του ευ­ρω­παϊ­κού μο­ντερ­νι­σμού· βρα­βείο Νο­μπελ, 1979), επι­στο­λές των Arthur Miller, Gore Vidal, Peter Levi, Μά­νου Χα­τζι­δά­κι, Νά­νας Μού­σχου­ρη, το σε­νά­ριο της κι­νη­μα­το­γρα­φι­κής ται­νί­ας America America του Elia Kazan σχο­λια­σμέ­νο από τον σκη­νο­θέ­τη, διά­φο­ρες πρώ­τες και πι­θα­νόν σπά­νιες εκ­δό­σεις, κα­θώς και άλ­λα αντι­κεί­με­να με­γά­λου εν­δια­φέ­ρο­ντος.
Η από­κτη­ση του αρ­χεί­ου του Γκά­τσου θα απο­τε­λέ­σει μεί­ζο­νος ση­μα­σί­ας προ­σθή­κη στα αρ­χεία του Harvard για τον ευ­ρω­παϊ­κό μο­ντερ­νι­σμό και βε­βαί­ως στην μο­να­δι­κή συλ­λο­γή του Πα­νε­πι­στη­μί­ου βι­βλί­ων και αρ­χεί­ων για τον νε­ό­τε­ρο ελ­λη­νι­κό πο­λι­τι­σμό και την λο­γο­τε­χνία. Θα ήθε­λα να το­νί­σω ιδιαι­τέ­ρως την εν δυ­νά­μει εκ­παι­δευ­τι­κή και ερευ­νη­τι­κή αξία του αρ­χεί­ου για διά­φο­ρα επι­στη­μο­νι­κά πε­δία, συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νων της ιστο­ρί­ας του ελ­λη­νι­κού και ευ­ρω­παϊ­κού μο­ντερ­νι­σμού (αντι­κεί­με­νο για το οποίο συ­χνά προ­σφέ­ρω σχε­τι­κό μά­θη­μα), της Συ­γκρι­τι­κής Γραμ­μα­το­λο­γί­ας, της ελ­λη­νι­κής world literature (δί­δα­ξα σχε­τι­κό σε­μι­νά­ριο το προη­γού­με­νο ακα­δη­μαϊ­κό έτος και σχε­διά­ζω να το προ­σφέ­ρω τα­κτι­κά, και των σπου­δών με­τά­φρα­σης.
Θα ήθε­λα να τε­λειώ­σω την σύ­ντο­μη αυ­τή επι­στο­λή μου επα­να­λαμ­βά­νο­ντας την ισχυ­ρή μου πε­ποί­θη­ση ότι η από­κτη­ση του αρ­χεί­ου του Γκά­τσου θα εί­ναι ιστο­ρι­κής ση­μα­σί­ας για την ανά­πτυ­ξη των συλ­λο­γών του Harvard σχε­τι­κά την με­τα­κλα­σι­κή ελ­λη­νι­κή λο­γο­τε­χνία και πο­λι­τι­σμό εν γέ­νει και θα εμπλου­τί­σει ση­μα­ντι­κά τα αρ­χεία του για τον ευ­ρω­παϊ­κό πο­λι­τι­σμό.