«Να βρεις μιαν άλλη θάλασσα μιαν άλλη απαλοσύνη». Όταν, αρκετούς μήνες πριν, άρχισα να σχεδιάζω την σημερινή εκδήλωση, θεώρησα ότι η φράση αυτή από την Αμοργό, το opus magnum του Νίκου Γκάτσου, θα μπορούσε, στο συγκεκριμένο αυτό περικείμενο, να ακουσθεί και σαν αυτοαναφορικό σχόλιο ενός ποιητή για την εγγενή διασπορικότητα των στίχων του, που διασχίζουν χωρικά και χρονικά σύνορα, για να φθάσουν σε νέες θάλασσες και ολοένα καινούριους δεκτικούς ακροατές και αναγνώστες—όπως η αρχέγονη εκείνη διασπορικότητα των ομηρικών «πτερεόντων» επών ή η ταχεία πτήση των πινδαρικών ωδών.
Όπως έχω γράψει αλλού, η έννοια και λειτουργία της διασπορικότητας καθορίζεται, ισχυρίζομαι, από μία συνεχή ταλάντευση ανάμεσα σε κεντρόφυγες και κεντρομόλες κινήσεις γύρω από πραγματικά ή φαντασιακά κέντρα. Συμφυής με την έννοια και την εμπειρία της διασποράς είναι η ιδέα ενός γενεσιουργού διασκορπισμού, και επομένως απομάκρυνσης, από ένα διασπείρον (disseminating) κέντρο και της δημιουργίας καινούργιων κέντρων δια-σποράς. Η κεντρόφυγος αυτή πορεία, ωστόσο, ποτέ δεν απελευθερώνεται πλήρως από την αναφορικότητά της στην αφετηριακή πράξη δια-σποράς και το αρχέγονο, προγονικό εκείνο κέντρο το οποίο καθορίζει την κατάσταση του διασπορικού και του φαντασιακού που απορρέει απ’ αυτό.
Αν και έχει μεταναστεύσει σε «μιαν άλλη θάλασσα μιαν άλλη απαλοσύνη», στην εξαιρετικά φιλόξενη και γενναιόδωρη Βιβλιοθήκη του σημαντικού αυτού εκπαιδευτικού ιδρύματος, οι αρχειοθετημένες μαρτυρίες του έργου και της ζωής του Νίκου Γκάτσου θα παραμείνουν ουσιαστικά και αέναα διασπορικές.
Όταν, πριν περίπου δύο χρόνια, η Αγαθή Δημητρούκα, η επί πολλά έτη σύντροφος του Γκάτσου, που έχει ταξιδέψει από την Ελλάδα για να είναι μαζί μας εδώ αυτό το απόγευμα, ήρθε σε επαφή μαζί μου σχετικά με το εν λόγω αρχείο, η διασπορική του μετακόμιση από την γενέθλια του γη στο Χάρβαρντ έγινε ένα ενθουσιώδες όραμα για εμένα, πόσω μάλλον που η Αγαθή με είχε διαβεβαιώσει ότι δεν υπήρχε σχετικό ενδιαφέρον από κάποιον φορέα στην Ελλάδα: πίστευα ότι το Χάρβαρντ θα ήταν η ιδανική στέγη, το καλύτερο δυνατό καινούργιο δια-σπείρον κέντρο των ντοκουμέντων των ημερών και έργων του εμβληματικού αυτού εκπροσώπου της ελληνικής πρωτοπορίας. Και αυτό, για ευνόητους λόγους: το Χάρβαρντ έχει την μεγαλύτερη παράδοση διάδοσης του νεότερου ελληνικού πολιτισμού και έρευνας και διδασκαλίας στον χώρο των νεοελληνικών σπουδών στις ΗΠΑ και είναι το πρώτο Πανεπιστήμιο που ίδρυσε πρόγραμμα διδακτορικών σπουδών στο αντικείμενο της ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας και πολιτισμού στην ίδια χώρα και αυτό που τα τελευταία δέκα χρόνια έχει, συγκριτικά, τον μεγαλύτερο αριθμό φοιτητών που εκπονούν το διδακτορικό τους πάνω σε διάφορα θέματα της νεοελληνικής ιστορίας και πολιτισμού, συμπεριλαμβανομένου, βεβαίως, και του ελληνικού μοντερνισμού. Ορισμένοι από τους υποψήφιους αυτούς διδάκτορες θα μιλήσουν αργότερα σήμερα για τον Γκάτσο.
Η διδασκαλία πτυχών του νεότερου ελληνικού πολιτισμού, κυρίως της γλώσσας, στο Χάρβαρντ ανάγεται στην τρίτη δεκαετία του 19ου αιώνα. Πριν διακόσια περίπου χρόνια ο Αλέξανδρος Νέγρης, αγωνιστής στην ελληνική επανάσταση, ήρθε στην Βοστώνη και δίδαξε τα ελληνικά το ακαδημαϊκό έτος 1827-1828. Επίσης, το 1828 δημοσίευσε μία γραμματική της ομιλούμενης ελληνικής. Το ίδιο έτος έφθασε στην Βοστώνη ο Σοφοκλής Ευαγγελινός Αποστολίδης, ο οποίος έμελλε να γίνει ένα από τους σημαντικότερους ερευνητές στον κλάδο της ελληνικής λεξικογραφίας και ιστορικής γλωσσολογίας. Ύστερα από κάποια χρόνια στο Γέηλ, άρχισε να διδάσκει στο Χάρβαρντ το 1842 και δεκαοκτώ χρόνια αργότερα προήχθη στην βαθμίδα του τακτικού καθηγητή και αναγορεύθηκε «Professor of Ancient, Byzantine, and Modern Greek». Σύμφωνα με τον Ολλανδό ερευνητή Dirk Christiaan Hesseling, ο Σοφοκλής υπήρξε ο πρώτος νεοελληνιστής. Το 1919-1921 ο πρόωρα χαμένος Αριστείδης Φουτρίδης, καλός μεταφραστής στην αγγλική έργων της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας, κυρίως του Παλαμά, και διδάκτωρ του Χάρβαρντ, διορίσθηκε «Instructor» στο τμήμα κλασικών σπουδών. Την περίοδο 1977-1984 ο Γιώργος Σαββίδης διορίσθηκε «long term visiting Professor» και υπηρέτησε ως ο πρώτος κάτοχος της Έδρας «Γιώργος Σεφέρης». Τον διαδέχθηκε η Margaret Alexiou ως δεύτερη George Seferis Professor μέχρι την πρόωρη αφυπηρέτησή της το 2000, στην οποία οφείλεται η ίδρυση του διδακτορικού προγράμματος στον χώρο της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Και η ιστορία συνεχίζεται.
Εκτός από την πολύ μακρά του ερευνητική και διδακτική παράδοση στις νεοελληνικές σπουδές, το Χάρβαρντ είναι μοναδικό και ως προς την τεράστια συλλογή του βιβλίων και περιοδικών για την νεότερη ελληνική ιστορία, λογοτεχνία, γλώσσα και πολιτισμό: με περισσότερους από τριακόσιες χιλιάδες τόμους—συμπεριλαμβανομένων σπάνιων εκδόσεων και σημαντικών αρχείων, που στεγάζονται, όπως και το αρχείο του Γκάτσου, στην περίφημη Houghton Library του Πανεπιστημίου— είναι η μεγαλύτερη και πληρέστερη συλλογή βιβλίων για την μεταβυζαντινή Ελλάδα εκτός Ελλάδος.
Ο Νίκος Γκάτσος γεννήθηκε στην Αρκαδία, στο χωριό Ασέα, το 1911 (λίγες εβδομάδες μετά τον στενό του φίλο Οδυσσέα Ελύτη) και πέθανε στην Αθήνα το 1992. Η Αμοργός του κυκλοφόρησε κατά την διάρκεια μίας από τις πιο ταραγμένες και τραυματικές περιόδους της νεότερης ελληνικής ιστορίας, την κατοχή της χώρας από τους Γερμανούς και τους συμμάχους τους, Ιταλούς και Βούλγαρους, και σύντομα αναγνωρίσθηκε από σημαντικούς εκπροσώπους της ελληνικής πρωτοπορίας ως εμβληματικής αξίας έργο. Εκτός από ελάχιστα άλλα ποιήματα, το μεγαλύτερο μέρος της λογοτεχνικής παραγωγής του Γκάτσου αποτελείται από στίχους για τραγούδια που μελοποιήθηκαν από τους σημαντικότερους συνθέτες της Ελλάδας του 20ού αιώνα, κυρίως τον Μάνο Χατζιδάκι, τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Σταύρο Ξαρχάκο. Η συμβολή του Γκάτσου στον μουσικό πολιτισμό της Ελλάδας του 20ού αιώνα είναι τεράστια. Μετά απ’ αυτόν, η ελληνική στιχουργική δεν είναι πια η ίδια. Και παρά το γεγονός ότι η παραγωγή του της λεγόμενης και θεωρούμενης ως «κατεξοχήν ποίησης» είναι πολύ μικρή, αναγνωριζόταν σχεδόν από όλους τους εκπροσώπους της σύγχρονής του μοντερνιστικής και πρωτοποριακής ποίησης στην Ελλάδα ως «δάσκαλος» σε θέματα ποιητικής.
Το αρχείο είναι εξαιρετικά πλούσιο: εκτός από χειρόγραφα του Γκάτσου (κυρίως της Αμοργού) ή δακτυλόγραφα στίχων και μεταφράσεών του με αρκετές χειρόγραφές του διορθώσεις και επαναγραφές, συμπεριλαμβάνει, μεταξύ άλλων, επιστολές σημαντικών δημιουργών και καλλιτεχνών προς τον Γκάτσο (π.χ. του Ελύτη [18 επιστολές], του Σεφέρη, του Λορεντζάτου, του Μάνου Χατζιδάκι, της Νάνας Μούσχουρη, του Arthur Miller, του Gore Vidal), δύο εκδοχές του σεναρίου της εμβληματικής ταινίας America America, με σημειώσεις του Elia Kazan, διάφορα επίσημα έγγραφα, την προσωπική του βιβλιοθήκη και άλλα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία.
Παραθέτω εδώ την επίσημη επιστολή (και μετάφρασή της) που, υπό την ιδιότητά μου ως καθηγητή στην Έδρα Γιώργου Σεφέρη και του ανθρώπου που είχε την πρωτοβουλία να κάνει γνωστή την ύπαρξη και την σημασία του εν λόγω αρχείου στην Βιβλιοθήκη του Χάρβαρντ και να την κινητοποιήσει προς αυτήν την κατεύθυνση, έστειλα στην αρμόδια βιβλιοθηκάριο του Πανεπιστημίου, όταν η πρότασή μου για την απόκτησή του μόλις είχε αρχίσει να ωριμάζει και το προσωπικό της Βιβλιοθήκης είχε ξεκινήσει να σχεδιάζει την υλοποίηση αυτής της πρωτοβουλίας.
May 12, 2017
Dear Mrs. Karabelas-Lessage,
I write to express my enthusiastic support of Harvard Library’s initiative to acquire the Gatsos archive.
Nikos Gatsos was one of the most prominent figures of the European avant-garde. His long poem Amorgos, which was published in 1943, during the occupation of Greece by the Germans and their allies (Italians and Bulgarians), was almost instantly hailed by both critics and poets as an emblematic work of Greek surrealism. In addition to his influential literary activity as an avant-garde poet, Gatsos devoted a considerable amount of his remarkable creativity to the composition of exceptionally sophisticated lyrics/poems, which were set to music by some of the most important 20th-century Greek composers, most notably by Manos Hadjidakis (Academy Award for Best Original Song; Never on Sunday, 1960), Mikis Theodorakis (Lenin Prize for Peace, 1983), and Stavros Xarchakos. Gatsos’s lyrics marked the whole song culture of Greece in the second half of the 20th century. Of great importance are also his translations, especially those of works by Federico García Lorca.
The Gatsos archive includes a number of items of extraordinary cultural, historical, and research value: e.g. no less than 18 letters from Odysseas Elytis (a prominent figure of European high modernism; Nobel Prize for Literature, 1979); letters from Arthur Miller, Gore Vidal, Peter Levi, Manos Hadjidakis, Nana Mouschouri; the script for the film America America (directed by Elia Kazan) with annotations by the director; several first and probably rare editions; and several other very interesting items.
The acquisition of the Gatsos archive will be a major addition to Harvard’s archives on European modernism and of course to its unique collection on Greek literature and culture. I cannot stress enough the potential educational and research value of the archive for several scholarly areas, including the history of Greek and European modernism (I regularly offer a relevant course), Comparative Literature, Greek world literature (I taught a course on this subject last academic year; I intend to offer it on a regular basis), or translation studies.
I want to conclude this brief letter by reiterating my strong conviction that the acquisition of the Gatsos archive will mark a historic moment in the development of Harvard’s collections on post-classical Greek literature and culture as a whole and significantly enrich its archival material on European modernism.
Sincerely,
Panagiotis Roilos
George Seferis Professor of Modern Greek Studies and Professor of Comparative Literature Faculty Associate,
The Weatherhead Center for International Affairs Faculty Associate, Minda de Gunzburg Center for European Studies Harvard University
Member of the Governing Board, European Cultural Center of Delphi
12 Μαΐου 2017
Αγαπητή κ. Karabelas-Lessage,
Σας γράφω για να εκφράσω την ενθουσιώδη υποστήριξή μου της πρωτοβουλίας της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ να αποκτήσει το αρχείο του Γκάτσου.
Ο Νίκος Γκάτσος υπήρξε εξέχουσα μορφή της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας. Το εκτενές ποίημά του Αμοργός, το οποίο δημοσιεύθηκε το 1943, κατά την διάρκεια της κατοχής της Ελλάδας από τους Γερμανούς και τους συμμάχους τους (Ιταλούς και Βουλγάρους), σχεδόν αμέσως αναγνωρίσθηκε από κριτικούς και άλλους ποιητές ως εμβληματικό έργο του ελληνικού υπερρεαλισμού. Εκτός από την επιδραστική λογοτεχνική του δραστηριότητα, ο Γκάτσος αφιέρωσε ένα μεγάλο μέρος της σπουδαίας του δημιουργικότητας στην σύνθεση εξαιρετικά εξελιγμένων στίχων, τους οποίους μελοποίησαν κάποιοι από τους σημαντικότερους Έλληνες συνθέτες του 20ού αιώνα, κυρίως ο Μάνος Χατζιδάκις (Βραβείο Όσκαρ, 1960), Μίκης Θεοδωράκης (Βραβείο Λένιν, 1983) και ο Σταύρος Ξαρχάκος. Σημαντικές είναι επίσης οι μεταφράσεις του, ιδιαιτέρως έργων του Federico García Lorca.
Το αρχείο του Γκάτσου περιλαμβάνει ντοκουμέντα ιδιαίτερης πολιτισμικής, ιστορικής και ερευνητικής αξίας: π.χ. 18 επιστολές του Οδυσσέα Ελύτη (εξέχουσα μορφή του ευρωπαϊκού μοντερνισμού· βραβείο Νομπελ, 1979), επιστολές των Arthur Miller, Gore Vidal, Peter Levi, Μάνου Χατζιδάκι, Νάνας Μούσχουρη, το σενάριο της κινηματογραφικής ταινίας America America του Elia Kazan σχολιασμένο από τον σκηνοθέτη, διάφορες πρώτες και πιθανόν σπάνιες εκδόσεις, καθώς και άλλα αντικείμενα μεγάλου ενδιαφέροντος.
Η απόκτηση του αρχείου του Γκάτσου θα αποτελέσει μείζονος σημασίας προσθήκη στα αρχεία του Harvard για τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό και βεβαίως στην μοναδική συλλογή του Πανεπιστημίου βιβλίων και αρχείων για τον νεότερο ελληνικό πολιτισμό και την λογοτεχνία. Θα ήθελα να τονίσω ιδιαιτέρως την εν δυνάμει εκπαιδευτική και ερευνητική αξία του αρχείου για διάφορα επιστημονικά πεδία, συμπεριλαμβανομένων της ιστορίας του ελληνικού και ευρωπαϊκού μοντερνισμού (αντικείμενο για το οποίο συχνά προσφέρω σχετικό μάθημα), της Συγκριτικής Γραμματολογίας, της ελληνικής world literature (δίδαξα σχετικό σεμινάριο το προηγούμενο ακαδημαϊκό έτος και σχεδιάζω να το προσφέρω τακτικά, και των σπουδών μετάφρασης.
Θα ήθελα να τελειώσω την σύντομη αυτή επιστολή μου επαναλαμβάνοντας την ισχυρή μου πεποίθηση ότι η απόκτηση του αρχείου του Γκάτσου θα είναι ιστορικής σημασίας για την ανάπτυξη των συλλογών του Harvard σχετικά την μετακλασική ελληνική λογοτεχνία και πολιτισμό εν γένει και θα εμπλουτίσει σημαντικά τα αρχεία του για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό.
