«...μια βασιλοπούλα σαν τη Μαξιμώ...»: από τους «Δροσουλίτες» του Νίκου Γκάτσου στο βυζαντινό έπος του «Διγενή Ακρίτη»

«Ώσπου κάποιο βράδυ τρίξαν οι αρμοί
κι άστραψε στην πόρτα λυγερό κορμί
μια βασιλοπούλα σαν τη Μαξιμώ
που ’χε δυο φιδάκια στο λαιμό».
(Ν. Γκάτσος, «Τα φλουριά», από τη συλλογή ποιημάτων Δροσουλίτες)

Αφορμή για την παρούσα σύντομη συμβολή είναι το ενδιαφέρον βιβλίο της Αγαθής Δημητρούκα που κυκλοφόρησε πρόσφατα με τον τίτλο Με τον ήλιο γείτονα: Τραγούδια του Νίκου Γκάτσου φωτισμένα από τον ήλιο του δημοτικού τραγουδιού. Η επιλογή των ποιημάτων, η έρευνα και ο σχολιασμός τους ανήκουν στη συγγραφέα.^[1] Στόχος του βιβλίου είναι να φωτιστεί ο «διάλογος» και η «συνομιλία» του Γκάτσου με το δημοτικό μας τραγούδι και οι επιρροές που αυτό άσκησε στο πολυδιάστατο έργο του. Κυρίως, δε, να δοθεί το έναυσμα για την εξερεύνηση πτυχών της ποιητικής του δημιουργού που ελάχιστα ή και καθόλου έχουν φωτιστεί από την επιστημονική έρευνα.
Η ταπεινή μου γνώμη ως ανθρώπου που αγαπά τον ποιητή και το έργο του, χωρίς να είναι ειδικός επ’ αυτού, είναι πως ο Γκάτσος δεν έχει τύχει της θέσης που του αρμόζει στο πάνθεον των Ελλήνων ποιητών. Το ευρύ κοινό τον αντιμετωπίζει συχνά ως έναν στιχουργό του οποίου οι στίχοι μελοποιήθηκαν με επιτυχία και τραγουδήθηκαν αλλά και θα τραγουδιούνται πάντα. Κάποιοι μιλούν για την Αμοργό του, ενώ άλλοι εκφράζονται με διθυραμβικά (δίκαια) σχόλια για τη μελοποίηση του Χάλαρη στους Δροσουλίτες του, ασχολούμενοι ελάχιστα με την ποιητική της συλλογής και ακόμη λιγότερο με την παρουσία μορφών του ακριτικού μας τραγουδιού και της βυζαντινής ηρωικής ποίησης σ’ αυτήν.
Αυτή θα είναι και η δική μας μικρή συμβολή. Εκκινώντας από την αναφορά στην Αμαζόνα Μαξιμώ στους Δροσουλίτες θα αναφερθούμε στις πηγές προέλευσης της μυθολογικής μορφής της αλλά και στον ρόλο της στο βυζαντινό έπος του Διγενή Ακρίτη, θέμα με το οποίο ήδη έχουμε ασχοληθεί σε εκτενή συμβολή μας.^[2] Αυτό που προέχει, νομίζουμε, είναι να καταδειχθεί με έμφαση πως ο Γκάτσος μετέφερε και μετέπλασε στο έργο του όλο εκείνο το υλικό που «ρούφηξε» με πάθος στα διαβάσματά του. Και μέσα σ’ αυτό το υλικό σίγουρα συγκαταλέγεται και η βυζαντινή ηρωική ποίηση του Διγενή Ακρίτη.

Το βιβλίο της Αγαθής Δημητρούκα ξεκινά ουσιαστικά με τον διάλογο του έργου του Γκάτσου με τα ακριτικά τραγούδια. Η ενότητα καλύπτεται από τον τίτλο «Στου Διγενή τα κάστρα, στα μαρμαρένια αλώνια».^[3] Σ’ αυτήν παρατίθενται εκείνα τα ποιήματα του Γκάτσου που περιέχουν αναφορές στο ακριτικό τραγούδι αλλά και στο βυζαντινό έπος του Διγενή Ακρίτη, θα προσθέταμε εμείς. Μάλιστα, κάθε ποίημα του Γκάτσου παρουσιάζεται αντικριστά με τα δημοτικά τραγούδια αναφοράς με τα οποία συγγενεύει θεματολογικά.
Έτσι, ξεφυλλίζοντας το βιβλίο βλέπουμε πως ο Διγενής εμφανίζεται ως γενναίο παλληκάρι που το τρέμουν Μπογιάροι, Οθωμανοί, Αλαμανοί και Χάζαροι. Τον περιμένουν όλοι με λαχτάρα για να «τσακίσει με τη φτέρνα τα φτερά του δράκοντα», «για να λιώσει μες στην τρύπα την καρδιά του δράκοντα», «να σαρώσει απ’ τον αιώνα τη γενιά του δράκοντα» («Πυρρίχιος»).^[4] Αλλά και στο πασίγνωστο και χιλιοτραγουδισμένο «Στου Διγενή τα κάστρα (Η τρελή του φεγγαριού)» υπάρχουν δύο αναφορές στου Διγενή τα αλώνια και τα κάστρα αντίστοιχα.^[5] Αναφορά στον Μικροκωνσταντίνο υπάρχει και στο ποίημα «Ο Βόμπιρας ο Μόμπιρας».^[6]
Αυτό που εντυπωσιάζει είναι πως ήρωες των ακριτικών τραγουδιών και του βυζαντινού ηρωικού έπους εμφανίζονται σε πέντε ποιήματα από τη συλλογή «Δροσουλίτες». Έτσι στο ποίημα «Μια Κομνηνή» βλέπουμε δύο φορές τον Αντρόνικο, αλλά και το «ασέλωτο φαρί» και «το φευγάτο άλογο». Τα στοιχεία αυτά μάς θυμίζουν τα ηρωικά άσματα «Του Υιού του Ανδρονίκου» και «Ο Ανδρόνικος και ο μαύρος του».^[7] Στο ποίημα «Ο Δροσουλίτης» γίνεται λόγος για το πάλεμα του Διγενή με τα στοιχειά και για τον Αϊ-Δρογγάρη, όνομα επινοημένο από τον ίδιο τον Γκάτσο, που κατά την Δημητρούκα παραπέμπει στον Άγιο Θεόδωρο, τον «μέγα απελάτη».^[8] Στο ποίημα «Ο Μαυραϊλής» ο ομώνυμος ήρωας απαντά και σε άλλα ακριτικά άσματα ενώ οι αναφορές στη Βαβυλώνα και την Αμισό παραπέμπουν στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας, πεδίο δράσης του Διγενή.^[9] Απήχηση του βυζαντινού ηρωικού έπους του Διγενή Ακρίτη είναι η αποστροφή στον απελάτη στο ποίημα «Κάτω στα τριπόταμα».^[10]
Το πέμπτο ποίημα της συλλογής στο οποίο εμφανίζονται οι αναφορές που μας ενδιαφέρουν είναι «Τα φλουριά». Η Δημητρούκα σημειώνει πως «απ’ όλους τους Δροσουλίτες, τους στίχους αυτού του τραγουδιού ξεχώριζε ο Γκάτσος». Φανερές οι απηχήσεις από το δημοτικό τραγούδι αλλά και το έπος του Διγενή, παρατηρεί η ίδια.^[11] Μέσα στο ποίημα, που συγκλονιστικά ερμήνευσε το αηδόνι του Πόντου, ο Χρύσανθος, βλέπουμε τους «τρεις αλογολάτες με βαριά σπαθιά και τις αλυσίδες αρμαθιά». Στήνουνε καρτέρι. Είναι μαύρη Τρίτη, μαύρο δειλινό όταν οδηγούν τον ήρωα που μιλά σε α’ πρόσωπο αγκαλιά με τους πεθαμένους σε μία μαύρη σπηλιά. Η μέρα και η ώρα θυμίζουν, σημειώνει η Δημητρούκα, τη μέρα και ώρα του θανάτου του Διγενή.^[12] Τη λύση δίνει στις επόμενες δύο στροφές μια βασιλοπούλα σαν τη Μαξιμώ. Η λυγερόκορμη κόρη, που ’χε δυο φιδάκια στον λαιμό, συμβουλεύει τον πρωταγωνιστή να τα βάλει στην καρδιά του, να τα μεγαλώσει και να γίνει άξιο αδέλφι τους. Τα δυο φιδάκια, ο Δράκος και ο Διγενής, θα του δώσουν τη λύση, θα τον οδηγήσουν στη ζωή, κάτι που γίνεται πράξη στις επόμενες στροφές. Η Δημητρούκα σημειώνει εύστοχα πως η μνεία της Μαξιμούς θυμίζει τους στίχους του Παλαμά.^[13] Σε κάθε περίπτωση, λοιπόν, η Μαξιμώ του Γκάτσου «κουβαλά» μία θετική αύρα.

Ποια είναι, όμως, η μορφή της Αμαζόνας; Από πού την άντλησε ο δημιουργός του Διγενή Ακρίτη; Πριν δώσουμε απάντηση στα ερωτήματα αυτά, ας δούμε ποιο είναι το περίφημο και άγνωστο εν πολλοίς βυζαντινό επικό ποίημα του Διγενή Ακρίτη στο οποίο ήδη τόσες φορές έχουμε αναφερθεί.
Το έπος του Διγενή Ακρίτη (Ακρίτας ονομάζεται ο ήρωας στα ακριτικά τραγούδια, όχι στο έπος) σώζεται σήμερα σε έξι χειρόγραφα (το ένα σε πεζό λόγο) που χρονολογούνται από τον 13^ο έως τον 17^ο αι. Υπάρχουν, ακόμη, κάποιες πεζές ρωσικές διασκευές που αποτελούν ελεύθερη απόδοση των ελληνικών κειμένων.^[14] Σχετικά με το θέμα της προτεραιότητας ενός εκ των ελληνικών χειρογράφων, είναι πολλοί οι μελετητές σήμερα που θεωρούν πως το χφ. Εσκοριάλ (Ε στο εξής) αντιπροσωπεύει πειστικά τη χαμένη αρχική σύνταξη των αρχών του 12^ου αι.^[15]
Η μορφή της Αμαζόνας, με διάφορα ονόματα, είναι παρούσα σε όλα τα χειρόγραφα του Ακρίτη σε ελληνική γλώσσα. Οι αναφορές συνήθως είναι άμεσες και γίνονται στο ποιητικό παρόν. Υπάρχουν, επίσης, ελάχιστες έμμεσες αναφορές στη μορφή της, όταν πια αυτή έχει φύγει από το ποιητικό προσκήνιο.
Ας δούμε τα πράγματα πιο αναλυτικά. Στα δύο παλαιότερα χειρόγραφα, αυτά του Εσκοριάλ (μέσα 15^ου αι.) και της Κρυπτοφέρρης (13^ος-14^ος αι.), υπάρχουν αντίστοιχα είκοσι οκτώ και είκοσι άμεσες αναφορές στη Μαξιμού. Η αναφορά του στ. Ε 1544 βρίσκεται εντός αγκύλης στην έκδοση που χρησιμοποιούμε. Επίσης, υπάρχουν τέσσερις αναφορές στη Μαξιμού, τις οποίες η έκδοση που χρησιμοποιούμε για την Κ «δανείζεται» από το χφ. Ζ, λόγω της απουσίας ενός φύλλου από την Κ (Ζ3710, 3727, 3738, 3741). Ακόμη, υπάρχει στην Κ 8.118 μία έμμεση αναφορά στη Μαξιμού.^[16]
Σε τρία από τα χειρόγραφα του Ακρίτη, κατά πολύ μεταγενέστερα σε σχέση με την Ε και την Κ, παραδίδεται ένα πιο «αρχαιοπρεπές» όνομα, αφού η ηρωίδα αποκαλείται Μαξιμώ. Έτσι στο χειρόγραφο Α (17^ος αι.) υπάρχουν είκοσι έξι άμεσες αναφορές και τρεις έμμεσες (στ. 10.4461, 4462, 4465)· στο χειρόγραφο Τ (17^ος αι, συγγενικό με το χφ. Α) απαντούν είκοσι τέσσερις άμεσες αναφορές, ενώ στην πεζή διασκευή Π (1632) συναντούμε τριάντα πέντε άμεσες αναφορές, αλλά και δύο έμμεσες (10.3.408, 10.6.408, λόγος, στίχος και σελίδα, αντίστοιχα).^[17]
Τέλος, στο επίσης όψιμο χειρόγραφο της Οξφόρδης (1670) βρίσκουμε μόλις δεκατρείς άμεσες αναφορές, αυτή τη φορά στη Μαξιμίλλα, όπως αποκαλείται η Αμαζόνα.^[18]

Σύμφωνα με τέσσερα από τα παραπάνω χειρόγραφα, η Μαξιμού (στην Κ) και Μαξιμώ (στις Τ, Α και Π) είναι απόγονος των Αμαζόνων γυναικών, τις οποίες ο βασιλιάς Αλέξανδρος έφερε από τους Βραχμάνες.^[19] Από τους προγόνους της είχε κληρονομήσει την αστείρευτη ενέργεια, ενώ ζωή και ευχαρίστησή της ήταν ο πόλεμος.^[20] Από την άλλη πλευρά, απουσιάζει από την Ε οποιαδήποτε αναφορά στην προέλευση, τη θρησκεία και τη γενιά της Μαξιμούς.^[21] Το αυτό συμβαίνει και στο χφ. Ο, το οποίο μόνο στους στ. 7.2690-2691 κάνει λόγο για μια ανδρειωμένη γυναίκα που πολεμούσε με θηρία. Άλλωστε και στα δύο αυτά χειρόγραφα (Ε και Ο) απουσιάζει η αναφορά στον όρο «Αμαζόνα».
Στο έπος του Διγενή Ακρίτη απαντούν, συχνά, στοιχεία τόσο της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας και λογοτεχνίας όσο και λαϊκών παραδόσεων, αμφότερα προγενέστερα του υλικού του έπους. Για να θυμηθούμε ενδεικτικά: πρόσωπα της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας και ιστορίας, η μορφή του δράκοντος και η σύγκρουσή του με τον Ακρίτη, το ρητορικό σχήμα της «εκφράσεως» κ.α.^[22]
Η μορφή της Αμαζόνας αποτελεί, σύμφωνα με τον Αλεξίου, σημαντικό πρόσωπο της όψιμης αρχαιότητας και της τοπικής μικρασιατικής παραδόσεως που είχε προηγηθεί του μεσαιωνικού βυζαντινο-αραβικού θρύλου. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο ίδιος, η παράδοσή της «θα πλάστηκε κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, συνδυάστηκε με τοπικές αναμνήσεις του αρχαίου αμαζονικού μύθου και διατηρήθηκε προφορικά στην περιοχή».^[23] Από την παράδοση αυτή την έλαβε ο δημιουργός του Ακρίτη και την ενέταξε στο έργο του. Οι μονομαχίες της με τον Διγενή, όπως σημειώνουν οι Bourgeal & López-Santos Kornsberger, μπορούν να συγκριθούν με άλλες ανάλογες της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, και κυρίως με αυτήν του Αχιλλέα με την Πενθεσίλεια, εν μέσω του Τρωικού πολέμου.^[24]

Η Αμαζόνα Μαξιμού-Μαξιμώ-Μαξιμίλλα συνιστά την κυριότερη και γενναιότερη αντίπαλο του Ακρίτη στο ομώνυμο έπος. Οι δύο μονομαχίες της με τον Ακρίτη κατέχουν κεντρική θέση σε όλα τα χειρόγραφα του έπους και η νικηφόρα, για τον Ακρίτη, έκβασή τους αποτελεί κορυφαία στιγμή για τον ποιητικό ήρωα.
Η αφήγηση μαχών και μονομαχιών, ήδη από την εποχή του Ομήρου, είναι κλασικό στοιχείο του επικού γένους και στυλ. Σε όλα τα χειρόγραφα του έπους η Αμαζόνα επιστρατεύεται από τους απελάτες, όταν πλέον αυτοί έχουν κατανικηθεί από τον Ακρίτη, ο οποίος ήδη κατήγαγε μεγάλες νίκες απέναντι στον δράκοντα και τον λέοντα. Πέρα από τη συνδρομή που της ζητούν, στοχεύουν και στην αρπαγή της γυναίκας του Διγενή, γεγονός που συνιστά κομβικό γι’ αυτούς στόχο. Οι νίκες του Ακρίτη επί της Αμαζόνας αποτελούν τα τελευταία κατορθώματά του στο έπος, λίγο πριν την απόσυρσή του στην περιοχή του Ευφράτη, μαζί με τη γυναίκα του, και τον θάνατο αμφοτέρων.
Η μορφή της Αμαζόνας παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία και χαρακτηριστικά με τον Ακρίτη. Συμμετέχει και αυτή στον κώδικα τιμής και ιπποσύνης που διέπει τη σχέση του ήρωα με τους εχθρούς του. Ενώ συνοδεύεται από ακολούθους, προτιμά την ατομική μονομαχία. Είναι μοναχική ήρωας όπως και ο αντίπαλός της. Διαθέτει υψηλό αίσθημα τιμής και επικό ήθος. Αρνείται να χρησιμοποιήσει αθέμιτα μέσα και δόλο εναντίον του Ακρίτη.
Σε όλα τα χειρόγραφα του έπους οι μονομαχίες μεταξύ των δύο ηρώων είναι δύο και διεξάγονται είτε πλησίον του ποταμού (πιθανότατα του Ευφράτη) είτε στο ανοικτό πεδίο, και πάλι στην ίδια περιοχή. Η ποιητική αφήγηση διακρίνεται στα πριν, τα κατά τη διάρκεια και τα μετά των μονομαχιών ανάμεσα στον Ακρίτη και την Αμαζόνα.
Πριν από τις μονομαχίες υπάρχει ένα μίνιμουμ κοινών επεισοδίων σε όλα τα χειρόγραφα: η δρακοντοκτονία, το επεισόδιο με τον λέοντα, οι νίκες του Διγενή επί των απελατών. Αλλά και όταν αρχίζει η εμπλοκή της Αμαζόνας συναντούμε κοινά στοιχεία, όπως η ετοιμασία των δύο πολεμιστών, κ.α. Πάντως, το επικό ύφος είναι πολύ πιο αυθεντικό στην Ε, από την οποία απουσιάζει η μακροσκελής «έκφρασις» των άλλων χειρογράφων αλλά και η παρεκβολή της αφήγησης για τον Αγκύλα (παρούσα στις Τ, Α, Π, Ο, αλλά όχι στην Κ), στοιχεία που είτε προσθέτουν στα κείμενα αυτά μία μυθιστορηματική χροιά είτε διασπούν άνευ λόγου την επική δράση. Επιπλέον, στην Ε παρατίθενται με ακρίβεια σπάνιοι μεσαιωνικοί τεχνικοί όροι, κάτι που δεν απαντά στον ίδιο βαθμό στα άλλα κείμενα.^[25]
Όσον αφορά στις δύο μονομαχίες, πέραν των κοινών στοιχείων κατά τον χειρισμό τους σε όλα τα χειρόγραφα, βλέπουμε πως μόνο στην Ε υπάρχει επική συνοχή και κλιμάκωση της δράσης, αφού αυτές παρουσιάζονται σχεδόν η μία μετά από την άλλη, χωρίς την παρεμβολή των αχρείαστων συγκρούσεων του Ακρίτη και πάλι με τους απελάτες, επεισόδια που συναντούμε στα άλλα χειρόγραφα και το μόνο που κάνουν είναι να αποκλιμακώνουν την επική ένταση. Ακόμη, μετά τις νίκες του Ακρίτη επί της Αμαζόνας, υπάρχουν σε όλα τα χειρόγραφα, πλην της Ε, οι ηθικιστικές συμβουλές του πρώτου προς τη δεύτερη.^[26]
Σημαντικές διαφορές στον ποιητικό χειρισμό του θέματος βρίσκουμε και στη σκηνή μετά από τις μονομαχίες. Σε όλα τα κείμενα, πλην της Ε, είναι διάχυτος ο ηθικισμός, ενώ ενοχοποιείται η Αμαζόνα για την ερωτική συνεύρεσή της με τον Ακρίτη, ο οποίος δήθεν αμφιταλαντεύεται μεταξύ της πίστης στη γυναίκα του και στην παράδοσή του στον «πειρασμό». Η ίδια η γυναίκα του Ακρίτη τον φορτώνει με ηθικοπλαστικές συμβουλές, ενώ φαίνεται να πείθεται εύκολα από αυτόν πως το «μοιραίο» δεν συνέβη ποτέ.^[27]
Στην Κ, μάλιστα, η εικόνα είναι πρωτοφανής: από υπερβάλλοντα ζήλο κάποιου (του διασκευαστή; του συντάκτη;) απουσιάζει από το χειρόγραφο το φύλλο που θα περιείχε τη σκηνή της ερωτικής συνεύρεσης, ενώ εντελώς αψυχολόγητα ο Ακρίτης επανέρχεται και τιμωρεί την «αμαρτωλή» Μαξιμού, σκοτώνοντάς την. Κι όλα αυτά τη στιγμή που στην Ε η όλη σκηνή διαθέτει αυθεντικό επικό ύφος. Η έμφαση στην Ε δίνεται στη σημασία της «κατάκτησης» της Αμαζόνας, ενώ αμέσως μετά υπάρχει οργανική σύνδεση με τα επόμενα και συγκεφαλαίωση των κατορθωμάτων του ήρωα.^[28]

Κλείνοντας τη σύντομη αυτή παρέμβαση θα θέλαμε να σημειώσουμε δύο πράγματα: πρώτον, όσον αφορά στην παρουσία της Αμαζόνας στο βυζαντινό έπος του Διγενή Ακρίτη, φαίνεται πως βασικός στόχος σε όλα τα χειρόγραφα είναι η αντικατάσταση των παλαιών ηρώων, όπως η ίδια, με νέους, όπως ο Ακρίτης. Κι αυτό επιτυγχάνεται παντού. Ο λειτουργικός ρόλος των συγκεκριμένων μονομαχιών είναι σημαντικός, με τη διαφορά ότι μόνον η Ε καταφέρνει να παραμείνει απόλυτα πιστή και συνεπής στο αυθεντικό επικό ύφος, όπως είδαμε στη μελέτη μας.
Όσον αφορά, δε, στον αγαπημένο μας ποιητή και πνευματικό άνθρωπο, Νίκο Γκάτσο, είναι φανερό πως κρατά στο έργο του αυτή τη θετική αύρα της Αμαζόνας, όπως την είδαμε παραπάνω. Την εμπειρία του από το δημοτικό τραγούδι, τα ατέλειωτα διαβάσματά του τα μεταπλάθει σε ποιητική ύλη και ουσία. Πέραν, όμως, των δημοτικών τραγουδιών, δεν είναι απίθανο να εντρύφησε και στο άγνωστο στους πολλούς έπος του Ακρίτη. Αυτό που έχει σημασία είναι να ερευνηθεί σε μεγαλύτερο βάθος η σχέση του έργου του με τη δημοτική παράδοση, ιδίως δε με το ακριτικό τραγούδι και το βυζαντινό ηρωικό έπος. Ευχαριστούμε τους υπευθύνους της παρούσας δημοσίευσης που μας έδωσαν την ευκαιρία να αναδείξουμε ελάχιστα γνωστές πτυχές της επιστημονικής έρευνας, ελπίζουμε, δε, η παρούσα μικρή συμβολή μας να παρακινήσει νέες μελέτες στα θέματα που θίξαμε παραπάνω.

_{ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ}

Αλεξίου, Στ. (2006) επιμ., Βασίλειος Διγενής Ακρίτης και τα άσματα του Αρμούρη και του Υιού του Ανδρονίκου σε: Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, διευθ. Άλκης Αγγέλου, Πο 51, 2η ανατ., Εστία (1η εκδ. Ερμής 1990).
Αλεξίου, Στ. (1985) εκδ., Βασίλειος Διγενής Ακρίτης (κατά το χειρόγραφο του Εσκοριάλ) και το Άσμα του Αρμούρη σε: Φιλολογική Βιβλιοθήκη, αρ. 5, εκδ. Ερμής.
Αναγνωστάκης, Η. (2017). «Από την προφορική ή κειμενική αφήγηση στη μνημειακή απεικόνιση: Τρία βυζαντινά παραδείγματα του όψιμου Μεσαίωνα», σε: Χαρτογραφώντας τη δημώδη λογοτεχνία, 12^ος-17^ος αι, Πρακτικά του 7ου Διεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi, επιμ. Στ. Κακλαμάνης – Αλ. Καλοκαιρινός, Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Ηράκλειο, σσ. 71-84.
Beaton R., J. Kelly & Τ. Λεντάρη (1995). Πίνακας συμφραζομένων του Διγενή Ακρίτη, Σύνταξη Ε, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Δημητρούκα, Α. (2021). Με τον ήλιο γείτονα: Τραγούδια του Νίκου Γκάτσου φωτισμένα από τον ήλιο του δημοτικού τραγουδιού, Πατάκης 2021.
Díaz Bourgeal M. & F. López-Santos Cornberger (2016). “El Cantar de mio Cid y el Diyenís Akritas (Manuscrito de El Escorial). Un estudio comparativo desde el legado clásico”, Estudios Medievales Hispánicos 5, 83-107.
Castillo Didier M. (1994). Poesía Heroica Griega: Epopeya de Diyenís Akritas, Cantares de Armuris y de Andrónico, Santiago de Chile, Universidad de Chile.
Dyck A.R. (1993). “The Taming of Digenes: The Plan of Digenes Akrites, Grottaferrata Version, Book IV”, GRBS 35, 293-308.
Dyck A.R. (1987). “On Digenes Akrites, Grotteferrata version, Book 6”, GRBS 28, 349-369.
González Serrano P. (1997). “La pervivencia del mito amazónico en la epopeya de Diyenís Acritas”, σε: Estudios neogriegos en España e Iberoamérica, II: Historia, literatura y tradición (Intervenciones en el I Congreso de Neohelenistas de la Península Ibérica e Iberoamérica), εκδ. M. Morfakidis & I. García Gálvez, Γρανάδα, Athos-Pérgamos-Fundación de la Cultura Helénica-Sociedad de Estudios Neogriegos, 89-101.
Grégoire, H. (1936). “L'amazone Maximô”, AIPhO, Mélanges Cumont 4, 723-730.
Jeffreys, E. (1998). εκδ. και μετ., Digenis Akritis: The Grottaferrata and Escorial versions, σε: Cambridge Medieval Classics, τόμ. 7, Cambridge UP.
Kioridis, I. (2018). “La écfrasis como parte del espacio épico en la épica bizantina de Diyenís Akritis (mss. de El Escorial, vv. 1623-1686 y de Grottaferrata, vv. VII 8-105, VIII 237-244)”, Πρακτικά 6^ου Διεθνούς Συνεδρίου της SEMYR με θέμα: «Espacios en la Edad Media y el Renacimiento», SEMYR-Universitat Pompeu Fabra de Barcelona, 15-17/9/2016, σσ. 425-444.
Κιορίδης, Ι. (2018). «Οι μονομαχίες της Αμαζόνας στο βυζαντινό έπος του Διγενή Ακρίτη: λειτουργικός ρόλος και επική συνέπεια». Στον συλλογικό τόμο με τίτλο Mite i miracle a les Literatures Antigues i Medievals, ο οποίος περιέχει τις εργασίες που παρουσιάστηκαν στις Jornades Científiques που διοργανώθηκαν από το GIRLC και το Universitat de València, 14-15/12/2017. Rhemata Monografías, τόμ. 2. Εκδ. M. Movellán Luis & J.J. Pomer Monferrer. Reus (Tarragona): Ed. Rhemata, σελ. 61-83. https://www.academia.edu/38132111/Οι_μονομαχίες_της_Αμαζόνας_στο_βυζαντινό_έπος_του_Διγενή_Ακρίτη. Ημερομηνία πρόσβασης (5/1/2002)
Κιορίδης, Ι. (2015). “Η δρακοντοκτονία στο βυζαντινό έπος του Διγενή Ακρίτη”, Bestiaris i metamorfosis a les literatures clàssiques i la seua tradició, eds. Á. Narro-J. J. Pomer, en: Classical and Byzantine Monographs, t. LXXXIII, επιμ. G. Giangrande-H. White, Adolf M. Hakkert, Άμστερνταμ, 51-70.
Κιορίδης, Ι. (2013). “Τα κύρια ονόµατα προσώπων και οι ταυτίσεις τους στον Διγενή Ακρίτη (χφ. Escorial): Αναλυτικός Πίνακας”, Estudios Neogriegos 15, 9-21.
Κιορίδης, Ι. (2009). Ποίηση και πραγματικότητα στο Cantar de mio Cid και στον Διγενή Ακρίτη στην παραλλαγή του El Escorial, Σέρρες, Νούφαρο.
Lambros, Sp. (1880). Διήγησις ωραιοτάτη του ανδρειωμένου Διγενή, υπό Ιγνατίου ιερομονάχου Πετρίτζη, 1670, σελ.111-237 σε: Collection de Romans Grecs en langue vulgaire et en vers publiés pour la première fois d´après les manuscrits de Leyde et d´Oxford, Παρίσι, Maisonneuve.
Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (2013). Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ-Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών-Ίδρυμα Τριανταφυλλίδη.
Μηλιαράκης, Α. (1881). Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, εποποιία βυζαντινή της 10^ης εκατονταετηρίδος κατά το εν Άνδρω ανευρεθέν χειρόγραφον, Αθήναι. (Ανατύπωση υπό Π. Γ. Ζερλέντου, Αθήναι, 1920).
Moennig, U. (1993). “Digenes = Alexander? The relationships between Digenes Akrites and the Byzantine Alexander Romance in their different versions”, σε: Beaton & Ricks, 103-115.
Πασχάλης, Δ. (1926-1928). εκδ.,“Οι δέκα Λόγοι του Διγενούς Ακρίτου: πεζή διασκευή”. Λαογραφία 9, 305-440.
Πεταλάς, Δ. Γ. (2017). “Σημεία συνάντησης του βυζαντινού και του ευρωπαϊκού μεσαιωνικού έπους”, Λαογραφία ΜΓ, 315-346.
Πεταλάς, Δ. Γ. (2002). “Ο αμαζονικός μύθος στον Δυτικό Μεσαίωνα”, Παρνασσός ΜΔ, 219-232.
Sathas C. & E. Legrand (1875). Les exploits de Digénis Akritas, d´après le manuscrit unique de Trébizonde en: Collection de monuments pour servir a l´ étude de la langue néo-hellénique, Nouvelle série No 6, Παρίσι, Maisonneuve.
Trapp, E. (1972). “Digenes Akrites, Epos oder Roman?", σε: Studi Classici in onore di Quintino Cataudella, τόμ. 2, Κατάνη.
Trapp, E. (1971). Digenes Akrites: Synoptische Ausgabe der ältesten Versionen, Βιέννη.

[1] Δημητρούκα (2021). Ευχαριστώ από καρδιάς τη συγγραφέα για την καλοσύνη της να μου αποστείλει το βιβλίο της αλλά και για την παρακίνησή της να γράψω το παρόν άρθρο.
[2] Κιορίδης (2018). Η παρούσα συμβολή στηρίζεται στην εργασία του 2018 η οποία είναι προσβάσιμη: https://www.academia.edu/38132111/Οι_μονομαχίες_της_Αμαζόνας_στο_βυζαντινό_έπος_του_Διγενή_Ακρίτη.
[3] Δημητρούκα (2021:13-41).
[4] Δημητρούκα (2021: 16-17).
[5] Δημητρούκα (2021: 30).
[6] Δημητρούκα (2021: 34-35).
[7] Δημητρούκα (2021: 20-21). Για το παραπάνω ηρωικά άσματα, βλ. Αλεξίου (2006: 175-198).
[8] Δημητρούκα (2021: 23-24 και σημ. 1).
[9] Δημητρούκα (2021: 28-29 και σημ. 1, 2).
[10] Δημητρούκα (2021: 37-38).
[11] Δημητρούκα (2021: 40, σημ. 1).
[12] Δημητρούκα (2021: 40, σημ. 3).
[13] Δημητρούκα (2021: 41, σημ. 4).
[14] Για το σύνολο των χειρογράφων, ελληνικών και ρωσικών, βλ. Castillo Didier (1994: 41-43, 49-53).
[15] Μεταξύ των άλλων, υπέρ της προτεραιότητας του χφ. Ε έχει τοποθετηθεί ο Αλεξίου (1985), (2006, β’ ανατύπωση της 1^ης έκδοσης του 1990). Την ίδια άποψη υποστηρίζει και ο Κιορίδης στη διδακτορική του διατριβή του 2009.
[16] Το σύνολο των σχετικών αναφορών σε όλα τα χειρόγραφα του Διγενή Ακρίτη παρατίθεται σε ειδικό παράρτημα από τον Κιορίδης (2018: 81-82) Για το χειρόγραφο Ε χρησιμοποιούμε την έκδοση του Αλεξίου (1985). Ενδιαφέρον παρουσιάζει για το ίδιο χειρόγραφο και ο πίνακας συμφραζομένων των Beaton, Kelly & Λεντάρη (1995) που περιέχει, βέβαια, και τις αναφορές στη Μαξιμού. Για το χειρόγραφο της Grottaferrata ή Κρυπτοφέρρης (στο εξής Κ) χρησιμοποιούμε την έκδοση της Jeffreys (1998). Όλες οι αναφορές μας σε στίχους των δύο αυτών κειμένων γίνονται στη βάση των παραπάνω εκδόσεων. Με τον όρο Ζ αναφερόμαστε σε χαμένο σήμερα χειρόγραφο από το οποίο, σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, προέρχονται οι διασκευές Τ, Α, Π και Ο. Για το θέμα αυτό βλ. Trapp (1971).
[17] Για το χειρόγραφο Αθηνών-πρώην Άνδρου (στο εξής Α) χρησιμοποιούμε την έκδοση του Μηλιαράκη (1881). Για το χειρόγραφο της Τραπεζούντος (στο εξής Τ) χρησιμοποιούμε την έκδοση των Sathas-Legrand (1875). Τέλος, για την πεζή διασκευή της Άνδρου (στο εξής Π, βρίσκεται σήμερα στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης) χρησιμοποιούμε την έκδοση του Πασχάλη (1926-1928). Όλες οι αναφορές μας σε στίχους των τριών αυτών κειμένων γίνονται στη βάση των παραπάνω εκδόσεων.
[18] Για το χειρόγραφο της Οξφόρδης (στο εξής Ο) χρησιμοποιούμε την έκδοση του Lambros (1880). Όλες οι αναφορές μας σε στίχους αυτού του κειμένου γίνονται στη βάση της παραπάνω έκδοσης.
[19] Βλ. Κ 6.386-387, Τ 7.2268-2270, Α 7.3356-3358. Μάλιστα στην Α 7.3878-3879, στο τέλος του εβδόμου λόγου, σημειώνεται πως η Μαξιμώ ήταν Αμαζόνα στο γένος και πως την έφερε ο Αλέξανδρος ο Μακεδών. Σύμφωνα με την Π 7.26-28.385 η Μαξιμώ ήταν απόγονος των Αμαζόνων, τις οποίες έφερε ο Αλέξανδρος από «Βράχμανα» (sic!). Τέλος, σύμφωνα με έμμεση αναφορά στην Κ 7. 90-93, μεταξύ των μορφών που ιστορεί ο Ακρίτης στην «έκφραση» του παλατιού του, συγκαταλέγονται τα τρόπαια και τα κατορθώματα του Αλεξάνδρου με αναφορές στους Βραχμάνες, τις Αμαζόνες, την Κανδάκη και τον Δαρείο. Ο Πεταλάς (2002: 219-228) αναφέρεται στην παρουσία του μύθου των Αμαζόνων στους Γερμανούς, τους Σκανδιναβούς και τους Σλάβους, σημειώνοντας το πέρασμά του από το Βυζάντιο στη Ρωσία και από κει στη Δύση. Ο ίδιος παραθέτει διάφορες επιστημονικές απόψεις σχετικά με την ετυμολογία του όρου «Αμαζόνα». Βλ. (2002: 229-230), (2017: 342-343). Γι όλες τις αναφορές στον όρο «Αμαζόνα» σε όλα τα χειρόγραφα του Ακρίτη βλ. Κιορίδης (2018: 81). Για τη Μαξιμού ως Αμαζόνα βλ. Dyck (1987: 361), Grégoire (1936), Moennig (1993), Trapp (1972: 640). Για τη σημασία του όρου, βλ. το λήμμα «Αμαζόνα» στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (2013).
[20] Βλ. Κ 6.388-389, Τ 7.2271-2272, Α 7.3359-3360. Η Π 7.28-29.385 σημειώνει πόσο εμπειροπόλεμη ήταν.
[21] Castillo Didier (1994: 108).
[22] Για τις προτεινόμενες ταυτίσεις για τη μορφή της Μαξιμούς στην Ε, βλ. Κιορίδης (2013: 15). Για το κλασικό στοιχείο στο χφ. Ε του Ακρίτη και στο Cantar de mio Cid, βλ. την ενδιαφέρουσα μελέτη των Bourgeal & López-Santos Cornberger (2016). Για τη δρακοντοκτονία στον Ακρίτη βλ. Κιορίδης (2015). Για την «έκφραση» και τον επικό χώρο στα χειρόγραφα Ε και Κ του Ακρίτη, βλ. Kioridis (2018).
[23] Αλεξίου (1985: ξε-ξϚ, 2006: 57). Στη Μαξιμού, ως πρόσωπο της παλαιάς λαϊκής παράδοσης των περιοχών δράσης του έπους, αναφέρεται και ο Castillo Didier (1994: 106-107), ο οποίος στην υποσημείωση αρ. 182 στη σελ. 107 παραθέτει τις σχετικές απόψεις του Grégoire.
[24] Bourgeal & López-Santos Kornsberger (2016: 105). Για τις πιθανές επιδράσεις από λόγια κείμενα στη μονομαχία Διγενή και Μαξιμούς, όπως περιγράφεται στο χφ Κ, βλ. Dyck (1987, 1993). Για την επιβίωση του αμαζονικού μύθου στο Έπος του Διγενή, βλ. González Serrano (1997). Ενδιαφέρον παρουσιάζει η μελέτη του Αναγνωστάκη (2017), ο οποίος, μεταξύ των άλλων, στις σελ. 79-84, παρουσιάζει και αναλύει τη μοναδική εικονογράφηση της σκηνής της μονομαχίας ανάμεσα στη Μαξιμού και τον Ακρίτη στον Ναό της Παναγίας στα Χρύσαφα της Λακωνίας (με διακόσμηση του 13^ου αι). Σημειώνει, δε, πως ο καλλιτέχνης εμπνέεται από μία παραλλαγή, σύμφωνη με τον διδακτισμό της Κ.
[25] Για μία λεπτομερή ανάλυση των συμβαινόντων πριν από τις μονομαχίες βλ. Κιορίδης (2018: 65-70).
[26] Τις δύο μονομαχίες αναλύει ο Κιορίδης (2018: 70-75).
[27] Βλ. περισσότερα σε Κιορίδης (2018: 75-79)
[28] Κιορίδης (2018: 77-78).