Η δημιουργική διαντίδραση του Νίκου Γκάτσου με το Δημοτικό Τραγούδι

Είναι δύσκολο να φανταστούμε την ποίηση του Νίκου Γκάτσου χωρίς τον πλούτο, τη γνώση και την ποικιλία των συγκινησιακών εμπειριών και αντιδράσεων που προκύπτουν από την αγάπη του για το δημοτικό τραγούδι. Αυτήν ακριβώς τη γνώση και συγκινησιακή εμπειρία του Νίκου Γκάτσου αποκαλύπτει η Αγαθή Δημητρούκα με την υποδειγματικού χαρακτήρα έκδοση υπό τον τίτλο Με τον Ήλιο γείτονα (εκδ. Πατάκη 2021).
Πρόκειται για μια σημαντική συγκριτολογική μελέτη που αφορά στην επιλογή, την έρευνα και το σχολιασμό της ποιητικής του Νίκου Γκάτσου όπως φωτίζεται από την εμπλοκή του ποιητή με το δημοτικό τραγούδι. Το βιβλίο αποτελεί χρήσιμο οδηγό σε ό,τι μπορεί να (προσδι)ορισθεί ως δημιουργική ανάγνωση, καθότι μέσω της έρευνας και του σχολιασμού της Δημητρούκα αναδεικνύεται ευδιάκριτα ο διακειμενικός χαρακτήρας της ποιητικής του Νίκου Γκάτσου με το δημοτικό τραγούδι και, κατά συνέπεια, μεγιστοποιείται η πρόσληψη και η συμμετοχή του αναγνώστη στην εν λόγω διαδικασία.
Παράλληλα, η διακειμενική σχέση, η όσμωση του Γκάτσου με το δημοτικό τραγούδι —συμπεριλαμβανομένων των μοιρολογιών και της λαογραφίας— παραπέμπει σε μια γνωσιακή θεωρία της συγκίνησης, στο πλαίσιο της οποίας μπορούμε ως αναγνώστες να κατανοήσουμε πιο βαθιά τις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες των συγκινησιακών φαινομένων που αποτυπώνονται όχι μόνο στα τραγούδια του αλλά και στην Αμοργό.

Οι ευρηματικές διεισδύσεις του Γκάτσου στον κόσμο της δημοτικής παράδοσης, ειδικότερα στη φύση τα μοιρολογιών —γνωστών στον ποιητή από τα Ομηρικά έπη και από τις «ανακλήσεις» της βυζαντινής παράδοσης— (ανα)συνθέτουν λυτρωτικά μια νευροψυχολογία του θρήνου, που ως τέτοια ενισχύει όσα έχει διατυπώσει ο Ζαν-Πολ Σαρτρ (1969) στη Θεωρία των συγκινήσεων: «μια συγκίνηση παραπέμπει σ’ αυτό που σημαίνει».
Μολοταύτα, ο λόγος του Γκάτσου διευρύνει το λόγο και κάθε μορφή γραμμικού χρόνου, δημιουργώντας μια νέα αισθητική υλικότητα, εκφέροντας ταυτόχρονα —μέσα από στίχους ομοιοκατάληκτους, δεκαπεντασύλλαβους ή ενδεκασύλλαβους— όλη εκείνη τη συγκινησιακή φόρτιση εκφράσεων και εκφάνσεων του βιόκοσμου.
Τολμώ να διατυπώσω τη θέση πως η δημιουργική διαντίδραση του Γκάτσου με το δημοτικό τραγούδι έχει φιλοσοφικά μια δυϊστική διάσταση: αιθέρια ψυχή και γήινο σώμα.

Στον ποιητικό του λόγο η συγκίνηση εδράζεται και στην ψυχή και στο σώμα. Κι ενώ στην ψυχή οι συγκινήσεις αποτελούν, τουλάχιστον από πλευράς πλατωνικού στοχασμού, ανεξέλεγκτες δυνάμεις που βρίσκονται σε διαρκή αντιπαράθεση, ο Γκάτσος μπορεί και μεταμορφώνει την εν λόγω αντιπαράθεση ή/και αντίθεση σε αρμονία του θυμοειδούς με το βουλητικό. Μπορεί και μετασχηματίζει την αντίθεση μεταξύ συγκίνησης και νόησης σε μια διανοητική συγκίνηση.
Σε αυτή τη σύλληψη της διανοητικής συγκίνησης βοήθησε τον Γκάτσο η βαθύτατη γνώση του πάνω στην εσχατολογία του δημοτικού τραγουδιού για τον φόβο, την αγάπη, τον θάνατο, τον έρωτα, την κόλαση και τον παράδεισο.
Στο πλαίσιο αυτό, η βιο-υφολογική προσέγγιση τής Δημητρούκα είναι μοναδική όσο και πολύτιμη καθώς αναζητεί τις προσαρμογές, τις αναλογίες και τις ομοιότητες μεταξύ της ποιητικής του Γκάτσου και του δημοτικού τραγουδιού. Στο ίδιο πάντοτε πνεύμα, αναδεικνύει το σύστημα εγκόσμιας εξήγησης και νοηματοδότησης της σύγχρονης πραγματικότητας που επιτελούν οι λειτουργίες των τραγουδιών του Νίκου Γκάτσου, είτε αυτές αφορούν διάλογο με το δημοτικό τραγούδι είτε με την λαογραφία.

Με βάση το βιβλίο, τεκμαίρεται πως ο Νίκος Γκάτσος παρακολουθούσε την πορεία του φαινομένου της ποιητικής νεωτερικότητας, κι έτσι κατόρθωσε να συμπληρώσει αποκαλυπτικά, μέσα από την per se δημιουργική του διαντίδραση με το δημοτικό τραγούδι, μια διαχρονικά ανεπανάληπτη για τα ελληνικά γράμματα κατάθεση.
Τούτου δοθέντος, θα υποστήριζα πως είναι ο μόνος ποιητής που στην μεταπολεμική και μεταπολιτευτική περίοδο με εξαιρετική ευσυνειδησία διέγνωσε και αποτύπωσε —υπερρεαλιστικά και συμβολικά— τον ελλειπτικό λόγο του δημοτικού τραγουδιού. Η ποιητική του μας υποχρεώνει σε μια κριτικά αναλυτική πάντα διείσδυση, προεκτείνοντας και παρατείνοντας χρονικά σχόλια και παρατηρήσεις για μια ξεχωριστή ενδοσκοπική απόχρωση των συγκινήσεων που υποδηλοί η δημιουργική ανάγνωση του δημοτικού τραγουδιού.

Εν κατακλείδι, αυτό που πέτυχε ο Νίκος Γκάτσος είναι κάτι μοναδικό για τα ελληνικά γράμματα: έθεσε ποιητικά την εποπτεία του παρόντος και του παρελθόντος σε ταυτοχρονισμό και όχι σε ένα είδος χρονικής διαδοχής.

_{——————————}
Βιβλιογραφία
Οδυσσέας Ελύτης, Ανοιχτά Χαρτιά, Ίκαρος 1982
Jean-Paul Sartre, Για μια θεωρία των συγκινήσεων, μτφρ. Αιμίλιος Χουρμούζιος, εκδ. Αρσενίδη 1969