Οι πολλαπλές προκλήσεις των νεολογισμών (β΄)

——— ≈ ———

ΟΙ ΠΟΛΛΑΠΛΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΝΕΟΛΟΓΙΣΜΩΝ

ΜΕΡΟΣ Β΄

Η μαγειρική και η γαστρονομία έχουν μπει τα τελευταία χρόνια δυναμικά στη ζωή των ανθρώπων, όπως δείχνουν και οι σχετικές ανά τον κόσμο τηλεοπτικές εκπομπές, τα γνωστά χορταστικά, μόνο να τα βλέπει κανείς, τηλεμαγειρέματα. Το Χρηστικό Λεξικό ενσωμάτωσε στο λημματολόγιό του πλήθος σχετικών όρων.^[1] Ο γαστρονομικός τουρισμός είναι ιδιαίτερα δημοφιλής. Δειλά-δειλά αρχίζει να κάνει την εμφάνισή του και ο γαστροτουρίστας, δεν ήρθε όμως ακόμα η ώρα να μπει σε λεξικό.^[2]
Αρκετοί άνθρωποι δείχνουν τα τελευταία χρόνια ιδιαίτερη προτίμηση στις υπερτροφές. Ενδεικτικοί είναι οι ακόλουθοι νεολογισμοί:

Η αρώνια, νεολατινικό arōnia < μτγν. ἀρωνία ΄δεσπολιά΄, φυτό της οικογένειας Rosaceae, αγγλ. Aronia, έχει γίνει γνωστή στο ευρύ κοινό για τους κόκκινους, μοβ και ιδίως για τους σκούρους καρπούς της (Aronia melanocarpa) που έχουν μεγάλη διατροφική αξία καθώς περιέχουν πολυφαινόλες και αρκετά βιοενεργά συστατικά, βιταμίνες, ιχνοστοιχεία, καροτενοειδή και πηκτίνες. Η αρώνια περιέχει, ούτε λίγο ούτε πολύ, 277 αντιοξειδωτικές ουσίες.

Το γανόδερμα, επιστημονική ονομασία Ganoderma lucidum (αρχαιοελληνικό γάνος (το), ΄λαμπρότητα, διαύγεια΄ + δέρμα), αγγλ. reishi, είναι σκληρό και πικρό μανιτάρι, γνωστό πάνω από δυο χιλιάδες χρόνια ως «το μανιτάρι της αθανασίας».

Το γκότζι μπέρι, Lycium barbarum και L. Chinense, αγγλ. goji berry, 2002, γαλλ. goji, 2008, το «μούρο της ευτυχίας», και το κράνμπερι, Vaccinium macrocarpon, αγγλ. cranberry, γαλλ. ~, 2003, έγιναν ευρέως γνωστά στην Ευρώπη μόλις στις αρχές του 21^ου αι.

Το ιαπωνικό υπερφρούτο γιούζου, σαν μικρό γκρέιπ φρουτ, γαλλ.yuzu, 1922, δίνει τη σάλτσα γιούζου. Η λέξη ενσωματώθηκε στην Αγγλική το 1977.

Το μάτσα είναι γιαπωνέζικο πράσινο τσάι σε σκόνη, κινεζικής προέλευσης, αγγλ. matcha, 1881, γαλλ. ~, 1992. Χρησιμοποιείται, επίσης, ως άρτυμα. Τώρα υπάρχει και στην Ελλάδα.

Το οσομπούκο, μοσχαρίσιο κότσι στην ιταλική κουζίνα (ιταλ. ossobuco, αγγλ. osso buco, 1908, γαλλ. ~, 1954) έχει πολλές εμφανίσεις σε ελληνικά σώματα κειμένων, δεν ισχύει όμως το ίδιο για τα ασιατικά φασόλια α(ν)τζούκι (azuki). Η ζυθολογία ή μπιρολογία (ακόμα σπανιότερη λέξη), γαλλ. zythologie & biérologie) περιμένουμε να δούμε τι διάδοση θα έχει.

Αντίθετα, η στριφτόπιτα (το τύλιγμα του φύλλου γίνεται σε ρολό) δεν μπορεί να απουσιάζει από ένα σύγχρονο λεξικό, όπως και η ελιόπιτα, σπανιότ. λιόπιτα, και τα νόστιμα, ιδίως τα κυπριακά, ελιοπιτάκια. Η πασχαλιάτικη κυπριακή φλαούνα, (φτιάχνεται με προζύμι, περιέχει τυρί, γάλα, αβγά, σταφίδες και διάφορα μυρωδικά και ψήνεται στο φούρνο), προέρχεται από το μεσαιωνικό γαλλικό flaon.

To λεοντόψαρο & λιονταρόψαρο (γένοs Pterois), αγγλ. lion fish, περ. 1907, χωροκατακτητικό και επικίνδυνο, με δηλητηριώδη αγκάθια στη ράχη του, είναι νοστιμότατο. Η κατανάλωσή του προστατεύει το θαλάσσιο οικοσύστημα και αποτελεί έμπρακτη απόδειξη «ηθικής στάσης απέναντι στο περιβάλλον».

Σήμερα μπορούμε να μιλάμε για διαδικτυακή ή ιντερνετική ζωή καθώς ο βίος του σύγχρονου ανθρώπου, ιδιαίτερα των νέων, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις παντός είδους ηλεκτρονικές υπηρεσίες, γνωστικές και ψυχαγωγικές. Δεν ξέρουμε ακριβώς τι μας επιφυλάσσει το μέλλον, το βέβαιο, πάντως, είναι ότι, ύστερα από τριάντα χρόνια, αρκετές από τις σημερινές αξιοθαύμαστες ψηφιακές υπηρεσίες θα θεωρούνται παρωχημένες.  
Η νέα εποχή φαίνεται ότι άρχισε με τη μετεξέλιξη του Facebook σε Meta. Ο πολυσυζητημένος όρος μετασύμπαν < metaverse < meta + universe) είναι, ως γνωστό, δημιούργημα του Αμερικανού συγγραφέα Neal Stephensen. Μαρτυρείται στη νουβέλα επιστημονικής φαντασίας Snow Crash που δημοσιεύτηκε το 1992. Η προηγμένη αυτή μετασυμπαντική τεχνολογία (metaverse-advancing technology) ανασχεδιάζει τον ήδη γνωστό τρισδιάστατο εικονικό κόσμο με απώτερο στόχο τη δημιουργία ενός νέου οικοσυστήματος μετα-πραγματικοτήτων, που θα αποτελεί συνδυασμό εικονικής, επαυξημένης και μεικτής πραγματικότητας. Η βιομηχανία βιντεοπαιχνιδιών θα αλλάξει, επίσης, ριζικά.
Ο πολύς Mark Zuckerberg,^[3] ιδρυτής του φέισμπουκ, επέλεξε εύστοχα ως λογότυπο της νέας του εταιρείας ένα σύντομο, δισύλλαβο ελληνικό πρόθημα γεμάτο μουσικότητα (εναλλαγή συμφώνου-φωνήεντος) το οποίο εδώ και πολλούς αιώνες είχε αρμονικά ενσωματωθεί στην Αγγλική, όπως και στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες.^[4] Με αφετηρία τον Αριστοτέλη, η παραγωγική δύναμη του μορφήματος μετα- ακολούθησε εντυπωσιακή πορεία.^[5] Η μεταφυσική έδωσε περαιτέρω ώθηση στη διάδοσή του.^[6] Το μεταγενέστερο ουσιαστικό μεταμόρφωσις, ακριβής αντιστοιχία με το λατινικό transformatio, ενσωματώθηκε στο λεξιλόγιο πολλών γλωσσών μέσω της Λατινικής. Η metamorphosis χάρη στο μυθολογικό έπος του Οβιδίου Μetamorphoses έλαβε νέες διαστάσεις. Η αίγλη του έργου έκανε προσιτή τη λέξη με το περιεχόμενό της στο ευρύτερο μορφωμένο ευρωπαϊκό κοινό.^[7]

Το Egosurfing, αυτογκουγκλάρισμα,^[8] δείχνει συνήθως τη ματαιότητα του ανθρώπου που θέλει να ενημερώνεται σε καθημερινή σχεδόν βάση με το ποιοι ασχολούνται μαζί του. Τον όρο δημιούργησε το 1995 ο Sean Carton, Αμερικανός συγγραφέας και διαφημιστής ο οποίος έχει στο ενεργητικό του εξαιρετικά βιβλία για το διαδίκτυο. Ο αυτογκουγλιστής (Ego surfer), ως διαδικτυακός σέρφερ, αναζητά μετά μανίας σε διάφορες μηχανές αναζήτησης (κυρίως στις Google, Yahoo, Bing) τις αναφορές που γίνονται στο όνομά του. Στην περίπτωση αυτή πρόκειται για άτομο που ασχολείται εμμονικά με τη διαδικτυακή του φήμη, απτό δείγμα ψηφιακού ναρκισσισμού. Αρκετοί, κυρίως ερευνητές, με τον τρόπο αυτό καταγράφουν τις αναφορές στο έργο τους, ενώ παράλληλα ελέγχουν και βελτιώνουν το ψηφιακό τους αποτύπωμα στο διαδίκτυο.

Το εμότζι ή έμοτζι (< αγγλ. emoji, 1997 < ιαπων. e «εικόνα, σχέδιο» + moji «γράμμα, χαρακτήρας», εμπορική ονομασία) είναι στην ουσία η εξελιγμένη μορφή του εμότικον.

Η νομοφοβία, αγγλ. nomophobia, nomo (no mo(bile) + phobia), 2008, γαλλ. nomophobie, 2012, δείχνει περισσότερο από κάθε άλλη λέξη την απόλυτη εξάρτηση από τα κινητά και το διαδίκτυο.^[9] Περιγράφει το άγχος που διακατέχει πολλούς χρήστες όταν παρατοποθετούν ή χάνουν το κινητό τους, ξεμένουν από μπαταρία ή μονάδες, καθώς και όταν δεν έχουν κάλυψη δικτύου.

Το λογισμικό πακέτο πάουερ πόιντ, αμερικανική εμπορική ονομασία PowerPoint (ppt), 1987, είναι απαραίτητο για κάθε σύγχρονη επιστημονική ή εταιρική παρουσίαση, για καλύτερη εποπτεία του υλικού. Οι λεξικογράφοι, παραδόξως, αποφεύγουν τη λημματογράφηση της λέξης, ίσως επειδή είναι φειδωλοί με τις εμπορικές ονομασίες.

Το τεχνοστρές, τεχνολογικό στρες, αμερικ. technostress, 1983, ιταλ. tecnostress, 1984, έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις, σαν να μην έφταναν οι αγχώδεις καταστάσεις και τα αδιέξοδα που δημιουργεί, εκτός των άλλων, η οικονομική και περιβαλλοντολογική κρίση, η ανασφάλεια για το (εργασιακό) μέλλον και η πανδημία του κορονοϊού.

Ο τουιτεράς και η τουιτόσφαιρα έχουν μπει, επίσης, για καλά στη ζωή των ανθρώπων.

Το υπολογιστικό νέφος ή απλώς νέφος αποδίδει το αγγλικό cloud computing, 1996, το οποίο δεν είναι το γνωστό μας σύννεφο, αλλά όρος της Πληροφορικής.^[10] Πρόκειται για διαδικτυακή κεντρική διάθεση υπολογιστικών πόρων. Στην τεχνολογία αυτή βασίζονται τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο.

H χρονοσφραγίδα, αγγλ. time stamp, διευκολύνει αφάνταστα τις διαδικτυακές συναλλαγές.

Ευκαιριακά αναφέρω εδώ ότι τα φέικ νιους & φέικ νιουζ (αμερικ. fake news) δεν είναι απλώς ψευδείς ειδήσεις ή παραπλανητικές πληροφορίες, όπως προτιμούν να μεταφράζουν το σύμπλοκο αυτό οι καθαρολόγοι για να αποφύγουν τον ξενικό όρο.^[11] Ο νεολογισμός αυτός συνδέεται πιο πολύ με την κυριαρχία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και την ταχύτητα διάδοσης πληροφοριών που δεν ανταποκρίνονται στην αλήθεια και εξυπηρετούν ποικίλες σκοπιμότητες.

Πρόκειται για ένα εικονοκλαστικό κίνημα ή, σε ηπιότερη διατύπωση, επαναστατική θεωρία σύμφωνα με την οποία το ανθρώπινο είδος μπορεί με τα διαρκώς εξελισσόμενα επιστημονικά και τεχνολογικά μέσα να υπερβεί τους σημερινούς φυσικούς, διανοητικούς και ψυχικούς περιορισμούς που οδηγούν σε μια προδιαγεγραμμένη μοιραία πορεία.
Το πόσο στενά συνδέεται, ιδιαίτερα στην εποχή μας, η επιστημονική έρευνα με τις κοινωνικές εξελίξεις, οι οποίες εμφανίζουν παράλληλες τάσεις διεθνώς, διαπιστώνεται από τη δημιουργία μιας σειράς επιμέρους επιστημονικών κλάδων, οι οποίοι ήταν αδιανόητοι πριν από λίγες μόλις δεκαετίες. Ο μέσος χρήστης της νεοελληνικής γλώσσας ασφαλώς αγνοεί τη φυλοειδική ιατρική, απόδοση του αγγλικού gender medicine, η οποία επιφυλάσσει για το μέλλον πολλές εκπλήξεις.^[12] Πρόκειται για εξατομικευμένη ιατρική η οποία προέκυψε από τις απαιτήσεις του φεμινιστικού κινήματος να δοθεί ιδιαίτερη σημασία στη γυναίκα ως ασθενή.

Η ιατρική του κοινωνικού φύλου ξεκίνησε από μια μνημειώδη έρευνα της Bernadine Healy (1944-2011), Αμερικανίδας καρδιολόγου με ανώτατες θέσεις και διακρίσεις, η οποία δημοσιεύτηκε το 1991 με τίτλο: ‘The Yentl Syndrome’ στην οποία έδειξε ότι γυναίκες που παθαίνουν έμφραγμα παρουσιάζουν περισσότερες επιπλοκές γιατί αντιμετωπίζονται σαν να ήταν άνδρες. Το σύνδρομο ονομάστηκε Yentl από την ομώνυμη ηρωίδα, μια νεαρή εβραία που μεταμφιέστηκε σε άνδρα για να μπορέσει να μορφωθεί.

Η πανδημία του κορονοϊού παρέχει άφθονο υλικό και ποικίλα ερεθίσματα στους γλωσσολόγους και τους λεξικογράφους. Η ως τώρα βιβλιογραφία είναι εντυπωσιακή.^[13] Προβλέπεται να γραφτούν αρκετές εξειδικευμένες μελέτες σε διάφορες γλώσσες οι οποίες θα επιβεβαιώσουν την ταχύτητα με την οποία ταξιδεύουν οι λέξεις μεταφέροντας παντού πρωτόγνωρες έννοιες και σημασίες. Η μάσκα, που μπήκε για καλά στη ζωή μας, παρέπεμπε ως τις αρχές του 2020 σε τελετουργικές μεταμφιέσεις, στις Απόκριες, στις χειρουργικές μάσκες και τις μάσκες οξυγόνου, είναι απαραίτητο να ανασυνταχθεί,^[14] περιλαμβάνοντας τα βασικά τουλάχιστο είδη της: ιατρική και μη ιατρική μάσκα, μάσκα τύπου FFP, μάσκα κοινότητας, μάσκα υψηλής αναπνευστικής προστασίας, μάσκα N95 κ.ά. Τα σύνθετα μασκολάτρης και μασκομάχος προβλέπεται ότι θα ξεχαστούν, όπως και εκατοντάδες ανάλογοι σχηματισμοί, όπως ξώμυτη (μάσκα), κορονόβλακας, κορονοηλίθιος. Η αποστασιοποίηση έλαβε με τον κορονοϊό άλλες διαστάσεις με τις μορφές: κοινωνική, σωματική, φυσική. Τα σύνθετα σε -ότητα, σε σχέση πάντα με τον κορονοϊό, έχουν επαυξηθεί: ανοσογονικότητα, λοιμικότητα, λοιμοτοξικότητα, μολυσματικότητα, νέα κανονικότητα, νοσηρότητα, παθογονικότητα, πτητικότητα, συννοσηρότητα, υπερμεταδοτικότητα.

Το μιμίδιο είναι μετάφραση του αγγλ. meme, παραφθορά του mimeme < αρχαιοελληνικό μίμημα «απομίμηση, καλλιτεχνική αναπαράσταση». Ο νεολογισμός αυτός αποτελεί δημιουργία του Richard Dawkins, βρετανού κοινωνιοβιολόγου, τον οποίο αναλύει στο βιβλίο του The Selfish Gene (1976), Το εγωιστικό γονίδιο. Η βασική σημασία της λέξης είναι: μονάδα πολιτισμικής μεταβίβασης ή μίμησης. Συχνότερη όμως είναι η δεύτερη σημασία: διασκεδαστική εικόνα ή βίντεο που διαδίδεται ταχύτατα μέσω του διαδικτύου.^[15]

Ας δούμε ακόμα μερικούς επιμέρους νεολογισμούς.

Το ακρυλαμίδιο, γαλλ.-αγγλ. acrylamide, είναι καρκινογόνος χημική ένωση (σύμβ. C₃H₅NO) που σχηματίζεται στα τρόφιμα κατά το ψήσιμο σε υψηλή θερμοκρασία, κυρ. στο τηγάνισμα. Στην καθημερινή του επικοινωνία δεν θα χρησιμοποιήσει τη λέξη αυτή ο μέσος χρήστης μιας οποιασδήποτε γλώσσας. Ο λεξικογράφος οφείλει να την καταγράψει για να συνειδητοποιήσει ο κάθε πολίτης ότι τα ξεροψημένα φαγητά (ιδιαίτερα όσα περιέχουν άμυλο, όπως το ψωμί και οι πατάτες), πρέπει να αποφεύγονται.
Ο ταπεινός επίμυς ή αρουραίος, πολύ γνωστός στους νευροβιολόγους, είναι ένα μικρό πλακουντοφόρο θηλαστικό το οποίο ανήκει στο γένος Rattus, της οικογένειας των Μυίδων (Muridea) και της τάξης των Τρωκτικών (Rodentia). Είναι το πλέον διαδεδομένο πειραματόζωο στη μελέτη της συμπεριφοράς και της βιολογίας του νευρικού συστήματος.
Ο ιός ζίκα, αγγλ. Zika virus, 1952, επανήλθε δριμύτερος πριν από λίγα χρόνια. Μεταδίδεται από τα κουνούπια, ιδιαίτερα τα είδη Aedes aegypti και A. Albopictus. Ευθύνεται για τη μικροκεφαλία παιδιών, οι μητέρες των οποίων προσβλήθηκαν από τον ιό κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης.
Η μικροϊστορία, γαλλ. microhistoire, 1960, αγγλ. microhistory, δεν είναι απλώς μια «σύντομη ιστορία», αλλά ένας νέος επιστημονικός κλάδος, έστω και αν έχουν παρέλθει 61 χρόνια από τη δημιουργία του, που δίνει έμφαση στο άτομο και σε μικρές ομάδες ατόμων ή σε επιμέρους πτυχές της ιστορίας. Μελέτες περίπτωσης και καταγραφές μαρτυριών από απλούς ανθρώπους που έζησαν σπουδαία ιστορικά γεγονότα, προσφέρουν αυθεντικές διαφωτιστικές πληροφορίες, συχνά με τέτοιο τρόπο, που ανατρέπονται ή αναθεωρούνται ορισμένα συμπεράσματα στα οποία καταλήγουν επαγγελματίες ιστορικοί.
Στο χώρο της παιδαγωγικής επιστήμης δεν μπορεί να μείνει, για παράδειγμα, απαρατήρητη η συμπεριληπτική εκπαίδευση, αγγλ. inclusive education. Το συνώνυμο εκπαιδευτική συμπερίληψη φαίνεται να έχει περιθωριοποιηθεί. Ακόμα και αν δεν λημματογραφείται στα γενικά λεξικά το επίθετο συμπεριληπτικός, όλοι αντιλαμβάνονται ότι συνδέεται με το ευκόλως κατανοητό ρήμα συμπεριλαμβάνω, δεν κατανοούν όμως επακριβώς το φραστικό αυτό όνομα, παρ’ όλο που γνωρίζουν τη σημασία και των δύο λέξεων του συμπλόκου. Πρόκειται για τον επιστημονικό κλάδο, ή αν θέλετε, τη θεωρία που αναφέρεται στη σημασία που αποκτά η ισότιμη συμμετοχή στην εκπαιδευτική διαδικασία όλων των μαθητών και η αντιμετώπισή τους με τον ίδιο τρόπο από τον εκπαιδευτικό, χωρίς διακρίσεις. Αυτό σημαίνει εκδημοκρατισμός στην εκπαίδευση και μάλιστα σε μια εποχή κατά την οποία το ελληνικό σχολείο δέχεται πλήθος μαθητών που δεν έχουν ως φυσική γλώσσα τη Νεοελληνική, τάση η οποία προβλέπεται να επαυξηθεί κατά τις ερχόμενες δεκαετίες, σε συνδυασμό με τη σταθερή αύξηση της υπογεννητικότητας στην Ελλάδα.
Όλοι οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να ενωτιστούν τη συμπεριληπτική εκπαίδευση και να κάνουν πράξη τις βασικές αρχές της. Δεν είναι απαραίτητη, ακόμα και αν μπορούσε να γίνει, «η αναδόμηση των κουλτούρων» (αδέξια διατύπωση, όχι μόνο εκφραστικά, αλλά και νοηματικά) λόγω του «πλουραλισμού των μαθητών», όπως νομίζουν ορισμένοι εκπαιδευτικοί, αλλά, πολύ περισσότερο, η κατανόηση του πολιτισμικού και πολιτιστικού υπόβαθρου που έχουν οι μαθητές και επομένως της συμπεριφοράς τους και των στάσεων ζωής που επιλέγουν υποσυνείδητα, θύματα πολλές φορές απαράδεκτων στερεοτυπικών αντιλήψεων που είναι διάσπαρτες ως καρκινώματα στο κοινωνικό σώμα, όπως λ.χ. είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζεται σε αρκετές χώρες το κορίτσι σε σχέση με το αγόρι.
Η συμπεριληπτική εκπαίδευση δίνει έμφαση στο «δικαίωμα στη διαφορά» και το σεβασμό της προσωπικότητας του μαθητή, ανεξάρτητα από φύλο, εθνικότητα ή εθνότητα.