«Τσουάγκ Τσι (ο Διδάσκαλος Τσουάγκ)» -- Ερωτήματα για την θέση του ανθρώπου στον κόσμο που τον περιστοιχίζει

Συνέντευξη με τον σινολόγο, συγγραφέα και μεταφραστή Σωτήρη Χαλικιά, με αφορμή την έκδοση ενός από τα κορυφαία κείμενα της ταοϊστικής διδασκαλίας

——— ≈ ———

Επιμέλεια: Παυλίνα Μάρβιν

Είχα την τύχη να γνωρίσω τον Σωτήρη Χαλικιά το 2018 στην Διεθνή Έκθεση Βιβλίου στο Πεκίνο, μαζί με την τότε συνάδελφο και πάντοτε φίλη μου, Αυγή Δαφερέρα. Ως εργαζόμενες στο Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, ήμασταν υπεύθυνες για την διοργάνωση της ελληνικής παρουσίας στην μεγάλη και απαιτητική αυτή έκθεση. Ευτυχώς για εμάς, τιμώμενο πρόσωπο της ελληνικής συμμετοχής τόσο εκείνη την χρονιά όσο και την επόμενη, ήταν ο πολύ ιδιαίτερος πνευματικός άνθρωπος Σωτήρης Χαλικιάς, ο οποίος συνομίλησε επί της ουσίας με το κατά βάση κινεζόφωνο κοινό του, σε όλες τις διαλέξεις που έδωσε, εντός και εκτός εκθεσιακού χώρου. Η εμπειρία του ταξιδιού στην Κίνα μαζί του, μεταμόρφωσε την σχέση μας με το Πεκίνο σε κάτι βαθύτερο από αυτό που αναμέναμε, δεδομένης της πολύωρης εργασίας μας και των περιορισμένων ημερών που είχαμε στη διάθεσή μας. Δεν πρόκειται να ξεχάσω ποτέ τις βόλτες μας που συνοδεύονταν από τις πολύτιμες αφηγήσεις του για την κινεζική κουλτούρα, την δαιδαλώδη ιστορία αυτής της τόσο συναρπαστικής χώρας, τα ανοιχτά τραύματα, τις κουβέντες για το παρελθόν και το παρόν του Πεκίνου. Την δεύτερη και τελευταία χρονιά που συνταξιδέψαμε, ο Σωτήρης Χαλικιάς τιμήθηκε με το μεγαλύτερο κινεζικό βραβείο για ξένους συγγραφείς, το Special Book Award of China, για την εξαιρετική προσφορά του στις ελληνοκινεζικές σχέσεις. Μέχρι σήμερα είναι ο μοναδικός Έλληνας σινολόγος που έχει μεταφράσει από το κινεζικό πρωτότυπο τα κορυφαία, σε παγκόσμια κλίμακα, βιβλία φιλοσοφίας, Ανάλεκτα του Κομφούκιου, Το Βιβλίο του Μέγγιου, Η Μεγάλη Μάθηση, Το Μέσον ως Οικεία Αρμονία, Λιέ Τσι (列子). Μετά από πολυετή μεταφραστική εργασία επάνω στο Τσουάγκ Τσι (莊子), θεμελιώδες και υψηλών απαιτήσεων έργο της ταοϊστικής διδασκαλίας, ο Σωτήρης Χαλικιάς ολοκλήρωσε και εξέδωσε φέτος το εν λόγω κείμενο από τις εκδ. Ίνδικτος, από τις οποίες κυκλοφορούν και τα προαναφερθέντα βιβλία. Με αυτή την αφορμή του εξαιρετικού αυτού εκδοτικού γεγονότος, προέκυψε η παρακάτω γραπτή συνομιλία μαζί του, για την οποία αισθάνομαι ιδιαίτερη χαρά και τιμή. Σκοπός της είναι να δώσει μια βασική ιδέα στον Έλληνα αναγνώστη του 21^ου αιώνα για το μεγάλο δώρο που του προσφέρεται – έναν από τους πιο δυσπρόσιτους καρπούς της ταοϊστικής σκέψης, μεταφρασμένο στην ελληνική γλώσσα απευθείας από το πρωτότυπο.

1. Μόλις φέτος κυκλοφόρησε στην χώρα μας, χάρη στην πολυετή εργασία σας και στην τόσο προσεγμένη δουλειά των εκδ. Ίνδικτος, το Τσουάγκ Τσι (ο Διδάσκαλος Τσουάγκ), σε μετάφραση από το πρωτότυπο κινεζικό κείμενο. Πρόκειται για ένα από τα τρία θεμελιώδη έργα της ταοϊστικής διδασκαλίας. Κάτι τέτοιο αποτελεί αναμφισβήτητα τεράστιο εκδοτικό γεγονός. Πώς θα περιγράφατε το Τσουάγκ Τσι με δυο λόγια στον καλοπροαίρετο αναγνώστη, που δεν έχει σχεδόν καμία ιδέα για το θέμα και το περιεχόμενο, και ετοιμάζεται να το διαβάσει;

Ως θεμελιώδη κείμενα της ταοϊστικής διδασκαλίας από τους κορυφαίους μελετητές της θεωρούνται, πράγματι, τα ακόλουθα τρία κείμενα: Το Τάο Τε Τσιγκ, το Τσουάγκ Τσι και το Λιέ Τσι. Αν για το ευρύτερο κοινό η ταοϊστική σκέψη είναι συνδεδεμένη με το Τάο Τε Τσιγκ, για τους πιο ειδικούς ο Διδάσκαλος Τσουάγκ στο ομώνυμο κείμενο εξέφρασε πιο ποιητικά και ουσιαστικά τα κύρια στοιχεία της, μολονότι εκφράζονται αμφιβολίες κατά πόσο πρόκειται για ενιαίο κείμενο. Από την σκοπιά, συνεπώς, μιας ποιητικής, αλλά πνευματικά αυθεντικής, προσέγγισης των κύριων στοιχείων της ταοϊστικής διδασκαλίας, το Τσουάγκ Τσι, από κάθε άποψη, αποτελεί για τον καλοπροαίρετο αναγνώστη την βασικότερη πηγή για την ουσιαστική κατανόησή της.

2. Πώς και γιατί ήρθατε σε επαφή με την κινέζικη γλώσσα; Τι αναζητούσατε καταρχήν στον κινεζικό πολιτισμό και τι σας οδήγησε στα ταοϊστικά κείμενα; Για ποιους λόγους πιστεύετε πως αφορά τον σύγχρονο άνθρωπο ένα έργο του 4ου αιώνα π.Χ.;

Για τους λόγους που έχω εξηγήσει αναλυτικά στα Ανάλεκτα, άρχισα να μελετώ τα μεγάλα κείμενα της γαλλικής σινολογίας. Από αυτήν την πρώτη προσέγγιση μπόρεσα να διαπιστώσω ότι η Κίνα διαθέτει κείμενα που αποτελούν μία εντελώς ξεχωριστή ματιά στα ουσιαστικά ζητήματα που έθεσε ο άνθρωπος στη διάρκεια της Ιστορίας. Πείσθηκα έτσι για την απόλυτη ανάγκη άμεσης πρόσβασης σε αυτά, εξ ου και η απόφαση να μάθω κινεζικά ( και μάλιστα στην αρχαία εκδοχή τους). Όταν, λοιπόν, θεώρησα ότι διέθετα σε κάποιο βαθμό τα προαπαιτούμενα για το μεταφραστικό μου εγχείρημα - την απόδοση, δηλαδή, ορισμένων απο τα θεμελιώδη κείμενα της σινικής γραμματείας στα ελληνικά - για λόγους που είχαν να κάνουν με την προσωπική μου πορεία άρχισα με τα Ανάλεκτα, το βασικό κείμενο της κομφουκιανικής διδασκαλίας. Ο κομφουκιανισμός, όπως είναι γνωστό, επικεντρώθηκε στην Οδό του Ανθρώπου，με άλλα λόγια στο ζήτημα της ορθής πολιτείας，ως στοιχείο, ωστόσο, γενικότερης κοσμολογικής ισορροπίας. Πρόκειται, δηλαδή, για έναν ουσιαστικά πολιτικό προβληματισμό, που εξηγεί και την ιστορική του ταύτιση με την χώρα αυτή. Ο ταοϊσμός, αντιθέτως, επικεντρώθηκε στην αποκαλούμενη Οδό του Ουρανού，επιχείρησε δηλαδή να εξερευνήσει αποκλειστικά την σχέση του ανθρώπου με την Φύση, εξ ού και η επικαιρότητά του στις μέρες μας, όταν πια η κρίση της πολιτικής και η επιδείνωση της οικολογικής καταστροφής, θέτουν σε σοβαρή αμφισβήτηση την δυτική αντίληψη για την Φύση ως αποκλειστική πηγή πρώτων υλών, υπό τον απόλυτο έλεγχο του ανθρώπου.

3. Εργαστήκατε οκτώ χρόνια ώστε να εκδοθεί το εν λόγω βιβλίο. Πώς δουλέψατε τη συγκεκριμένη μετάφραση; Ποια υπήρξαν τα βασικότερα εργαλεία, οι πηγές και τα βοηθήματά σας;

Όπως τόνιζα στην Εισαγωγή του Λιέ Τσι, από το πρώτο κιόλας χωρίο ενός ταοϊστικού κειμένου διαπίστωσα ότι η πολύχρονη απασχόλησή μου με την απόδοση στην γλώσσα μας των Τεσσάρων Βιβλίωντης κομφουκιανικής διδασκαλίας, όχι απλώς δεν συνιστούσε πολύτιμη βοήθεια —πέρα από την καθαρά τεχνική και γλωσσική εμπειρία ανάγνωσης ενός κλασσικού σινικού κειμένου— αλλά αντιθέτως καθιστούσε αναγκαία την προσπάθεια αποφυγής του επηρεασμού μου απ’ αυτά.
Με άλλα λόγια, για κάθε ένα από τα ιδεογράμματα των «θεωρητικών» τουλάχιστον χωρίων του Τσουάγκ Τσι, όχι απλώς η ορολογία που είχα χρησιμοποιήσει στα κομφουκιανικά κείμενα δεν αποτελούσε παρακαταθήκη αλλά, αντιθέτως, έπρεπε να αγνοηθεί προκειμένου να καταφέρω να διατηρηθεί και στην γλώσσα μας ο ιδιαίτερος πνευματικός χαρακτήρας της ταοϊστικής σκέψης.
Από την άποψη αυτή, ως πρώτο βήμα για την εξεύρεση της απαραίτητης ορολογίας στην γλώσσα μας, θεώρησα την μελέτη των Προσωκρατικών και των Στωικών, των στοχαστών δηλαδή που στον αρχαιοελληνικό κόσμο επιχείρησαν να απαντήσουν στο θεμελιώδες ερώτημα της θέσης του ανθρώπου στον κόσμο που τον περιστοιχίζει.

4. Διαβάζουμε πως το Τσουάγκ Τσι αποτελείται από "εσωτερικά", "εξωτερικά" και "ετερόκλητα" κεφάλαια. Θα μπορούσατε να μας εξηγήσετε συνοπτικά την ιδιαιτερότητα της κάθε ενότητας κεφαλαίων και την σχέση της με τον εκάστοτε τίτλο που έχει επιλεγεί;

Στην τελική του μορφή το Τσουάγκ Τσι αποτελείται από 33 κεφάλαια που χωρίζονται σε τρία τμήματα: Τα 7 Εσωτερικά Βιβλία, τα 15 Εξωτερικά Βιβλία και τα 11 Ετερόκλητα Βιβλία.
Τα Εσωτερικά Βιβλία – που από την γλώσσα και το ύφος τους μοιάζει να έχουν συνταχθεί από το ίδιο πρόσωπο – αποτελούν συλλογή ρήσεων, διαλόγων, στίχων, ιστοριών και βραχύτατων δοκιμίων γύρω από ένα θέμα που συνήθως συνοψίζεται στον τίτλο του Βιβλίου. Για την πλειοψηφία των Σχολιαστών του Τσουάγκ Τσι, τα Εσωτερικά Βιβλία αποτελούν την καρδιά του κειμένου.
Τα 5 Εξωτερικά Βιβλία και τα Ετερόκλητα Βιβλία αποτελούν ένα μείγμα χωρίων που ορισμένα μπορούν να χρονολογηθούν στον 3^ο και 4^ο μ.Χ. αιώνα, και για πολλούς Σχολιαστές αποτελούν κυρίως κείμενα σχολιασμού και επεξήγησης του βασικού πυρήνα του Τσουάγκ Τσι. Ειδικά τα Βιβλία 28 έως 31 αντιμετωπίστηκαν από την αρχή με επιφύλαξη, τόσο για το ύφος όσο και για το περιεχόμενό τους. Το Βιβλίο 32 για τους περισσότερους Σχολιαστές οφείλει την ένταξή του στο κείμενο για τον απλούστατο λόγο ότι παρέχει πληροφορίες για την κηδεία του Τσουάγκ Τσι. Το Βιβλίο 33, τέλος, είναι όντως κάτι ξεχωριστό στην συνολική δομή του κειμένου καθώς ουσιαστικά αποτελεί επισκόπηση των αντιπαραθέσεων που συγκλόνιζαν τον πνευματικό κόσμο της προ-αυτοκρατορικής Κίνας.

5. Το Τσουάγκ Τσι αποτελεί αναμφίβολα ένα κείμενο ποιητικό, πράγμα που ενισχύει εξαιρετικά τη δυσκολία ως προς τη μετάφρασή του. Θεωρείτε πως το περιεχόμενό του είναι και πολιτικό; Κοινώς, δύναται να δώσει απαντήσεις και κατευθύνσεις στα δύσκολα διλήμματα του καιρού μας;

Μολονότι το Τσουάγκ Τσι –όπως άλλωστε και το Τάο Τε Τσιγκ– περιέχει όντως χωρία που πραγματεύονται πτυχές της κυβερνητικής τεχνικής, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αποχή από κάθε μορφή δημόσιας ζωής υποστηρίζεται στο σύνολο σχεδόν του κειμένου ως το πρώτο βήμα για την συμπόρευση του ανθρώπου με την αέναη ροή του κόσμου. Κύρια επιδίωξη του ανθρώπου, από την σκοπιά αυτή, οφείλει να είναι πάνω απ’ όλα να επιτρέψει στις πράξεις του να επιτελούνται «εξ εαυτού» (自然) όπως οι διαδικασίες της Φύσης. Ο άνθρωπος δηλαδή πρέπει ν αντανακλά τα πράγματα, να είναι ο καθρέφτης τους, να απαντά σ’ αυτά σαν να είναι η ηχώ τους. Φυσικά στο σύνολο σχεδόν του κειμένου η ανθρώπινη προσωπικότητα που εκφράζει αυτήν την ώσμωση του ανθρώπου με τον κόσμο είναι ο ταοϊστής σοφός στις διάφορες βαθμίδες της τελειότητάς του. Στα πλαίσια αυτά συμμετέχει στα ανθρώπινα όπως κάθε άλλο μέλος της κοινωνίας του, διατηρεί όμως συνεχώς μέσα του την εσωτερική γαλήνη που τού επιτρέπει η ώσμωση με τον γενικότερο κόσμο, κάτι που μεταξύ των άλλων αποτρέπει κάθε μορφή τεχνητής παρεμβατικής δράσης του. Ως απραξία (無為), αυτή η συμμόρφωση του ανθρώπου με την αέναη ροή του κόσμου αποτελεί βεβαίως το κύριο χαρακτηριστικό της δράσης του ανώτερου ανθρώπου και μαζί συνιστά το κύριο πολιτικό μήνυμα του Τσουάγκ Τσι καθώς, στα πλαίσια της απραξίας, υποδεικνύεται συνεχώς στους ηγεμόνες να αποφεύγουν κάθε προσπάθεια επηρεασμού της αέναης ροής. Με άλλα λόγια, σε κάθε του ενέργεια ο άνθρωπος οφείλει ν ακολουθεί την λειτουργία της Φύσης, περιορίζοντας κάθε περιθώριο επιρροής στην βούληση και την γνώση, αν αυτές δεν συμμορφώνονται με εκείνη. Αντίληψη που, ως σινική ύβρις συνιστά μία πρόωρη αίσθηση του κινδύνου που στις μέρες μας έχει αποβεί η κύρια απειλή για τον κόσμο και τον άνθρωπο.

6. Το 2016 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ίνδικτος το Λιέ Τσι, το δεύτερο από τα τρία βασικά ταοϊστικά κείμενα. Πού συναντιέται με το Τσουάγκ Τσι και πού διαφοροποιείται; Από ποιο θα ήταν σκόπιμο να ξεκινήσει τη μελέτη ο αναγνώστης, κατά τη γνώμη σας, και γιατί;

Για πολλούς από τους μελετητές της ταοϊστικής σκέψης το Λιέ Τσι με τις παραβολές και τις αλληγορικές ιστορίες του —που πολλές απ’ αυτές, είναι αλήθεια, μαρτυρούν μία έντονη αίσθηση δραματικότητας και μαζί παρουσιάζουν μία πραγματική εικόνα της ανθρώπινης φύσης— αποτελεί την καλύτερη πρόσβαση στα κυρίαρχα στοιχεία της ταοϊστικής διδασκαλίας. Επιπλέον το κείμενο αυτό περιλαμβάνει ολόκληρα χωρία από τα δύο άλλα κείμενα. Συγκεκριμένα, δεκαέξι επεισόδια του Λιέ Τσι αναφέρονται και στο Τσουάγκ Τσι, όπως για παράδειγμα το μισό περίπου περιεχόμενο του Βιβλίου 2. Η λιγότερο ωστόσο ποιητική υφή του Λιέ Τσισε σχέση με το Τσουάγκ Τσι κυρίως έχει ωθήσει πολλούς μελετητές να θεωρήσουν ότι το Λιέ Τσι τελικώς προωθεί την εικόνα ενός πιο λαϊκού, πιο ανθρώπινου, το ίδιο μαχητικού όμως, ταοϊσμού.

7. Επισημαίνετε, στην εισαγωγή του Τσουάγκ Τσι, πως το τρίτο από τα θεμελιώδη ταοϊστικά κείμενα είναι το Τάο Τε Τσιγκ, "το πιο δυσπρόσιτο ίσως κείμενο της αρχαίας κινεζικής Γραμματείας, λόγω του απόκρυφου αποφθεγματικού του χαρακτήρα". Μπορείτε να μας εξηγήσετε σε τι ακριβώς συνίσταται αυτή η δυσκολία; Έχετε σκοπό να αποπειραθείτε να το μεταφράσετε στα ελληνικά;

Το Τάο Τε Τσιγκ διαφέρει εντελώς από τα δύο άλλα θεμελιώδη ταοϊστικά κείμενα: ούτε παραβολές, ούτε στίχοι, ούτε αλληγορικές ιστορίες. Αποκλειστικώς τα πνευματικά αποστάγματα που αποδίδονται στον Λάο Τσι, που σύμφωνα με τον μύθο υπαγόρευσε στον μεθοριακό φρουρό λίγο πριν να χαθεί στην άγρια Δύση. Διόλου παράξενο που ο μύθος αυτός επέτρεψε, αιώνες μετά, στην βουδιστική διδασκαλία να εισχωρήσει ακριβώς από την Δύση, αναστατώνοντας ριζικά την σινική πνευματική οικουμένη. Μία σύνθεση άλλωστε της βουδιστικής διδασκαλίας με την ταοϊστική σκέψη αποτελεί ο βουδισμός Τσαν (Ζεν όπως είναι γνωστός σ’ εμάς), που αρχικά κυριάρχησε στην Κίνα.
Η αλήθεια είναι ότι πριν τρία χρόνια άρχισα την κοπιαστική προσπάθεια απόδοσης αυτού του ιδιαίτερου κειμένου στην γλώσσα μας και ως πρώτο στοιχείο επισημαίνω εδώ τις ιδιαίτερες μεταφραστικές δυσκολίες που ξεπερνούν κατά πολύ ότι είχα συναντήσει στα υπόλοιπα δύο κείμενα. Κάθε του φράση, πράγματι, αποτελεί αίνιγμα σημασίας για την οποία αιώνες τώρα οι Σχολιαστές του κειμένου στην Κίνα διαφωνούν και αντιμάχονται. Ελπίζω να έχω το κουράγιο να συνεχίσω αυτό το μεταφραστικό εγχείρημα, με το οποίο θεωρώ ότι ολοκληρώνω την αρχική μου επιθυμία να δω διατυπωμένες και στην γλώσσα μας τις κύριες αντιλήψεις αυτής της τόσο ιδιαίτερης θεώρησης του ανθρώπου και της σχέσης του με ό,τι τον περιστοιχίζει.

8. Ως λογοτέχνης ο ίδιος, μελετητής, μυθιστοριογράφος και δοκιμιογράφος —πέρα από σινολόγος και μεταφραστής— πιστεύετε πως έχετε επηρεαστεί από την ταοϊστική σκέψη στον στοχασμό και στην γραφή σας, και αν ναι με ποιους τρόπους;

Πάνω απ’ όλα θεωρώ πως συνολικά η κινεζική σκέψη επηρέασε βαθμιαία αλλά ουσιαστικά τις αντιλήψεις μου για κάθε πτυχή της ζωής. Κι αν αυτό δεν έχει εκφραστεί σε οριστικές απαντήσεις για μια σειρά ζητήματα, ό,τι έχει σημασία είναι πως αυτή αποτελεί, καθώς συνεχίζεται η μεταφραστική μου δραστηριότητα, την βασική πηγή για μια σειρά ερωτήματα που όσο μπορώ να επιχειρώ να τα απαντήσω, αποτελούν για μένα ουσιαστική πνευματική πρόκληση.

9. Το 2019, στην 26η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου στο Πεκίνο, βραβευθήκατε με το μεγαλύτερο βραβείο του κράτους της Κίνας για το σύνολο της προσφοράς σας στον κινεζικό πολιτισμό. Πώς αισθάνεστε για αυτήν την τιμητική διάκριση;

Φυσικά η βράβευσή μου το 2019 αποτέλεσε για μένα την ουσιαστική αναγνώριση και την ανταμοιβή της πολύχρονης προσπάθειάς μου να συμβάλλω στην διάδοση στην χώρα μας των θεμελιωδών στοιχείων της σινικής πνευματικότητας. Παράλληλα μού επέτρεψε να γνωρίσω αξιόλογους ανθρώπους από διάφορες χώρες που ο καθένας στο πεδίο και στην χώρα του επιχειρούσε κάτι ανάλογο. Με αυτούς συνεχίζω να είμαι σε επαφή, επαφή που για όλους μας αποτελεί προτροπή για την συνέχιση της όχι τόσο εύκολης προσπάθειάς μας.

10. Ταξιδέψατε παλαιότερα αλλά και πρόσφατα στο Πεκίνο. Πώς βλέπετε την κινεζική πρωτεύουσα σήμερα; Βρήκατε μπροστά σας σύγχρονες εκδοχές ιστοριών και χαρακτήρων από το Τσουάγκ Τσι; Είναι δυνατόν, πιστεύετε, στις μέρες μας ο ταξιδιώτης/περιηγητής να συναντηθεί στην πράξη με την ταοϊστική φιλοσοφία, που αποτελεί αδιαμφισβήτητα ένα μεγάλο κεφάλαιο για την ανθρωπότητα;

Ταξιδεύω –για λίγο χρόνο είναι αλήθεια κάθε φορά– στην Κίνα από το 1990 κι έχω επισκεφτεί ένα μεγάλο μέρος της επικράτειάς της. Στην διάρκεια αυτών των ταξιδιών έγινα μάρτυρας της ιλιγγιώδους ανάπτυξης αυτής της χώρας, που τόσο έκδηλα φανερώνουν στις μεγάλες πόλεις της τα πανύψηλα κτίρια και οι λεωφόροι τους. Για να κατανοήσω σε βάθος αυτήν την εξέλιξη μελέτησα την ιστορική διαδρομή της Κίνας από την αναγκαστική συνάντησή της με την Δύση, στα μέσα του 19^ου αιώνα, ώς τις μέρες μας.
Το κύριο συμπέρασμα αυτής της μελέτης ήταν η κατανόηση των λόγων που οδήγησε στις αρχές του 20^ού αιώνα την πνευματική πρωτοπορία της Κίνας στην καταπολέμηση της πνευματικής παράδοσής της. Περπατώντας σήμερα στους απέραντους δρόμους του Πεκίνου και των άλλων μεγαλουπόλεων αυτής της χώρας νοιώθεις βεβαιότητα για την οριστική επικράτηση αυτής της πνευματικής αποικοδόμησης. Αρκεί ωστόσο να περάσεις πίσω απ’ αυτές τις λεωφόρους και τα πανύψηλα κτίρια, να περιπλανηθείς στα σοκάκια των συνοικιών που κρύβονται πίσω τους για να διακρίνεις, στις συμπεριφορές και το περιβάλλον όσων ζουν εκεί, ότι δεν χάθηκαν τελείως οι αξίες που διαπνέουν τα κείμενα που μεταφράζεις.

11. Θα ήθελα να σας ζητήσω να ολοκληρώσουμε την συνομιλία μας, για την οποία σας είμαι ιδιαιτέρως ευγνώμων, με ένα αγαπημένο σας κομμάτι από το Τσουάγκ Τσι, ένα χωρίο που θεωρείτε κρίσιμο, και ένα δικό σας σχόλιο επ' αυτού.

Καθώς ήταν αδύνατο να παραθέσω όλο το κείμενο —πώς γίνεται να αξιολογήσεις ένα χωρίο του ως πιο αντιπροσωπευτικό της ιδιαίτερης πνευματικότητάς του από ένα άλλο— επέλεξα αυτό που αναφέρεται στην ανέγγιχτη προσωπικότητα του Διδασκάλου: