Ταξίδι με τους αρχιτέκτονες του κόσμου

^{——— ≈ ———
[ Αποσπάσματα σχετικά με την Κίνα από το βιβλίο του Βασίλη Σγούτα A Journey with the Architects of the World, Jovis Verlag (2017), το οποίο γράφτηκε και εκδόθηκε στα αγγλικά και μεταφράστηκε στην κινεζική από την China Architectural & Building Press, 2020 ]
——— ≈ ———}

Βηρυτός 2011

Έχουν υπάρξει περιπτώσεις όπου αμφισβητούμενες παρεμβάσεις σε διατηρητέα τοπία έχουν μεταγενέστερα γίνει τοπόσημα. Κανείς δεν μπορεί ποτέ να προβλέψει τι θα πουν οι μελλοντικές γενιές. Το μέλλον είναι πάντα ανεξιχνίαστο. Παραδείγματα που έχουν επιβιώσει της δοκιμασίας του χρόνου είναι το Σινικό Τείχος της Κίνας, το άγαλμα του Χριστού στο Corconado του Ρίο ντε Zανέιρο και οι τέσσερεις Αμερικανοί Πρόεδροι σμιλεμένοι στις βραχώδεις πλαγιές του όρους Rushmore.

Σαγκάη 2005

Θεωρώ σημαντικό το γεγονός ότι η Κίνα γίνεται πλατφόρμα συζητήσεων για τις πόλεις, γιατί σε αυτή τη χώρα μπορεί κανείς να έχει μια πραγματική πρόγευση του τι θα συμβεί στο μέλλον στις πόλεις και τις μεγαλουπόλεις ολόκληρου του κόσμου

Μια βιώσιμη εναλλακτική λύση στην αχαλίνωτη επέκταση των μεγαλουπόλεων ήταν, και εξακολουθεί να είναι, οι ενδιάμεσες πόλεις. Οι ενδιάμεσες πόλεις μπορούν να συμβάλλουν σημαντικά στη μείωση των πιέσεων του πληθυσμού και της ανάπτυξης στις μεγαλύτερες πόλεις και, ιδιαίτερα, στις μεγαλουπόλεις. Ο όρος «ενδιάμεση πόλη» δεν μπορεί παρά να εφαρμόζεται διαφορετικά από χώρα σε χώρα. Η Anting New Town, με τον προβλεπόμενο πληθυσμό της των πενήντα έως ογδόντα χιλιάδων δεν θα μπορούσε ποτέ να χαρακτηριστεί ενδιάμεση πόλη στην Κίνα, ωστόσο σίγουρα θα ήταν ενδιάμεση πόλη σε ορισμένες ευρωπαϊκές και αφρικανικές χώρες. Βλέπουμε λοιπόν, για άλλη μια φορά, ότι η αποδεκτή ορολογία μπορεί να χάσει το νόημά της σε μια χώρα τόσο μεγάλη όσο η Κίνα.

Κατά την επιλογή τοποθεσιών κατάλληλων για ανάπτυξη, οι περιβαλλοντικές ευαισθησίες συχνά παίζουν μικρό μόνο ρόλο, επειδή άλλες παράμετροι είναι ισχυρότερες. Ιστορικά δεν ήταν πάντα έτσι. Ο Γιώργος Λάββας μας είχε πει πρόσφατα, σε μια διάλεξη στην Αθήνα, ότι στην εποχή της Ιπποκράτειας Σχολής υπενθύμιζαν στους κατασκευαστές και αρχιτέκτονες νέων αστικών οικισμών την σημασία που είχε για την υγεία ο σωστός προσανατολισμός, το νερό, το έδαφος, ο άνεμος και η τοπογραφία. Στην Κίνα υπάρχουν ανάλογες αρχές που χρονολογούνται αιώνες πίσω.

Ιδέες για πιο βιώσιμες πόλεις έχουν υπάρξει πολλές. Και πάντα θα υπάρχουν. Σε ένα άρθρο στο Ekistics, διάβασα ότι το πολεοδομικό σχέδιο της Σαγκάης είχε υιοθετήσει ένα σύστημα περιβαλλοντικών δεικτών. Θα ήταν ενδιαφέρον να δούμε τι αποτελέσματα έφερε.

Ο στόχος μας για έναν όλο και πιο βιώσιμο πλανήτη δεν είναι προς το παρόν συμβατός με τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου όλων των κατοίκων της γης. Αν ολόκληρος ο κόσμος φτάσει στο βιοτικό επίπεδο των αναπτυγμένων χωρών (αυτοκίνητα, κτήρια κ.λπ.), οι επακόλουθες απαιτήσεις σε ενέργεια και πόρους θα ακρωτηριάσουν ακόμη περισσότερο τον πλανήτη μας ή, ακόμη χειρότερα, θα καταστήσουν αδύνατη τη διαβίωση. Κάθε χώρα, όμως, έχει το δικαίωμα να στοχεύει σε ένα ψηλότερο βιοτικό επίπεδο. Δεν μπορείς να λες στους κατοίκους της Κίνας και της Ινδίας να μην έχουν αυτοκίνητα γιατί ο πλανήτης θα υποφέρει, και με την ίδια ανάσα να επιτρέπεις στις αναπτυγμένες χώρες να κρατήσουν τα αυτοκίνητά τους επειδή «έφτασαν εκεί πρώτοι». Πρέπει λοιπόν να βρεθούν άλλοι τρόποι, όπου τα περιβαλλοντικά πρότυπα θα ισχύουν με τρόπο δίκαιο για όλες τις χώρες.

Είναι πολύ ενθαρρυντικό το γεγονός ότι στην Κίνα το σύστημα χρήσης γης έχει υποστεί μεγάλες αλλαγές τα τελευταία χρόνια. Είναι σημαντικό, ωστόσο, οι όποιες μεταρρυθμίσεις να μην περιορίζονται σε αστικές περιοχές, αλλά να περιλαμβάνουν και τις περιφέρειες των πόλεων, δηλαδή όλη τη γη εντός και εκτός των επίσημων ευρύτερων ορίων των πόλεων. Τέτοια φιλόδοξα προγράμματα θα πρέπει να αντιμετωπίζουν την εξυπηρέτηση των περιαστικών περιοχών και επίσης να υπόκεινται σε προληπτική νομοθεσία προκειμένου να αποθαρρύνονται μεταγενέστερες αποκλίσεις από τους κανόνες που έχει επιλέξει η κυβέρνηση, όπως η άτυπη μίσθωση γης, οι άτυπες αγορές ενοικίων κ.λπ. Στην Ολλανδία, για παράδειγμα, γη μισθώνεται επίσημα από την κυβέρνηση για τριάντα χρόνια. Το κράτος είναι, λοιπόν, αυτό που θα πρέπει να καθορίζει και να ελέγχει την εξέλιξη των πόλεων.

Βόλος 2009

Eίναι σημαντικό να ξεκαθαρίσουμε τις προτεραιότητές μας. Στον σχεδιασμό του αστικού χώρου, είναι το περιβάλλον και η ποιότητα ζωής η κύρια προτεραιότητά μας; Αν όχι, ας σταματήσουμε να κοροϊδεύουμε τους εαυτούς μας. Ας είμαστε, τουλάχιστον, ειλικρινείς και ας δηλώσουμε ευθέως ότι πρωταρχικός μας στόχος είναι το οικονομικό κέρδος. Ή να παραδεχτούμε, όπως έκανε η Κίνα μέχρι πρόσφατα, ότι ο αστικός και αγροτικός σχεδιασμός δεν είναι παρά εργαλεία ανάπτυξης. Με κάθε κόστος. Εάν, ωστόσο, η ποιότητα ζωής και το περιβάλλον είναι το κύριο μέλημά μας, τότε ας επικεντρωθούμε σε μια διαφορετική λογική για την ανάπτυξη και για μια πιο βιώσιμη χρήση των φυσικών πόρων. Διαφορετικά θα έχουμε εθελοτυφλήσει.

Πεκίνο 2012

Θα ήθελα να απευθυνθώ σε αυτό το διακεκριμένο κοινό σε μία από τις μοναδικές δύο γλώσσες που ομιλούνται συνεχώς, σε ένα μέρος του κόσμου, για περισσότερο από 4.000 χρόνια. Αλλά κινέζικα δεν μπορώ να μιλήσω και ελληνικά δεν θα καταλάβετε. Οπότε είμαι αναγκασμένος να καταφύγω στην lingua franca, η οποία είναι πλέον η αγγλική.

Η επέκταση μιας πόλης πέρα από τα όρια της μπορεί να είναι μια εξαιρετική ευκαιρία για να μειωθεί ο κοινωνικός διαχωρισμός του χώρου μέσα στην υπάρχουσα πόλη. Η κατεδάφιση τμημάτων πόλεων όπου οι συνθήκες είναι ακατάλληλες και η μετεγκατάσταση των κατοίκων σε νέες συνοικίες, έχει πραγματοποιηθεί με επιτυχία σε πολλές περιπτώσεις στην Κίνα. Αυτή η διαδικασία απαιτεί χρηματοδότηση, αλλά απελευθερώνει μητροπολιτικές περιοχές — για να χρησιμοποιήσω έναν όρο που επινοήθηκε από τον Patrick Geddes. Μετά την απελευθέρωση χώρων, ανοίγει ο δρόμος για φιλικό προς το περιβάλλον σχεδιασμό. Κενοί και εγκαταλελειμμένοι χώροι υπάρχουν σε όλες τις πόλεις. Επίσης κτήρια που είναι απομεινάρια παλαιότερων εποχών βιομηχανικής παραγωγής. Όλα τα παραπάνω αποτελούν ευκαιρίες για μια πιο «λογική» αστική ανάπτυξη που θα αρχίσει να κινείται προς την κατεύθυνση της χωρικής και κοινωνικής δικαιοσύνης, αλλά και θα παρέχει πραγματικούς χώρους πρασίνου.

Ο καλύτερος τρόπος για να προχωρήσουμε είναι να ενθαρρυνθούν οι δημόσιες και άλλες αρχές να ξεκινήσουν έργα «προσανατολισμένα στον άνθρωπο», δηλαδή έργα με στόχο τη μείωση των ανισοτήτων.

Ο Ηράκλειτος είχε πει, ήδη από τον πέμπτο π.Χ. αιώνα, ότι «πάντα ῥεῖ». Ωστόσο, στη Δύση συχνά τείνουμε να εστιάζουμε περισσότερο στην πραγματική κατάσταση των πραγμάτων και λιγότερο στον τρόπο μεταβολής τους μέσα στον χρόνο. Στην Κίνα, αντίθετα, στο Yi Jing (ή Βιβλίο των Αλλαγών), αναφέρεται «ότι όλα βρίσκονται σε μια κατάσταση συνεχών αλλαγών». Αυτή η φιλοσοφία, που ανάγεται σε χιλιάδες χρόνια πριν, συνεχίζει να έχει μεγάλη επιρροή. Οι πόλεις βρίσκονται σε κατάσταση συνεχούς μετεξέλιξης. Έτσι το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον των πόλεων αναπόφευκτα ακολουθεί αρχές που εκπορεύονται από το Yi Jing.

Πεκίνο 2013

Η επίτευξη της βέλτιστης ισορροπίας μεταξύ δομημένου και αδόμητου χώρου αποτελεί προϋπόθεση για ένα βιώσιμο, με όλη τη σημασία της λέξης, αστικό περιβάλλον.

Κανείς δεν αμφισβητεί την ανάγκη κοινωνικής ενσωμάτωσης όλων όσων ζουν στις πόλεις. Αυτό είναι εξίσου σημαντικό με την κάλυψη των στεγαστικών τους αναγκών. Ικανοποιητική στέγη για όλους αποτελεί προϋπόθεση για την κοινωνική ένταξη. Τα μεγάλα βήματα της Κίνας για την μείωση της φτώχειας εξακολουθούν να αφήνουν ορισμένα άλυτα ζητήματα. Το σύστημα εγγραφής των νοικοκυριών hukou χρειάζεται επίλυση. Ο έλεγχος της γης εξακολουθεί να αποτελεί μήλο της έριδος.

Το χρώμα είναι αναπόσπαστο τμήμα της αισθητικής των πόλεων. Η Κίνα έχει μεγάλη παράδοση στην χρήση του χρώματος, παράδοση που χρονολογείται από την επιρροή του Κομφουκιανισμού και του Ταοϊσμού.

Ο τελικός στόχος δεν μπορεί να είναι άλλος από οικισμούς όπου οι κάτοικοι να είναι ικανοποιημένοι από τη ζωή τους. Για να πετύχει αυτός ο στόχος, καμιά ευκαιρία δεν πρέπει να πηγαίνει χαμένη, γιατί μπορεί να μην ξαναβρεθεί ποτέ μπροστά μας. Όπως τα νερά του Κίτρινου Ποταμού, που τόσο εύγλωττα είχε περιγράψει ο Λι Μπάι.

Δείτε τα νερά του Κίτρινου Ποταμού
Πως αναπηδάνε κάτω από τον ουρανό
Κυλάνε στη θάλασσα
Και ποτέ δεν γυρίζουν πίσω

Σιάν 2007

Για πολλούς, η αυξανόμενη τεχνογνωσία στις «πράσινες» τεχνολογίες θεωρείται κυρίως όχημα για νέα ανοίγματα στην αγορά. Αυτό ισοδυναμεί με το να δηλώνουμε ότι οι προτεραιότητες του πλανήτη είναι δευτερεύουσες, άρα και οι ανάγκες του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου, διευρύνοντας έτσι το χάσμα που χωρίζει τους εύπορους από τους άπορους. Αυτό αποτελεί τεράστια ηθική πρόκληση. Και για το επάγγελμά μας. Μόνο στην Κίνα, αναμένεται ότι θα υπάρξουν 300 δισεκατομμύρια δολάρια σε επιχειρηματικές ευκαιρίες για «πράσινο» τα επόμενα πέντε χρόνια. Ποιος θα ωφεληθεί από αυτό; Αυτό είναι το ερώτημα.

Για χρόνια, η θέση της Βραζιλίας στις διεθνείς συνομιλίες για την κλιματική αλλαγή ήταν ότι οι βιομηχανικές χώρες του βορείου ημισφαιρίου πρέπει να επωμιστούν το μεγαλύτερο μέρος του βάρους της μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Σε ένα πρόσφατο φόρουμ, ο Huang Qing του Κινεζικού Ιδρύματος Διεθνών Σπουδών δήλωσε δύο προφανή γεγονότα — ότι η μετατροπή της Κίνας σε βιομηχανοποιημένη χώρα συντελέστηκε σε μόλις μερικές δεκαετίες, ενώ η Δύση άρχισε να βιομηχανοποιείται πριν από 100, ακόμα και 200 χρόνια. Κατέληξε λέγοντας ότι «οι ιστορικοί λογαριασμοί θα πρέπει να διευθετούνται μέσα από ιστορικές προοπτικές».

Η Κίνα είναι παράδειγμα όπου η πολύ μεγάλη αύξηση στην κατανάλωση ενέργειας και η εντυπωσιακή άνοδος του βιοτικού της επιπέδου δοκιμάζουν τα όρια της περιβαλλοντικής αντοχής.

Απομακρυνόμενοι από τα άμεσα ζητήματα σχεδιασμού της καθημερινότητας μας, θα πρέπει να εξετάσουμε την ταοϊστική κοσμοθεωρία ενός αρμονικού σύμπαντος, όπου ο ανθρωπογενής κόσμος δεν είναι εχθρικός ή διαφορετικός από τον φυσικό κόσμο. Το Yin και το Yiang, όπως και οι έννοιες Wu Wei, Feng Shui και Τe, θα μας οδηγήσουν σε έναν κόσμο συμφιλίωσης με τη φύση. Η ταοϊστική φιλοσοφία, μαζί με τη γνώση της βαθύτερης σημασίας των δύο βασικών γεωμετρικών μορφών –του κύκλου και του τετραγώνου– αποτελούν διαχρονικούς οδηγούς για την κατανόηση της αρμονικής συνύπαρξης μεταξύ αρχιτεκτονικής και σύμπαντος.

Κανκούν 2010

Το 1961, μου δόθηκε ένα βιβλίο με τίτλο Fertility and Survival: Population Problems from Malthus to Mao Tse-tung. Σε αυτό είχαν διατυπωθεί θεωρίες για τον υπερπληθυσμό του πλανήτη. Από τότε, ήταν σαφές για μένα ότι όσο ο παγκόσμιος πληθυσμός συνεχίζει να αυξάνεται, δεν υπάρχει ελπίδα επίτευξης αποτελεσμάτων που θα αντιστρέψουν την κλιματική αλλαγή, ανεξάρτητα από την περιβαλλοντική μας νομοθεσία, και όποια κι αν είναι η φιλική προς το περιβάλλον αρχιτεκτονική μας.

Ορέλ 2011

Μια ματιά στο παγκόσμιο κάδρο. Στον απόηχο της καταστροφής της Φουκουσίμα, πολλά έχουν αλλάξει. Οι διαφωνίες σχετικά με το αν πρέπει ή όχι να επεκταθεί το Πρωτόκολλο του Κιότο ξαναέρχονται στο προσκήνιο, και είναι πιθανό να ακούσουμε δηλώσεις πιο ευέλικτες από την μέχρι τώρα ξεκάθαρη απόρριψη του Πρωτοκόλλου από την Ιαπωνία, τη Ρωσία και τον Καναδά. Και, στο άλλο άκρο της κλίμακας, αυξημένη πίεση από την Κίνα, την Ινδία και άλλους για τη διατήρησή του Πρωτοκόλλου.

Παρίσι 2015

Ένα θέμα που προκαλεί μεγάλη ανησυχία είναι κατά πόσον είμαστε προετοιμασμένοι, σαν επάγγελμα, για τις επιπτώσεις που θα έχει, στην κλιματική αλλαγή, η έξοδος από τη φτώχεια. Αυτό με στοιχειώνει όλο και περισσότερο, γιατί έχουμε ήδη δει τι συνεπάγεται, από περιβαλλοντική άποψη, η έξοδος από τη φτώχεια. Η Κίνα είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, αλλά υπάρχουν και άλλα κράτη, και φυσικά πρέπει κανείς να ελπίζει ότι θα υπάρξουν πολλά περισσότερα, στο όχι τόσο μακρινό μέλλον, που θα δουν τα φτωχότερα τμήματα του πληθυσμού τους να αποκτούν βιοτικό επίπεδο που να προσεγγίζει αυτό των αναπτυγμένων χωρών. Η συνεπακόλουθη μεγέθυνση των ενεργειακών απαιτήσεων θα είναι τεράστια. Είναι, λοιπόν, επιτακτική ανάγκη ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός να δώσει το στίγμα ότι η αντίληψη μας για το δομημένο περιβάλλον αλλάζει ριζικά. Η αντιμετώπιση των κτηριακών και περιβαλλοντικών απαιτήσεων της εξόδου από τη φτώχεια είναι, ενδεχομένως, η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζει το επάγγελμά μας.

Μανίλα 2000

Η παγκόσμια λογοτεχνία μας έχει δώσει πολλά παραδείγματα ευαισθησίας απέναντι στα δεινά των φτωχών. Ήδη από τον όγδοο αιώνα, ο ποιητής της δυναστείας Τανγκ, Ντου Φου, έγραφε «Τα αρχοντικά “σκάνε” με κρασί και κρέας / Οι φτωχοί πεθαίνουν παγωμένοι στο δρόμο», και επίσης «Θέλω να χτίσω εκατό χιλιάδες μεγάλα σπίτια / Να στεγάσω όλους τους φτωχούς και να τους δω να ζουν ευτυχισμένοι». Υπάρχει και η γνωστή ρήση του Ντοστογιέφσκι «δεν υπάρχει έγκλημα… υπάρχουν μόνο πεινασμένοι». Δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι η φτώχεια, η πείνα και η εγκληματικότητα είναι αλληλένδετα. Η φτώχεια οδηγεί στην πείνα. Μερικές φορές οδηγεί και στο έγκλημα.

Tegucigalpa-Copan 2008

Λίγα λόγια για τους όρους «περιβαλλοντική δικαιοσύνη» και «ιστορική ρύπανση». Αυτές είναι σχετικά νέες έννοιες που δηλώνουν, σε γενικές γραμμές, ότι οι πιο αναπτυγμένες χώρες που μολύνουν τη γη τα τελευταία 100 χρόνια και, σε ορισμένες περιπτώσεις, για περισσότερο από 150 χρόνια, έχουν μεγαλύτερες υποχρεώσεις αναφορικά με την κλιματική αλλαγή. Με άλλα λόγια, ότι είναι άδικο, και επίσης μη ρεαλιστικό, να περιμένουμε από χώρες όπως η Κίνα, η Βραζιλία, το Μεξικό κ.λπ. να ανταποκρίνονται στα ίδια περιβαλλοντικά πρότυπα με τις πιο αναπτυγμένες χώρες που έχουν ήδη φτάσει τα επίπεδα διαβίωσης που οι αναπτυσσόμενες χώρες προσπαθούν να πετύχουν. Αυτές οι σκέψεις αναπόφευκτα οδηγούν σε πρότυπα σχεδιασμού που θα είναι πιο απαιτητικά για ορισμένες χώρες και λιγότερο για άλλες. Να ελπίζουμε ότι αυτή η απόκλιση σταδιακά θα μειώνεται.

Πεκίνο 2013

Ορισμένοι από τους αρχιτέκτονες που υπηρετούν σε διεθνείς οργανισμούς έχουν και σημαντικό προσωπικό αρχιτεκτονικό έργο. Σπάνια, όμως, δίνεται η ευκαιρία να δει κανείς τα δικά τους κτήρια. Τα σφιχτά χρονοδιαγράμματα, και οι αποστάσεις που θα έπρεπε να διανυθούν, δεν το επιτρέπουν. Είναι πολύ κρίμα. Στις λίγες περιπτώσεις που προέκυψαν τέτοιες ευκαιρίες, ήταν εξαιρετικά ικανοποιητικό να μπορείς να ταυτίσεις έναν συνάδελφο με την αρχιτεκτονική του δημιουργία, με ένα πραγματικό κτίριο. Όπως όταν είδα, κατά τη διάρκεια αυτού του τριημέρου, τα κτήρια του Zhuang Weimin στο Επιστημονικό Πάρκο του Πανεπιστημίου Tsinghua και, μερικά χρόνια νωρίτερα, το International House of Music του Yuri Gnedovski στη Μόσχα, καθώς και τα έργα του Jaime Lerner στην Curitiba και, πιο πρόσφατα, του Cui Kai στο Πεκίνο.

Αθήνα 2004

Ξαναείδα τα δημόσια γλυπτά της πόλης μου μέσα από τα μάτια του Προέδρου της Αρχιτεκτονικής Ένωσης της Κίνας Song Chunhua, ο οποίος βρισκόταν στην Αθήνα. Το πάθος του για τα γλυπτά στον αστικό χώρο με έκανε να κοιτάξω ξανά τον πλούτο γύρω μου. Μερικά χρόνια αργότερα, άκουσα για την αποφασιστική συμβολή του στη δημιουργία ενός παγκόσμιου πάρκου γλυπτικής στο Changchun. Δεν μου προκάλεσε έκπληξη.

Αθήνα 2014

Ήμουνα στο γραφείο μου στις 15 Μαΐου όταν μου έφεραν ένα δέμα που είχε φτάσει με κούριερ από την Αρχιτεκτονική Εταιρεία της Κίνας. Ήταν ένα όμορφο δώρο για τα ογδοηκοστά γενέθλιά μου. Και απόδειξη διαρκών δεσμών μεταξύ των αρχιτεκτόνων του κόσμου.

Σικάγο 1993

Το δείπνο με τον Kenzo Tange και τον I.M. Pei, και η συζήτηση για την αρχιτεκτονική, ήταν, για μένα, μια αξέχαστη εμπειρία – και το μπόνους του Συνέδριου του Σικάγου. Δύο πολύ διαφορετικές προσωπικότητες και οι δύο με ανεξίτηλο αποτύπωμα στην αρχιτεκτονική του εικοστού αιώνα.

Πεκίνο 1999

Στη Μεγάλη Αίθουσα του Λαού, όπου γράφτηκε ένα σημαντικό μέρος της σύγχρονης ιστορίας της Κίνας, προήδρευα μιας συνεδρίασης στην οποία ο Ρικάρντο Λεγκορέτα ήταν ο κεντρικός ομιλητής. Την ώρα της ομιλίας, μου έφεραν ένα σημείωμα που με ενημέρωνε ότι ο κύριος Μάο θα ήθελε να μου μιλήσει μετά το τέλος της ημερίδας. Άθελα μου, ένα ρίγος διαπέρασε την σπονδυλική μου στήλη. Το Mao είναι, βέβαια, ένα πολύ κοινό όνομα στην Κίνα. Έπρεπε να είχα κρατήσει, σαν ενθύμιο, το μικρό αυτό σημείωμα.