Οδυσσέας Ελύτης : Ο «ποιητής τής γλώσσας»

Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της: «Τα βό­τσα­λα» (τέ­μπε­ρα 1988)

——— ≈ ———

Το καί­ριο ση­μείο για να κα­τα­λά­βου­με την ποί­η­ση τού Ελύ­τη εί­ναι ότι απο­τε­λεί μια υπέρ­βα­ση τής κα­θη­με­ρι­νής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας «Αυ­τό εί­ναι στο βά­θος η ποί­η­ση», λέ­ει ο ίδιος (Λό­γος στην Ακα­δη­μία τής Στοκ­χόλ­μης, σ. 319), «η τέ­χνη να οδη­γεί­σαι και να φτά­νεις προς αυ­τό που σε υπερ­βαί­νει». Η ποί­η­σή του εί­ναι μια συ­νε­χής και αγω­νιώ­δης προ­σπά­θεια να δει και να δεί­ξει τη δεύ­τε­ρη πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, την ου­σία των όντων, την αλή­θεια πέ­ρα από τις στρε­βλώ­σεις που επι­βάλ­λει κά­θε χρη­σι­μο­θη­μι­κή αντί­λη­ψη να δει και να δεί­ξει μιαν άλ­λη Ελ­λά­δα, την Ελ­λά­δα τη δεύ­τε­ρη τού επά­νω κό­σμου, όπως λέ­ει: «Εντός τού κό­σμου τού­του εμπε­ριέ­χε­ται και με τα στοι­χεία τού κό­σμου τού­του ανα­συ­ντί­θε­ται ο άλ­λος κό­σμος, ο «πέ­ραν», η δεύ­τε­ρη πραγ­μα­τι­κό­τη­τα η υπερ­το­πο­θε­τη­μέ­νη επά­νω σ’ αυ­τήν όπου πα­ρά φύ­σιν ζού­με. Εί­ναι μια πραγ­μα­τι­κό­τη­τα που τη δι­καιού­μα­στε και που από δι­κή μας ανι­κα­νό­τη­τα δεν αξιω­νό­μα­στε». (Λό­γος…, σ. 321).

Προ­ϋ­πό­θε­ση για την υπέρ­βα­ση και τη σύλ­λη­ψη τής δεύ­τε­ρης πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, τής ποι­η­τι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας εί­ναι η ικα­νό­τη­τα να μπο­ρείς να βλέ­πεις μέ­σα από τα πράγ­μα­τα και μέ­σα από τον ίδιο σου τον εαυ­τό, η ικα­νό­τη­τα τής δια­φά­νειας όπως την απο­κα­λεί και όπως την εν­νο­εί ο Ελύ­της:

Για να μας οδη­γή­σει ο Ελύ­της στον κό­σμο τής δι­κής του πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, δεν έχει άλ­λον τρό­πο από τη γλώσ­σα: από το να μας πά­ρει από το χέ­ρι με τις λέ­ξεις του και να μας μυ­ή­σει στην κα­τ’ εξο­χήν δη­μιουρ­γι­κή, δηλ. ποι­η­τι­κή, δια­δι­κα­σία τού να μπο­ρείς να δεις τον κό­σμο από την αθέ­α­τη πλευ­ρά του.

Ο Ελύ­της εί­ναι ο κα­τ’ εξο­χήν «ποι­η­τής τής γλώσ­σας». Πε­ρισ­σό­τε­ρο κι από τον Σε­φέ­ρη, πε­ρισ­σό­τε­ρο κι από τον Πα­λα­μά. Αυ­τοί ήταν «άρ­χο­ντες τής γλώσ­σας» ¾ με την έν­νοια που έδω­σε ο Σε­φέ­ρης σ’ αυ­τόν τον χα­ρα­κτη­ρι­σμό: τού ποι­η­τή που κυ­ριαρ­χεί στα εκ­φρα­στι­κά του μέ­σα. Ο Ελύ­της πέ­τυ­χε κά­τι άλ­λο× πέ­τυ­χε το ακα­τόρ­θω­το «Με το ει­δι­κό θάρ­ρος που τού ’δω­κεν η Ποί­η­ση» μπό­ρε­σε να σπά­σει τους φραγ­μούς τής συμ­βα­τι­κής γλώσ­σας και να φτά­σει σε μιαν πρω­τό­γνω­ρη υπέρ­βα­ση των ορί­ων τής νέ­ας ελ­λη­νι­κής γλώσ­σας, που την χρεια­ζό­ταν για να εκ­φρά­σει την υπέρ­βα­ση τής κα­θη­με­ρι­νής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας. Η δι­κή του ποί­η­ση απαι­τού­σε μιαν άλ­λη χρή­ση τής ελ­λη­νι­κής γλώσ­σας, κυ­ριο­λε­κτι­κά ποι­η­τι­κή, γλώσ­σα που να ποιεί, να δη­μιουρ­γεί νέ­ες ση­μα­σί­ες, νέ­ες ση­μάν­σεις, νέ­ες συ­νά­ψεις λέ­ξε­ων, νέ­ες φρά­σεις, τέ­τοιες που να οδη­γούν σε πο­λύ­ση­μους συ­νειρ­μούς, σε ανα­παρ­θέ­νευ­ση τής πρω­το­τυ­πι­κής ση­μα­σί­ας των λέ­ξε­ων, αυ­τής που πη­γά­ζει από το «έτυ­μον» τής λέ­ξης. Γε­νι­κά, κα­τόρ­θω­σε να επι­νο­ή­σει μιαν άλ­λη μορ­φή αντι­συμ­βα­τι­κής γλώσ­σας, ώστε να ξυ­πνά­ει κά­θε φο­ρά τη συ­γκί­νη­ση, το όνει­ρο, το συ­ναί­σθη­μα, την ει­κό­να, τη φα­ντα­σία, την ικα­νό­τη­τα να βλέ­πεις μέ­σα στα πράγ­μα­τα, τη δια­φά­νεια δηλ., και να με­τα­βά­λεις τη φευ­γα­λέα στιγ­μή σε διάρ­κεια, μια άλ­λη βα­σι­κή έν­νοια τής ποί­η­σης τού Ελύ­τη.

Ο ίδιος ο Ελύ­της πε­ρι­γρά­φει ως εξής τη στά­ση του στη γλώσ­σα:

Ας πά­ρου­με ένα πα­ρά­δειγ­μα τού τρό­που που χρη­σι­μο­ποιεί ο Ελύ­της τη γλώσ­σα στην ποι­η­τι­κή του υπέρ­βα­ση: «Μι­κρά χρυ­σά πε­τού­με­να μω­ρά­κια τής ανα­πνο­ής σου ακό­μη / Πά­νε κι έρ­χο­νται πά­νω στην πέ­τρα και τις νύ­χτες παί­ζου­νε φεγ­γά­ρι / Αλ­λ’ εκεί­νος που σαν γλύ­πτης ήχων μου­σι­κή από μα­κρι­νούς / αστε­ρι­σμούς συν­θέ­τει / Νύ­χτα μέ­ρα ερ­γά­ζε­ται. Και τι ντο φαιά και τι σολ ιώ­δη ανε­βαί­νουν / Στον αέ­ρα. Που κι οι βρά­χοι πιο ιε­ρείς τέ­τοιο κλά­μα το / ευ­λα­βού­νται. / Και τα δέ­ντρα πιο που­λιά συλ­λα­βές ομορ­φιάς ανερ­μή­νευ­της / Ομο­λο­γού­νε. Ότι ο έρω­τας δεν εί­ναι αυ­τό που ξέ­ρου­με μή­τε αυ­τό / που οι μά­γοι δια­τεί­νο­νται. / Αλ­λά ζωή δεύ­τε­ρη ατραυ­μά­τι­στη στον αιώ­να». (Τα Ελε­γεία τής Οξώ­πε­τρας, σ. 14)

Με τα συ­στα­τι­κά τής ίδιας τής γλώσ­σας και μ’ έναν ποι­η­τι­κό λό­γο, που υπερ­βαί­νει και τη λο­γι­κή των πραγ­μά­των (τις πε­ρί­φη­μες «συν­θή­κες αλή­θειας») και τους συ­νταγ­μα­τι­κούς κα­νό­νες τής γλώσ­σας, ο ποι­η­τής ανοί­γει τα όρια τής γλωσ­σι­κής επι­κοι­νω­νί­ας, δη­μιουρ­γώ­ντας νέ­ες εκ­φρα­στι­κές δυ­να­τό­τη­τες. Εδώ οι βρά­χοι «πιο ιε­ρείς» ευ­λα­βού­νται το κλά­μα. Εδώ και τα δέ­ντρα γί­νο­νται «πιο που­λιά» που «ομο­λο­γούν συλ­λα­βές ανερ­μή­νευ­της ομορ­φιάς». Η γλώσ­σα «εκρή­γνυ­ται» στην προ­σπά­θεια να εκ­φρα­στούν το θαύ­μα τής φύ­σης και το θαύ­μα τού έρω­τα. Το πα­ρα­θε­τι­κό μόρ­φη­μα πιο επι­τρέ­πει διτ­τή ταυ­τό­χρο­νη ανά­γνω­ση τού ιε­ρείς: επι­τρέ­πει να προ­σλη­φθεί και ως «πιο ιε­ροί» και ως οι «κα­τ’ εξο­χήν ιε­ρείς», γε­γο­νός που υπο­βάλ­λει την ιε­ρό­τη­τα τού φυ­σι­κού πε­ρι­βάλ­λο­ντος, την οποία επι­τεί­νει και η επι­λο­γή τού λό­γιου «ιε­ρα­τι­κού ρή­μα­τος» ευ­λα­βού­νται (ευ­λα­βού­μαι, ευ­λα­βής, ευ­λά­βεια). Η ευ­ρη­μα­τι­κή αυ­τή τε­χνι­κή πο­λυ­ση­μί­ας στην ποι­η­τι­κή γραμ­μα­τι­κή τού Ελύ­τη επα­να­λαμ­βά­νε­ται και στην «αντι­γραμ­μα­τι­κή» (γλωσ­σο­λο­γι­κά) αλ­λά πλή­ρως απο­δε­κτή (ποι­η­τι­κά) φρά­ση «πιο που­λιά». Δεν λέ­ει ο ποι­η­τής «τα δέ­ντρα σαν που­λιά», όπως θα μπο­ρού­σε× λέ­ει «πιο που­λιά»: «πε­ρισ­σό­τε­ρο που­λιά πα­ρά δέ­ντρα» και συγ­χρό­νως ¾ η δεύ­τε­ρη ανά­γνω­ση¾ και ει­κό­να που θέ­λει τα δέ­ντρα να ψάλ­λουν, μια με­τα­φο­ρά που το­νί­ζε­ται και με την επι­λο­γή τής λέ­ξης «ομο­λο­γού­νε» (λό­γιου και εκ­κλη­σια­στι­κού επί­σης ρή­μα­τος όπως το ευ­λα­βού­νται)× «πιο που­λιά τα δέ­ντρα» ψάλ­λουν λό­για «ομορ­φιάς ανερ­μή­νευ­της». Μία ακό­μη, πο­λύ­ση­μη κι αυ­τή στον συ­νειρ­μό τής φρά­σης, που με το ανερ­μή­νευ­τη πα­ρα­πέ­μπει σε ερ­μη­νεία γρα­φών και κει­μέ­νων, δη­λώ­νο­ντας συγ­χρό­νως την αδυ­να­μία μας να κα­τα­λα­βαί­νου­με βα­θύ­τε­ρα «την ομορ­φιά» (το ανερ­μή­νευ­τος το χρη­σι­μο­ποιεί συ­χνά ο Ελύ­της για τη φύ­ση «και στα μά­τια μέ­σα των βυ­θών ανερ­μή­νευ­τος έμει­νε ο αστε­ρί­ας» (Άξιον Εστί). Κι η έξαρ­ση μέ­σα σ’ αυ­τό το ιε­ρό – μυ­στι­κι­στι­κό και εξο­μο­λο­γη­τι­κό κλί­μα τού ποι­ή­μα­τος φτά­νει στο κο­ρύ­φω­μά της με «το δο­ξα­στι­κό τού Έρω­τα», με την απο­κά­λυ­ψη τής ου­σί­ας τού έρω­τα: «ο έρω­τας δεν εί­ναι αυ­τό που ξέ­ρου­με μή­τε αυ­τό που οι μά­γοι δια­τεί­νο­νται» αλ­λά ζωή «δεύ­τε­ρη ατραυ­μά­τι­στη στον αιώ­να». Εδώ η δια­κει­με­νι­κή πα­ρα­πο­μπή στο εκ­κλη­σια­στι­κό «αλ­λά ζωή ατε­λεύ­τη­τος» εί­ναι φα­νε­ρή. Δη­λώ­νει την πί­στη στην αιω­νιό­τη­τα τού έρω­τα, στην αθα­να­σία τού έρω­τα μέ­σα από την ατρω­σία του.

Μέ­σα στο από­σπα­σμα αυ­τό φαί­νε­ται νο­μί­ζω η βά­ση τής γλωσ­σι­κής τε­χνι­κής τού Ελύ­τη, η δη­μιουρ­γία δηλ. νέ­ων ση­μαι­νο­μέ­νων στο επί­πε­δο τής φρά­σης, στο επί­πε­δο τής σύ­να­ψης των λέ­ξε­ων, το άνοιγ­μα των εκ­φρα­στι­κών ορί­ων τής γλώσ­σας μ’ έναν τρό­πο εντε­λώς προ­σω­πι­κό, εύ­κο­λα ανα­γνω­ρί­σι­μο, εξαι­ρε­τι­κά δη­μιουρ­γι­κό και πο­λύ­ση­μο, αλ­λά και εξαι­ρε­τι­κά δύ­σκο­λο να με­τα­φερ­θεί σε άλ­λη γλώσ­σα:

Αυ­τή την τε­χνι­κή, τους νε­ο­λο­γι­σμούς στο επί­πε­δο τής φρά­σης, τους «συ­νταγ­μα­τι­κούς νε­ο­λο­γι­σμούς» όπως τους ονο­μά­ζω αλ­λού, που παίρ­νει ποι­κί­λες μορ­φές (με­τα­φο­ράς, εξει­κο­νι­σμού, συ­νειρ­μι­κών ανα­κλή­σε­ων, δια­κει­με­νι­κών συν­δέ­σε­ων κ.λπ.), με κοι­νό απο­τέ­λε­σμα τη με­τα­ση­μα­σιο­λό­γη­ση τής κοι­νής κυ­ριο­λε­κτι­κής ση­μα­σί­ας των συ­να­πτο­μέ­νων λέ­ξε­ων, τη δη­μιουρ­γία νέ­ων ση­μεί­ων, ο Ελύ­της την αξιο­ποιεί εις το έπα­κρον, τό­σο που να μπο­ρεί, νο­μί­ζω, να απο­κλη­θεί ως ο κα­τ’ εξο­χήν «ποι­η­τής τής φρά­σης» σε αντί­θε­ση με «ποι­η­τές τής λέ­ξης» όπως εί­ναι λ.χ. ο Σο­λω­μός, ο Πα­λα­μάς ή και ο Σε­φέ­ρης.

Το δεύ­τε­ρο κύ­ριο γνώ­ρι­σμα τής γλώσ­σας τού Ελύ­τη εί­ναι η ευ­ρεία αξιο­ποί­η­ση τού πα­ραλ­λη­λι­σμού, τής έντε­χνης πα­ρά­θε­σης όμοιων γλωσ­σι­κών στοι­χεί­ων σε όλα τα επί­πε­δα: φω­νο­λο­γι­κό (επί­πε­δο ήχων), μορ­φο­λο­γι­κό (γραμ­μα­τι­κής), συ­ντα­κτι­κό και ση­μα­σιο­λο­γι­κό. Έτσι λ.χ. εί­ναι εμ­φα­νής ο φω­νο­λο­γι­κός πα­ραλ­λη­λι­σμός στους στί­χους: Νε­ρά χλω­ρά λει­βα­δί­σια κι άλ­λα σγου­ρά τού γαρ και τού άρα. / Ρε­ού­με­να.

Η συσ­σώ­ρευ­ση των υγρών /r/ και /l/ σε όλες τις λέ­ξεις συ­νι­στά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κή πα­ρή­χη­ση που, πα­ράλ­λη­λα προς την αί­σθη­ση τής ομοη­χί­ας των ση­μαι­νό­ντων (των τύ­πων), συ­νο­δεύ­ε­ται και από πα­ραλ­λη­λι­σμό στο επί­πε­δο των ση­μαι­νο­μέ­νων (νε­ρά – χλω­ρά – λει­βά­δια – ρε­ού­με­να). Υπάρ­χει ακό­μη και οιο­νεί «ετυ­μο­λο­γι­κός πα­ραλ­λη­λι­σμός», στην «πα­ρα­γω­γή», των στοι­χεί­ων γαρ και άρα μέ­σα από τη λέ­ξη σγου­ρά που προη­γεί­ται αυ­τών, με προ­έ­κτα­ση στη λέ­ξη ρε­ού­με­να που ακο­λου­θεί. Ο ευ­ρη­μα­τι­κός αυ­τός πα­ραλ­λη­λι­σμός συ­νειρ­μι­κά αντι­πα­ρα­θέ­τει το συ­ναί­σθη­μα που γεν­νά η ει­κό­να (νε­ρά χλω­ρά λει­βά­δια) με τη λο­γι­κή τού γαρ και τού άρα, τη συ­στοι­χία αι­τί­ας και απο­τε­λέ­σμα­τος όπου πα­ρα­πέ­μπουν ση­μα­σιο­λο­γι­κά οι δύο λέ­ξεις.

Αλ­λά και ο συ­ντα­κτι­κός πα­ραλ­λη­λι­σμός ¾ο πιο δύ­σκο­λος και ο πιο απαι­τη­τι­κός¾ στην ποι­η­τι­κή γραμ­μα­τι­κή εί­ναι συ­χνός στον Ελύ­τη. Έτσι στους στί­χους που εξε­τά­σα­με: Κι οι βρά­χοι πιο ιε­ρείς — τέ­τοιο κλά­μα — Το ευ­λα­βού­νται / Και τα δέ­ντρα πιο που­λιά — συλ­λα­βές ομορ­φιάς ανερ­μή­νευ­της — ομο­λο­γού­νε

οι ίδιες συ­ντα­κτι­κές δο­μές (Υπο­κεί­με­νο – Προσ­διο­ρι­σμός + Ρή­μα – Αντι­κεί­με­νο) εμ­φα­νί­ζο­νται με την ίδια ακρι­βώς διά­τα­ξη: Υπο­κεί­με­νο (οι βρά­χοι – τα δέ­ντρα) – Κα­τη­γο­ρη­μα­τι­κός Προσ­διο­ρι­σμός (πιο ιε­ρείς – πιο που­λιά) – Αντι­κεί­με­νο στο μέ­σο τής πρό­τα­σης (τέ­τοιο κλά­μα – συλ­λα­βές ομορ­φιάς ανερ­μή­νευ­της) – Ρή­μα στο τέ­λος τής πρό­τα­σης (ευ­λα­βού­νται – ομο­λο­γού­νε). Αυ­τό μά­λι­στα το εί­δος πα­ραλ­λη­λι­σμού, ο συ­ντα­κτι­κός πα­ραλ­λη­λι­σμός εί­ναι και ο πιο χα­ρα­κτη­ρι­στι­κός υφο­λο­γι­κός δεί­κτης, η μέ­γι­στη μορ­φή επι­λο­γής και συ­νά­μα από­κλι­σης γλωσ­σι­κής τού δη­μιουρ­γού που δι­καιώ­νει ¾και στην πε­ρί­πτω­ση τού Ελύ­τη¾ την εκτί­μη­ση τού Roman Jakobson ότι η συ­νει­δη­τή επι­λο­γή και όχι η ανε­ξέ­λεγ­κτη τυ­χαιό­τη­τα διέ­πει τη γλώσ­σα τής ποί­η­σης, την ποι­η­τι­κή γραμ­μα­τι­κή, όπως πρώ­τος την ονό­μα­σε.

Λε­ξι­λο­γι­κός πα­ραλ­λη­λι­σμός με αυ­τού­σιες επα­να­λή­ψεις λε­ξη­μά­των, με πα­ρά­θε­ση συ­νώ­νυ­μων και αντω­νύ­μων υπάρ­χει σε στί­χους όπως: «Φυ­σά­ει, φυ­σά­ει και λι­γο­στεύ­ει ο κό­σμος. Φυ­σά­ει / Φυ­σά­ει και με­γα­λώ­νει ο άλ­λος× ο θά­να­τος ο πό­ντος ο γλυ­κός / κι ατε­λεύ­τη­τος. / Ο θά­να­τος ο ήλιος ο χω­ρίς βα­σι­λέ­μα­τα» (Τα Ελε­γεία τής Οξώ­πε­τρας, σ. 39)

Επα­νά­λη­ψη τού φυ­σά­ει (4 φο­ρές)× επα­νά­λη­ψη τού θά­να­τος (2 φο­ρές)× αντί­θε­ση των λι­γο­στεύ­ει – με­γα­λώ­νει× αντί­θε­ση τού κό­σμος (με τη ση­μα­σία ζωή) προς το θά­να­τος× αντί­θε­ση τού «ο θά­να­τος ως πό­ντος» με το «ο θά­να­τος ως ήλιος» (η γη με τον ου­ρα­νό)× συ­νω­νυ­μία τού ατε­λεύ­τη­τος με το χω­ρίς βα­σι­λέ­μα­τα. Ένα πλή­θος ση­μα­σιο­λο­γι­κών πα­ραλ­λη­λι­σμών μέ­σα σε τρεις μό­νο στί­χους.

Για τη γλώσ­σα στην ποί­η­ση τού Ελύ­τη μπο­ρεί κα­νείς να πει πολ­λά. Για­τί, θα το ξα­να­πώ, στον Ελύ­τη η γλώσ­σα παί­ζει όχι απλώς ση­μα­ντι­κό, αλ­λά κα­θο­ρι­στι­κό ρό­λο. Για να ση­μά­νει την ποι­η­τι­κή του σκέ­ψη, ο Ελύ­της χρειά­στη­κε να πα­λέ­ψει με τη γλώσ­σα, να τη δα­μά­σει και να ανα­πτύ­ξει μα­ζί της μια μυ­στι­κή και ερω­τι­κή, θα έλε­γα, σχέ­ση. Πι­στεύ­ει βα­θιά ότι η γλώσ­σα, ιδί­ως η Ελ­λη­νι­κή που συμ­βαί­νει να εί­ναι μια γλώσ­σα με ποι­η­τι­κή καλ­λιέρ­γεια πά­νω από 25 αιώ­νες, έχει πά­νω και πέ­ρα από κά­θε χρη­στι­κή αντί­λη­ψη το δι­κό τής ήθος. Τα λό­για του:

Ήδη από νω­ρίς, στην αυ­το­βιο­γρα­φι­κή του ανα­δρο­μή με τί­τλο «Το χρο­νι­κό μιας δε­κα­ε­τί­ας», ορί­ζει τη γλώσ­σα ως ηθι­κή δύ­να­μη:

Όπως εί­ναι φα­νε­ρό, ο Ελύ­της έχει προ πολ­λού ξε­πε­ρά­σει την απλοϊ­κή χρη­στι­κή αντί­λη­ψη τής γλώσ­σας, την αντί­λη­ψη που θέ­λει τη γλώσ­σα να εί­ναι απλό μέ­σο, απλό ερ­γα­λείο για συ­νεν­νό­η­ση. Τη θε­ω­ρεί «ηθι­κή δύ­να­μη», που ση­μαί­νει ότι της δί­νει μια βα­θύ­τε­ρη πνευ­μα­τι­κή υπό­στα­ση. Τη συλ­λαμ­βά­νει ως δια­νοη­τι­κή διερ­γα­σία που δεν δη­λώ­νει απλώς τα πράγ­μα­τα αλ­λά κα­θο­ρί­ζει και τον τρό­πο που αυ­τά υπάρ­χουν για μας έτσι όπως τα συλ­λαμ­βά­νου­με με τον νου μας και τα κω­δι­κο­ποιού­με στη γλώσ­σα μας, κα­θο­ρί­ζο­ντας τα όρια τής ση­μα­σί­ας των λέ­ξε­ων. Φαί­νε­ται πως οι γλωσ­σο­λό­γοι έχου­με πολ­λά να δι­δα­χθού­με ακό­μη από τους ποι­η­τές.